Język Polski
English
Nr 19 (2021)
-
Od Redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 5-7
PDF
Artykuły i studia: Wojskowy aparat represji 
-
Działania Wojsk Wewnętrznych na Rzeszowszczyźnie (luty – kwiecień 1945)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 15-55
Na przełomie listopada i grudnia 1944 r. utworzone zostały Wojska Wewnętrzne (WW), które podlegały Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego. Formacja ta przeznaczona była głównie do walki z polskim podziemiem niepodległościowym. Pod koniec stycznia 1945 r. do Rzeszowa przybyła 4 kompania 1 Batalionu Operacyjnego WW, która została przydzielona do dyspozycji kierownika Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego por. Longina Kołarza. W marcu 1945 r. na bazie 4 kompanii powstał 2 Samodzielny Batalion Operacyjny WW. 26 marca 1945 r. Wojska Wewnętrzne zostały przeorganizowane w Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Działania WW/KBW prowadzone w okresie od lutego do kwietnia 1945 r. na terenie powiatu lubaczowskiego wymierzone były głównie w UPA. Wielu żołnierzy nie akceptowało władzy komunistycznej oraz roli formacji, do której zostali wcieleni. W drugiej połowie kwietnia 1945 r. doszło do masowych dezercji z jednostek KBW stacjonujących na Rzeszowszczyźnie. Koszary w Lubaczowie i Górnie opuściło łącznie 896 żołnierzy. Większość dezerterów przyłączyła się następnie do oddziałów podziemia niepodległościowego.
-
Udział 9 Pułku Piechoty w zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowego w powiecie chełmskim w 1945 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 56-87
Ważnym i niedostatecznie opracowanym zagadnieniem badawczym dotyczącym najnowszej historii Polski jest kwestia zaangażowania ludowego Wojska Polskiego w zwalczanie podziemia niepodległościowego. Tuż po zakończeniu II wojny światowej w Europie polskie władze komunistyczne rzuciły do walki z podziemiem regularne jednostki wojska. 24 maja 1945 r. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkaz, na mocy którego do zwalczania wojskowej konspiracji skierowano trzy dywizje piechoty (1, 3 i 9). Wysłano je na teren województw: białostockiego, lubelskiego, rzeszowskiego, warszawskiego i krakowskiego. Obecność wojska miała wzmocnić na tych obszarach władzę komunistyczną, a zadaniem poszczególnych jednostek było pomaganie aparatowi bezpieczeństwa w walce z podziemiem. W skład 3 Dywizji Piechoty wchodził 9 Pułk Piechoty, który miał zwalczać struktury antykomunistycznej konspiracji na terenie powiatu chełmskiego. Operowały tam oddziały partyzanckie podległe Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj i Narodowym Siłom Zbrojnym. Pułk rozpoczął działania w połowie czerwca, a zakończył je w sierpniu 1945 r. Żołnierze tej jednostki uczestniczyli w obławach, aresztowaniach i egzekucjach członków konspiracji, przyczyniając się tym samym do umocnienia władzy komunistów w Polsce.
-
Organizacja i system zabezpieczenia granicy przez organa Zwiadu i Kontroli Ruchu Granicznego WOP – notatka oficerów Zarządu II Dowództwa WOP z 1960 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 88-131
Reformy w resorcie bezpieczeństwa publicznego z lat 1954–1956 oraz Dekret Rady Państwa o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego z 7 grudnia 1954 r. doprowadziły do instytucjonalnej zmiany podległości Wojsk Ochrony Pogranicza wraz z ich jednostkami terenowymi. Powołanie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz umieszczenie WOP w jego strukturach spowodowały, że resort ten przejął odpowiedzialność za zabezpieczenie przejść granicznych i kontrwywiadowczą ochronę granic. Współpracę z Zarządem VII Zwiadowczym WOP (oraz po kolejnych reorganizacjach w WOP: Zarządem II Zwiadowczym, Zarządem II Zwiadu WOP oraz Zarządem Zwiadu WOP) kontynuowały w latach 1956–1965 piony operacyjne MSW. Wzajemną wymianę informacji prowadzono zarówno na szczeblu centralnym, jak i terenowym. Załączona do artykułu edycja źródłowa ma na celu przybliżenie informacji o zmianach, jakie zaszły w latach 1956–1963 w organizacji i zakresie działań operacyjnych prowadzonych przez Zwiad WOP. Cechą charakterystyczną tego okresu jest wyraźna ewolucja metod pracy, które wykorzystywano w kontaktach z posiadaną siecią agenturalną. Ponadto w prezentowanym opracowaniu omówiona została kwestia włączenia pionu Kontroli Ruchu Granicznego do Zarządu II Zwiadu WOP.
