Język Polski
English
Nr 20 (2022)
PDF NUMERU
-
Od Redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 5-7
Artykuły i studia: Służba Bezpieczeństwa w latach 1975-1989 
-
Ochrona operacyjna dużych zakładów przemysłowych przez aparat bezpieczeństwa PRL. Przykład huty żelaza w Częstochowie 1950–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 15-81
Tematem artykułu jest zabezpieczenie przez Służbę Bezpieczeństwa MSW ważnego dla gospodarki PRL obiektu przemysłowego, jakim była Huta im. Bolesława Bieruta w Częstochowie. Zaprezentowano czynności podejmowane przez SB wobec załogi huty, podstawy prawne tych działań, a także stosowane metody inwigilacji. Przegląd aktywności SB autor rozpoczyna od czasów stalinizmu i poprzez bunty społeczne przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych oraz rok 1976 prowadzi czytelnika do burzliwych lat osiemdziesiątych. Dzięki zachowanym w Archiwum IPN dokumentom możemy śledzić niepokoje w środowisku robotniczym, sprzeciw jego przedstawicieli wobec władz PRL, a także wzajemne tarcia w trójkącie pracownicy fizyczni – nadzór – administracja huty. Nieprawidłowości i „zagrożenia” o charakterze politycznym, społecznym (strajki) oraz gospodarczym (zwłaszcza niegospodarność), z przestępczością gospodarczą i incydentami na tle szpiegowskim włącznie, to główne obszary działań analitycznych, operacyjno-rozpoznawczych i śledczych komunistycznego aparatu bezpieczeństwa i represji. Rekonstrukcja historii ochrony operacyjnej HBB daje podstawy do wysnucia kilku generalnych wniosków, m.in. takiego, że zadania SB w dużych państwowych zakładach pracy wpisywały się w wachlarz zadań stawianych służbom specjalnym w nowoczesnych państwach w ogóle (także demokratycznych), co było związane z ochroną interesów ekonomicznych państwa jako takiego. Zarazem SB z determinacją realizowała funkcję policji politycznej, prześladując pracowników za ich poglądy. Zaskakującym wnioskiem z dokonanych przez autora pomiarów statystycznych jest niski współczynnik przekwalifikowywania spraw o charakterze rozpoznawczym na sprawy śledcze. SB na ogół nie potrafiła zgromadzić przekonującego prokuraturę lub sąd materiału dowodowego, toteż wyroki skazujące za wrogą działalność (z wyjątkiem stanu wojennego) oraz za przestępstwa kryminalne i gospodarcze były rzadkością.
-
Potencjał organizacyjno-kadrowy oraz ważniejsze kierunki działalności Służby Bezpieczeństwa w województwie opolskim w latach 1975–1990 (część I)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 82-105
W połowie roku 1975, przy okazji zmiany podziału administracyjnego kraju, nastąpiła generalna reorganizacja struktur Służby Bezpieczeństwa. Wiązało się to z dość istotną redukcją potencjału organizacyjno-kadrowego tej służby. W ciągu następnych kilkunastu lat doszło jednak do odwrócenia tego procesu i Służba Bezpieczeństwa w woj. opolskim ponownie rozbudowała swoje siły. Przed połową lat osiemdziesiątych XX w. liczebność jej kadr w tym regionie osiągnęła nawet poziom znacznie wyższy niż przed reorganizacją dokonaną w 1975 r. Było to związane z ciągłym pojawianiem się nowych wyzwań, jakie przed aparatem bezpieczeństwa piętrzył okres rewolucji Solidarności, zapoczątkowany latem 1980 r. SB starała się sprostać stawianym przed nią kolejnym zadaniom, ale ostatecznie okazało się, że mimo wkładanego wysiłku nie zdołała zapewnić komunistom panowania nad społeczną rzeczywistością.
-
Struktura i kadra kierownicza pionu SB KW MO / WUSW w Krośnie w latach 1975–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 106-149
Publikacja przedstawia wojewódzką jednostkę komunistycznej Służby Bezpieczeństwa (SB) w Krośnie, działającą w latach 1975–1990 w strukturach tamtejszej Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej, a od 1983 r. Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych. Artykuł podzielono na dwie części. W pierwszej opisano okoliczności powstania jednostki wojewódzkiej SB w Krośnie w czerwcu 1975 r. oraz jej strukturę, a także zmiany organizacyjne i etatowe, jakie nastąpiły w okresie 15 lat jej istnienia, zaprezentowano jednostki SB podległe WUSW w Krośnie, a utworzone w 1983 r. w rejonowych urzędach spraw wewnętrznych w Jaśle, Brzozowie, Sanoku, Lesku i Ustrzykach Dolnych oraz od 1985 r. w Krośnie. Natomiast w drugiej części znalazły się obszerne biogramy z przebiegiem służby trzech kierowników wojewódzkiej jednostki SB w Krośnie: Stanisława Jamrozika, Jana Żaka i Juliana Szyndlera. Artykuł uzupełniają fotografie wymienionych kierowników jednostki oraz tabele przedstawiające strukturę jednostki SB w 1975 i 1981 r.
-
Środowiska twórców i animatorów kultury regionu bydgoskiego w zainteresowaniu operacyjnym Służby Bezpieczeństwa w latach 1975–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 150-174
Nadzór tajnych służb Polski Ludowej nad środowiskami twórczymi miał na celu zneutralizowanie wystąpień antyustrojowych, a przez pewien okres także ograniczenie kontaktów zagranicznych. Wzmagał się w okresach przesileń politycznych (rok 1968, 1970, 1976, lata osiemdziesiąte XX w.). Nie dotyczył w zasadzie sfery merytorycznej, tylko społecznej (działalność stowarzyszeniowa, związki z opozycją, przekraczanie prawa w sferze wydawniczej i upowszechnieniowej). Środowiska twórcze nie były jednak głównym przedmiotem zainteresowania tajnych służb, a sterowanie nimi i kontrole nad nimi pozostawiono instancjom partyjnym oraz administracji. Na prowincji, w tym w Bydgoszczy, skala relacji między środowiskami twórczymi a SB była znacznie mniejsza niż w takich „stolicach” kultury, jak Warszawa, Kraków, Wrocław, Łódź, Gdańsk, Poznań czy Katowice. Wynikało to głównie z małej liczebności bydgoskiego środowiska artystycznego oraz pasywnej postawy jego członków, poddawaniu się przez nich panującemu porządkowi społeczno-politycznemu, który z lepszym lub gorszym skutkiem zapewniał egzystencję twórcom i stwarzał im warunki rozwoju.
-
The Operational Strategy of the Security Service (SB) towards the Second Circulation in the Polish People’s Republic from 1980 to 1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 175-208
Zagadnienie drugiego obiegu wydawniczego w PRL w ostatnim czasie cieszyło się sporym zainteresowaniem badaczy, powstało jednak niewiele publikacji opisujących działania komunistycznego aparatu represji w stosunku do niezależnego ruchu wydawniczego bądź ten wątek uwzględniających. Przez wiele lat dominowało przeświadczenie, że Służbie Bezpieczeństwa nie udało się przeniknąć do jego struktur i że niewiele wiedziała o ich działalności. Najnowsze badania z pewnością zmieniły sposób postrzegania tej formy aktywności opozycji antykomunistycznej. Odnajdywane sukcesywnie źródła pozwoliły wyjaśnić niektóre wątpliwości i uzupełnić luki w dotychczasowej wiedzy. Świadczą m.in. o tym, że funkcjonariusze bezpieki wiedzieli znacznie więcej, niż do tej pory sądzono. Niniejszy tekst ma charakter syntetyczny. Stanowi podsumowanie dotychczasowych badań nad tym aspektem funkcjonowania komunistycznego aparatu represji w latach 1980–1990, jakim były jego działania podejmowane wobec niezależnego obiegu wydawniczego, oraz próbę wskazania luk i problemów badawczych. Jego celem jest również zwrócenie uwagi czytelnika anglojęzycznego na złożoność tego tematu, który w publikacjach anglojęzycznych jest przestawiany w dużym uproszczeniu, bez odwoływania się do źródeł, i nie zawsze właściwie interpretowany.