-
Szefowie Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza. Szkic do portretu zbiorowego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 132-212
Artykuł prezentuje dziesięciu szefów Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza, którzy w czasie istnienia tej formacji (1945–1991) sprawowali w niej jedną z najwyższych funkcji służbowych. Siedmiu z nich (Mikołaj Sajko, Stefan Sobczak, Józef Waluk, Jan Romańczuk, Edward Tarała, Edmund Warda i Józef Rudawski) otrzymało nominację na stanowisko zastępcy dowódcy (szefa) WOP do spraw zwiadu (specjalnych), natomiast trzech (Włodzimierz Karpiński, Jakub Leibler i Hipolit Sławiński) pełniło tylko te obowiązki w określonym czasie, niejako w zastępstwie. Wyraźnie widać, że osoba Włodzimierza Karpińskiego była w tym zestawieniu odmienna od pozostałych za sprawą jego działalności w II RP i w czasie okupacji niemieckiej. Droga życiowa i służbowa Karpińskiego była zupełnie inna niż ta, którą podążali wszyscy pozostali. Można powiedzieć, że Karpiński był ostatnim w tym gronie żołnierzem niepodległej, wolnej i demokratycznej Polski. Jego usunięcie z WOP zbiegło się w czasie z początkiem 45-letniej budowy państwa totalitarnego, rządzonego przez partię komunistyczną. Zamiarem autora było przybliżenie wiedzy o Zwiadzie WOP i jego funkcjonariuszach, mających wpływ na losy wielu Polaków.
-
Szefowie Zarządu Wojskowej Służby Wewnętrznej Marynarki Wojennej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 213-241
Wojskowa Służba Wewnętrzna Marynarki Wojennej funkcjonowała w ramach Szefostwa WSW latach 1957–1990. Była wojskową służbą specjalną o charakterze kontrwywiadowczo-porządkowym. W ciągu tego czasu kierowało nią pięciu szefów. Byli to: kmdr Mikołajczyk, kmdr por. Kiszczak, kmdr Krupa, kmdr Miernicki, kmdr Prokaziuk. Po transformacji ustrojowej w Polsce w 1990 r. Wojskowa Służba Wewnętrzna została rozwiązana w całym kraju.