-
„Włamywacze z SB”. Akcje penetracyjne kontrwywiadu PRL w Konsulacie USA w Krakowie (lata osiemdziesiąte XX w.) – szkic źródłoznawczy
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 209-225
W artykule przedstawiono wybrane źródła dotyczące problematyki akcji penetracyjnych organizowanych przez Wydział IX Departamentu II MSW w Konsulacie USA w Krakowie w latach osiemdziesiątych. Badacze i dziennikarze zyskali możliwość analizowania tych i pokrewnych działań dopiero w ostatnim czasie, w miarę likwidowania tzw. zbioru zastrzeżonego IPN. Choć zachowała się jedynie niepełna dokumentacja podejmowanych akcji penetracyjnych i środków technicznych wykorzystywanych do ich realizacji, pozwala ona uświadomić sobie skalę działań, jakie prowadził kontrwywiad cywilny PRL w szerokich ramach inwigilacji zachodnich dyplomatów.
-
Organizacja i struktura Biura Studiów SB MSW (1982–1989). Podstawowe fakty i ustalenia
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 226-250
Po wprowadzeniu stanu wojennego w MSW utworzono jednostkę operacyjną pełniącą funkcję sztabu, która koordynowała działania przeciwko podziemnej Solidarności oraz innym nielegalnym grupom. Biuro Studiów SB MSW powołano w marcu 1982 r., zaczęło ono funkcjonować latem 1982 r. Nadano mu szczególne prerogatywy i mogło ono nadzorować aktywność innych jednostek SB oraz pomagać im w planowaniu i realizacji zadań. Jego oficerowie byli również zaangażowani w rozpracowywanie środowisk antysystemowych. Z dostępnej literatury i dokumentów wynika, że prowadzili złożone gry i kombinacje operacyjne, które obejmowały nawet formowanie kontrolowanych organizacji podziemnych. W niniejszym artykule przedstawiono okoliczności powołania tego biura, jego organizację wewnętrzną i podstawowe zadania, które przed nim postawiono. Opisano również chronologię tworzenia jego ogniw terenowych, czyli inspektoratów 2 SB WUSW.
-
Inspektorat 2 SB WUSW w Nowym Sączu (1985–1988)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 251-294
W artykule omówiono ponaddwuipółletnią działalność Inspektoratu 2 SB WUSW w Nowym Sączu, który w strukturze Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych był obecny od 1 kwietnia 1986 r. do końca roku 1988. Artykuł składa się z pięciu części oraz aneksu. Podjęto w nim próbę odpowiedzi na pytanie o cel utworzenia w Nowym Sączu ekspozytury Biura Studiów SB MSW w sytuacji, w której „zagrożenie” działalnością opozycyjną w województwie – na tle innych ośrodków – było stosunkowo niewielkie. Omówiono podstawową działalność tej jednostki, przedstawiono jej kadrę, wymieniono prowadzone sprawy operacyjne z krótką ich charakterystyką, a także poruszono problem wykorzystywanych w pracy operacyjnej osobowych źródeł informacji. Na podstawie zachowanej dokumentacji kandydatów do werbunku wskazano najważniejsze potrzeby operacyjne tej jednostki. W aneksie zamieszczono podstawowe informacje z przebiegu służby funkcjonariuszy SB pracujących w Inspektoracie 2 SB.
-
Portret zbiorowy funkcjonariuszy komunistycznej Służby Bezpieczeństwa w Polsce odpowiedzialnych za porwanie i zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki (do 1984 roku)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 295-328
Opracowanie ma przybliżyć czytelnikowi zbiorowy zarys biograficzny czterech funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa PRL, którzy w 1985 r. zostali skazani przez sąd na kary pozbawienia wolności za zamordowanie kapelana warszawskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” ks. Jerzego Popiełuszki. Morderstwo to stało się jedną z najgłośniejszych zbrodni, dokonanych przez oficerów komunistycznej policji politycznej w Polsce w okresie istnienia PRL. Choć na temat samego mordu powstało bardzo wiele opracowań, zarówno naukowych, jak i popularnonaukowych czy publicystycznych, to w polskiej historiografii brakuje publikacji pokazujących, kim byli ludzie odpowiedzialni za dokonanie tego czynu. Artykuł przedstawia drogę życiową Waldemara Chmielewskiego, Leszka Pękali, Adama Pietruszki i Grzegorza Piotrowskiego od momentu ich narodzin do października 1984 r., kiedy to dopuścili się mordu na ks. Popiełuszce bądź byli jego inspiratorami. W tekście poddano analizie wiele elementów życia funkcjonariuszy.
-
Aparat represji wobec białostockiego NZS w stanie wojennym
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 329-349
Rozpoczęcie działalności związkowej w środowisku studenckim w Białymstoku datuje się na koniec września 1980 r. W październiku powstały komitety założycielskie na trzech największych uczelniach wyższych w regionie. Ich aktywność znalazła się pod obserwacją Służby Bezpieczeństwa. Po wprowadzeniu stanu wojennego i delegalizacji NZS aparat represji zintensyfikował przedsięwzięcia wymierzone w studentów angażujących się w poczynania opozycyjne. Doszło do pierwszych aresztowań, których przyczyną był kolportaż nielegalnych wydawnictw. W kwietniu 1982 r. SB przeprowadziła szeroką akcję przeszukań i aresztowań w środowisku akademickim. W związku z tym 3 listopada 1982 r. ruszył głośny proces 21 studentów, który stał się największą sprawą polityczną w stanie wojennym w Białymstoku.
-
Sekcja hotelowa koszalińskiej Służby Bezpieczeństwa i jej działania w obiektach „Skanpol” i „Orbis-Solny” w Kołobrzegu oraz „Jałta” w Koszalinie w latach 1973–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 350-371
Turystyczny charakter nadmorskiej części woj. koszalińskiego przyciągał zagranicznych gości, których grono z biegiem lat stawało się coraz szersze. Wraz z ich napływem wzrastała chęć kontroli ruchu osobowego przez lokalne jednostki Służby Bezpieczeństwa. Najlepszym miejscem do szerokiej inwigilacji były obiekty hotelowe. Celem artykułu jest przybliżenie zasad organizacji, funkcjonowania i działalności sekcji hotelowej koszalińskiej SB, odpowiedź na pytanie o zakres zadań i sposoby ich realizacji, zgłębienie stopnia infiltracji rozpracowywanego środowiska oraz trudności z tym związanych. Celem stało się także zwrócenie uwagi na materialny dowód działalności, czyli dokumentację powstałą w czasie istnienia przedmiotowej jednostki.
Artykuły i studia porównawcze: Aparaty Represji w innych krajach komunistycznych i totalitarnych
-
Oskarżenie o współpracę z wywiadem polskim jako narzędzie GPU/NKWD USRS w czystkach w Armii Sowieckiej w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Przypadek Henryka Wieczffińskiego i polski wątek sprawy kryptonim „Wiesna”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 375-392
Porażka Sowietów w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. oznaczała upadek ich nadziei na szybki i udany eksport rewolucji proletariackiej do Europy Środkowej i Zachodniej. Symbolem tej ciężkiej klęski geopolitycznej na wiele lat stał się dla bolszewików Józef Piłsudski, toteż walka z jego dziedzictwem w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej (USRS) należała do najważniejszych zadań komunistycznych służb bezpieczeństwa w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Pokazowe pod tym względem były liczne rozpracowania operacyjne i duże grupowe sprawy karne wszczęte w tym okresie przez organy OGPU, w taki czy inny sposób zawsze bowiem był w nich obecny „polski ślad”. Przykładem takiej działalności jest likwidacja przez GPU Ukrainy Wszechzwiązkowej Wojskowo-Oficerskiej Organizacji Kontrrewolucyjnej (sprawa „Wiesna”), w której ramach został aresztowany, a następnie rozstrzelany (12 lipca 1931 r. w Charkowie) por. Henryk Wieczffiński, lotnik obserwator, szef sztabu 20 Brygady Lotniczej Ukraińskiego Okręgu Wojskowego.
Artykuły i studia: Varia
-
Studium agenta celnego na przykładzie działań inwigilacyjnych byłego oficera kontrwywiadu AK Juliusza Wilczura-Garzteckiego wobec kpt. Jerzego Lewszeckiego (część I)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 395-425
Zaprezentowany artykuł dotyczy operacyjnego wykorzystania w śledztwie agenta celnego Juliusza Wilczura-Garzteckiego (ps. „Natan”), byłego oficera kontrwywiadu AK. Omówiono życiorys Garzteckiego, bogatą historię jego współpracy z organami komunistycznego państwa i werbunku w areszcie śledczym na Mokotowie. Jako element uwiarygodniający w oczach współwięźniów agent wykorzystywał swoją przeszłość w konspiracji niepodległościowej. Kanwę do omówienia przypadku „Natana” stanowi przedstawione w artykule śledztwo w skomplikowanej i szerzej dotąd nieopisanej sprawie przedwojennego oficera WP kpt. Jerzego Lewszeckiego, który został wysłany na misję wywiadowczą do Polski z amerykańskiego ośrodka wojskowego Camp King w Oberursel w Niemczech Zachodnich. Studium przypadku agenta celnego zostało przeprowadzone przez analizę porównawczą materiałów przygotowanych przez „Natana” z dokumentacją śledztwa, w tym protokołów przesłuchań samego Lewszeckiego i osób bezpośrednio związanych z jego sprawą.
-
„Drogi Stefku…” Historia współpracy Stefana Sumleta, żołnierza Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej, z komunistycznym aparatem bezpieczeństwa. Studium przypadku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 426-462
Komunistyczny aparat bezpieczeństwa interesował się w sposób szczególny rozpracowaniem Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej. Oprócz pozyskiwania ogólnych informacji na temat struktury organizacyjnej tych jednostek i ich rozlokowania zwracano uwagę na konieczność ustalenia personaliów osób w nich służących (m.in. oficerów i podoficerów), którzy mogli prowadzić działalność wywiadowczą przeciwko PRL. Należało to osiągnąć przy pomocy przebywających w kraju krewnych żołnierzy kompanii wartowniczych, repatriantów oraz „uciekinierów”, którzy zdecydowali się na powrót do kraju. Ważnym aspektem rozpracowania Polskich Kompanii Wartowniczych było posługiwanie się tajnymi współpracownikami poza granicami PRL. Kontroli operacyjnej mieli nadto podlegać krewni i znajomi byłych wartowników. Celem niniejszego artykułu było przedstawienie studium przypadku ilustrującego utrzymywanie przez struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL w latach 1959–1968 kontaktu z tajnym współpracownikiem działającym w RFN – podoficerem Polskich Kompanii Wartowniczych przy armii amerykańskiej Stanisławem Sumletem.
-
Przez wodę i ogień. Alians Andrzeja Wiercińskiego ze Służbą Bezpieczeństwa – zarys problematyki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 463-480
Artykuł stanowi próbę ukazania współpracy wybitnego naukowca, jakim bezsprzecznie był Andrzej Wierciński (1930–2003), z aparatem bezpieczeństwa PRL. Tekst oparty jest na zdeponowanych w Archiwum IPN dokumentach składających się na teczkę pracy TW ps. „Alik”.
-
Zbigniew Bonawentura Fróg (1920–1986) – ksiądz, publicysta, działacz Stowarzyszenia PAX, tajny współpracownik i major Służby Bezpieczeństwa na etacie niejawnym
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 4811-522
Artykuł ukazuje powstanie i funkcjonowanie periodyku „Ancora. Pismo katolików poświęcone zagadnieniom odnowy soborowej Kościoła” w ujęciu personalnym i strukturalnym. W tym przedsięwzięciu główną rolę odegrał ks. Zbigniew Bonawentura Fróg (1920–1986), kapłan diecezji przemyskiej od 1943 r., osobowe źródło informacji SB, wreszcie jej funkcjonariusz na etacie niejawnym. Tekst jest przyczynkiem do dalszych pogłębionych badań nad działalnością dezintegracyjną prowadzoną przez różne struktury aparatu represji w PRL ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia na tym polu Departamentu IV SB MSW.
-
Sprawa tajnego współpracownika o pseudonimie „Lis”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 523-554
Artykuł analizuje dokumentację wytworzoną w latach 1963–1990 przez organy bezpieczeństwa w trakcie operacyjnego rozpracowania ks. inf. Stanisława Tkocza, redaktora naczelnego tygodnika „Gość Niedzielny”, oraz jego domniemanej współpracy w latach 1986–1989. Przedstawia także sylwetkę kpt. Ryszarda Skokowskiego, funkcjonariusza Departamentu IV MSW, który zarejestrował ks. Tkocza jako TW ps. „Lis”. Autor stara się określić rodzaj tych kontaktów, jak również dociec motywów, które mogły skłonić ks. Tkocza do ich podjęcia. Przedstawia różne możliwości interpretacji sytuacji, która dla organów bezpieczeństwa była elementem dialogu operacyjnego, a przez przedstawicieli Kościoła była traktowana jako rozmowy polityczne, nieformalny kontakt z władzami politycznymi komunistycznego państwa
-
Założenia normatywne pracy operacyjnej Milicji Obywatelskiej w latach 1975–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 555-581
Milicja Obywatelska po okresie stalinowskim poszukiwała nowego modelu pracy operacyjnej. Instrukcje operacyjne powstałe po 1956 r. służyły przede wszystkim zwalczaniu przestępczości kryminalnej i gospodarczej. Kierownictwo MO dążyło do tego, by główne zagadnienia pracy operacyjnej (agentura, inwigilacja, sprawy operacyjne) ująć w jednym akcie normatywnym. Ostatecznie udało się to w 1974 r., gdy wprowadzono nową instrukcję. Stworzenie tej koncepcji przyniosło owoce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kiedy obowiązywały określone standardy pracy operacyjnej. Instrukcja z 1974 r. nie została uchylona do końca działalności MO, tj. do roku 1990.
-
Kwestia likwidacji Biura do Walki z Przestępstwami Gospodarczymi Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej w okresie 1989–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 582-620
Celem artykułu jest opisanie najbardziej dyskusyjnego elementu strukturalnych przekształceń Milicji Obywatelskiej i sformowania Policji, tj. likwidacji pionu do walki z przestępstwami gospodarczymi. W dyskursie publicznym jest to emblematyczny przykład słabości państwa w ściganiu aferowej przestępczości gospodarczej i nieuczciwego bogacenia się w okresie zmian ustrojowo-ekonomicznych. W tekście kompleksowo opisano tę transformację – począwszy od utworzenia w sierpniu 1989 r. ulokowanego w strukturach Służby Bezpieczeństwa Departamentu Ochrony Gospodarki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, który miał odgrywać pierwszoplanową rolę w sprawach gospodarczych. Z kolei w okresie październik 1989 – luty 1990 r. w MSW i Komendzie Głównej MO zaplanowano integrację Biura do Walki z PG i Biura Kryminalnego KGMO, uzgodniono ją i formalnie jej dokonano, czego efektem było powołanie Departamentu Kryminalnego MSW. Faktycznie jednak do połączenia nie doszło, a oba piony funkcjonowały odrębnie do końca istnienia MO. Scalono je w trakcie powoływania Policji w połowie 1990 r. – sformowano wówczas Biuro Operacyjno-Rozpoznawcze Komendy Głównej Policji oraz wydziały operacyjno-rozpoznawcze w komendach wojewódzkich. Jest bezsporne, że w czasie tworzenia Policji zniesiono organizacyjne wyodrębnienie pionu PG. W artykule przytoczono szeroką dyskusję naukową i polityczną w tym zakresie.
-
Problem połączenia Biura Dochodzeniowo-Śledczego Komendy Głównej MO z Biurem Śledczym MSW w okresie transformacji resortu spraw wewnętrznych w latach 1989–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 621-649
Artykuł stanowi kontynuację studiów nad transformacją strukturalną Milicji Obywatelskiej w latach 1989–1990. Omówiono w nim planowanie integracji Biura Dochodzeniowo-Śledczego Komendy Głównej MO oraz Biura Śledczego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w wyniku czego miał powstać Departament Dochodzeniowo-Śledczy. W studium drobiazgowo przybliżono wewnątrzresortowy spór w tym zakresie i opisano paradoksalną próbę przejęcia jednego z pionów organizacyjnych Służby Bezpieczeństwa przez struktury milicyjne. Ostatecznie do połączenia nie doszło wskutek oporu przedstawicieli SB przed podporządkowaniem Biura Śledczego MSW komendantowi głównemu MO.
-
Załogi kutrów Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich „Koga” a działalność operacyjna granicznej placówki kontrolnej Wojsk Ochrony Pogranicza w Helu w latach 1986–1989. Wybrane przypadki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 650-679
Koniec lat osiemdziesiątych XX w. przyniósł zmiany w funkcjonowaniu rybołówstwa na Morzu Bałtyckim. Wskutek pogarszającej się koniunktury Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich, w tym helska „Koga”, rozpoczęły kooperację z podmiotami zagranicznymi. Proces ten wymagał wysyłania kutrów za granicę, co mogło się wiązać z ucieczką załogantów czy popełnianiem przez nich wykroczeń lub przestępstw. W sprawy te zaangażowano więc Zwiad Wojsk Ochrony Pogranicza stacjonujący wówczas w helskim porcie. Żołnierze formacji rozpoczęli inwigilowanie podejrzanych rybaków. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie wybranych spraw, powiązanych z rejsami do Danii kutrów PPiUR „Koga”, prowadzonych przez Graniczną Placówkę Kontrolną WOP w Helu. Omówiono w nim zagadnienia związane z działalnością żołnierzy WOP polegającą na zabezpieczeniu morskiej granicy PRL oraz zaprezentowano trzy sprawy operacyjne, które dotyczyły załogantów przedsiębiorstwa. Każda z nich miała inne podłoże, a prowadzone przez żołnierzy dochodzenia wykazały różne motywy rybaków figurantów spraw. Sprawy kończyły się w większości przypadków wyłączeniem podejrzanych osób z udziału w rejsach na Bornholm. Dzięki wytworzonym i zachowanym materiałom można zbadać wpływ Zwiadu WOP na życie codzienne rybaków pracujących na kutrach PPiUR „Koga” i zakres tej ingerencji.
-
Kierownicy i szefowie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego / Powiatowego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Biłgoraju oraz ich zastępcy – portret zbiorowy, modele kariery
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 680-713
W artykule zaprezentowano portret zbiorowy osób, które w latach 1944–1956 kierowały PUBP/PUdsBP w Biłgoraju. Opisano takie elementy, jak pochodzenie geograficzne, wiek, pochodzenie społeczne i stan społeczny, wykształcenie, narodowość, wyznanie. Zwrócono uwagę na działalność polityczną. Scharakteryzowano przebieg karier kolejnych kierowników i szefów PUBP/PUdsBP w Biłgoraju oraz ich zastępców. Opisywani funkcjonariusze pochodzili przeważnie z Lubelszczyzny, wychowywali się i dorastali w środowisku wiejskim, a kształcenie zakończyli najczęściej na etapie szkoły powszechnej. Wykształcenie średnie najczęściej zdobywali dopiero na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Stanowisko kierownika/szefa lub jego zastępcy PUBP/PUdsBP w Biłgoraju statystycznie obejmowali po 30. roku życia. Poza jednostkowymi przypadkami praca w aparacie represji oznaczała dla nich awans społeczny w porównaniu z okresem przedwojennym. Większość przez cały okres aktywności zawodowej służyła tylko w bezpiece. Drogi ich awansów przebiegały między strukturami powiatowymi i wojewódzkimi. Tylko jedna osoba awansowała na stanowisko kierownicze w centrali MBP/KdsBP.
Artykuły i studia: Biografie
-
Podpułkownik Waldemar Więckowski i jego rola w sprawie rejestracji tajnego współpracownika o pseudonimie „Konarski”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 717-741
Publikacja przybliża sylwetkę ppłk. Waldemara Więckowskiego (ur. 1944), naczelnika Wydziału II KS MO / SUSW (stołecznego kontrwywiadu) w latach 1983–1990. Na podstawie dostępnych archiwaliów został odtworzony przebieg jego kariery w milicji i SB. Autorka zwraca uwagę głównie na ukończenie przezeń kursu w Wyższej Szkole Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRS i utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami KGB w Polsce, wskazuje na posiadanie w związku z pracą na tym stanowisku wiedzy, która zyskiwała szczególne znaczenie w kontekście kształtowania się nowego układu polityczno-gospodarczego, oraz opisuje rolę, jaką odgrywał m.in. w sprawie TW ps. „Konarski”.
Materiały i dokumenty
-
Przykład wymiany informacji pomiędzy MSW WRL i MBP NRD w zakresie obrony przed dywersją ideologiczną
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 745-764
Współpraca struktur wywiadowczych państw socjalistycznych zajmujących się rozpoznaniem działalności tzw. ośrodków dywersji ideologicznej i jej neutralizacją od połowy lat siedemdziesiątych XX w. nabrała nowego, sformalizowanego charakteru. Prezentowane dokumenty wskazują na wymianę informacji w tym zakresie pomiędzy Ministerstwem Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Węgierskiej Republiki Ludowej. W jednym z nich określono Centre for the Study of Religion and Communism, potocznie nazywane Keston College, jako antykomunistyczną organizację kościelną mającą „największe znaczenie” w krajach anglosaskich. Ośrodek ten został założony w 1969 r. w Wielkiej Brytanii z inicjatywy Michaela Bourdeaux, sir Johna Lawrence’a, Leonarda Schapiro i Petera Reddawaya. Pracownicy i współpracownicy Keston College za sprawą przygotowywanych serwisów informacyjnych, wydawanych periodyków, ekspertyz i wydawnictw książkowych, a także organizowanych konferencji i spotkań wpływali na zmianę świadomości społeczeństw państw zachodnich na temat wolności religijnej w ZSRS i jego krajach satelickich, a także wspierali działalność powstających tam grup dysydenckich. Prezentowanie w ramach tych działań „głosu pozbawionych głosu” wpływało nie tylko na zmianę oceny sytuacji społeczności żyjących za żelazną kurtyną, lecz także na poszerzanie sfery wolności obywatelskich w realiach funkcjonowania państw komunistycznych.
Stan badań i artykuły recenzyjne
-
The spy who bored me. Recenzja książki „Pozdrowienia z Warszawy. Polski wywiad, CIA i wyjątkowy sojusz” Johna Pomfreta
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 767-799
Poświęcona współpracy wywiadowczej Polski i USA książka Johna Pomfreta spotkała się z dużym zainteresowaniem w obu krajach. Amerykański dziennikarz przedstawia w niej intrygujący, ale raczej nieprzekonujący i dość zromantyzowany wizerunek polsko-amerykańskiej przyjaźni i służb wywiadowczych. Koncentruje się, zgodnie z zapowiedzią z okładki, na próbach stworzenia „epickiej historii”, przykładając mniejszą wagę do faktograficznej precyzji. Praca obfituje w nieścisłości i błędy merytoryczne, przede wszystkim we fragmentach ściśle związanych z historią Polski. Nieco do życzenia pozostawia też baza źródłowa. Liczba przeprowadzonych przez autora wywiadów (wśród jego rozmówców byli najważniejsi politycy i funkcjonariusze) jest godna podziwu, ale zebrane tą drogą dane powinny były zostać poddane stosownej krytyce. Mnogość uogólnień, których dopuszcza się autor, połączona z brakiem precyzji budzi nieufność do całego wywodu. Treść książki nie jest też tak odkrywcza, jak sugeruje autor. Pod wieloma względami to bardziej emocjonalny esej niż pogłębiona analiza złożonego zagadnienia. Pozdrowienia z Warszawy… to pozycja, która sprawdzi się jako ogólne wprowadzenie do tematu. Jej niewątpliwą zaletą jest przedstawienie wielu interesujących, pozakulisowych aspektów formowania się postzimnowojennego ładu międzynarodowego. Pomimo wielu wad zasługuje na uwagę, przede wszystkim dlatego, że będzie dobrym punktem wyjścia do zadawania konkretnych pytań na temat różnych wymiarów relacji Warszawy i Waszyngtonu.
Errata
-
Errata
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 20 (2022), strony: 800
Errata dotyczy artykułu Jarosława Ptaka, „Struktury i obsada personalna pionów zwalczających polskie podziemie niepodległościowe Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego na województwo i miasto, Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie w latach 1944–1956”. Aparat Represji W Polsce Ludowej 1944-1989, nr 19 (2020), s. 379-497. DOI: 10.48261/ARPRL211910.
Najczęściej czytane
162 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 w wykazie z 2024 r.
(40 w wykazie z 2021 r., 70 w wykazie z 2023 r.)
Dziedziny: nauki humanistyczne
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie,
nauki o polityce i administracji
Redaktor naczelny: dr hab. Filip Musiał
- Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