-
Wywiad naukowo-techniczny PRL a technologie wojskowe. Wybrane zagadnienia
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 242-274
Artykuł ma na celu rekonesans nowego pola badań historycznych. Może ono być zdefiniowane roboczo jako efekty pracy wywiadu naukowo-technicznego PRL w zakresie technologii o przeznaczeniu wojskowym. Badania nad technologiami cywilnymi są stosunkowo zaawansowane, podczas gdy transfer (głównie zachodnich) rozwiązań z dziedziny przemysłu zbrojeniowego stanowił dotychczas jedynie margines różnych prac historycznych dotyczących wywiadu PRL, w tym wywiadu wojskowego, a także historii nauki i techniki. Autor skoncentrował się na omówieniu kilku wybranych aspektów. Pierwszym z nich jest szeroko rozumiany rynek uzbrojenia w PRL, zobowiązania Polski wynikające z tytułu przynależności do Układu Warszawskiego, a także polityczne i ekonomiczne uzależnienie od ZSRS. W części drugiej omówiona została optyka państw NATO, starających się spowolnić postęp technologiczny bloku wschodniego głównie poprzez kontrolę i utrudnienie państwom takim jak PRL zakup nowoczesnych dóbr tzw. podwójnego (tj. cywilnego i wojskowego) zastosowania. W kolejnym rozdziale autor omawia najbardziej spektakularny bodaj przykład udanego przeniknięcia wspólnoty wywiadowczej państw Układu Warszawskiego do programów zbrojeniowych Pentagonu. Zaznacza jednak, że Polska osiągnęła znikome korzyści z tej operacji, choć przeprowadzono ją głównie w oparciu o jej aktywa agenturalne. Ostatnia sekcja artykułu poświęcona jest perspektywicznemu teatrowi konfliktu zbrojnego mocarstw, za jaki najpóźniej od lat osiemdziesiątych uważany był kosmos. Wyścig w zakresie broni orbitalnego stacjonowania rozpoczął się w momencie, gdy państwa komunistyczne, w tym zwłaszcza ZSRS i PRL, popadać zaczęły w nieodwracalny kryzys gospodarczy. Mimo to wywiady tych państw usiłowały przynajmniej zorientować się w postępie USA na polu militaryzacji kosmosu. Kwerendę prowadził autor głównie w oparciu o źródła zgromadzone w Archiwum IPN. Ważnym uzupełnieniem są jednak dokumenty pozyskane z Archiwum MSZ Francji.
-
Rok w kamaszach – dokumenty dotyczące służby wojskowej Józefa Marii Ruszara
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 275-321
Publikacja w 2017 r. pracy Józefa Marii Ruszara Czerwone pająki. Dziennik żołnierza LWP stała się ważnym przyczynkiem do dalszych odkryć w zakresie wykorzystywania obowiązku służby wojskowej do celów represji politycznej. Do tej pory historyków interesowały przede wszystkim zorganizowane formy opresji: bataliony górnicze, kompanie kleryckie, kompanie polowe i wojskowe obozy specjalne. Represje o charakterze bardziej punktowym były analizowane zdawkowo, często bez zrozumienia ich istoty, czemu sprzyjał utrudniony do 2016 r. dostęp do dokumentacji przechowywanej w ramach wojskowej sieci archiwalnej. Stąd dopiero publikacja relacji Ruszara otworzyła nowe pole badawcze, pokazując sposób, w jaki wojsko potrafiło wykorzystywać sytuacyjnie istniejące przepisy w walce z potencjalnie problematycznymi jednostkami. Historia powołania Ruszara do służby w Szkole Oficerów Rezerwy przy Ośrodku Szkolenia Wojsk Lądowych im. Rodziny Nalazków w Elblągu, a następnie posądzenia go o chęć odmowy złożenia przysięgi, wydalenia go z SOR i skierowania do odbycia zasadniczej służby wojskowej została dość dokładnie zrekonstruowana w dzienniku. O wiele trudniej było wówczas potwierdzić przekonanie Ruszara o celowym powołaniu go do służby w lWP oraz odtworzyć przebieg inwigilacji opozycjonisty przez organa Głównego Zarządu Politycznego i Wojskowej Służby Wewnętrznej. Prezentowany zbiór stanowi uzupełnienie opisywanej edycji i jest efektem przeszło dwuipółrocznej kwerendy w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Wojskowym w Oleśnicy, Archiwum Wojskowym w Toruniu i Centralnym Archiwum Wojskowym Wojskowego Biura Historycznego.
Artykuły i studia porównawcze: Aparaty Represji w innych krajach komunistycznych i totalitarnych
-
Współczesna historiografia ukraińska dziejów komunistycznych organów bezpieczeństwa państwowego w USRS
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 325-376
W artykule zaprezentowano przegląd historiografii ukraińskiej po 1991 r., poświęconej komunistycznym organom bezpieczeństwa państwowego (CzK/WUCzK-GPU/OGPU-NKWD-NKGB–MGB). Wskazano główne czynniki, które wywarły wpływ na rozwój historiografii. Pierwszy z nich to znaczący wzrost zainteresowania badaczy i społeczeństwa historią represji politycznych w Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, organami odpowiedzialnymi za nie i sprawcami terroru państwowego, drugi zaś to zainteresowanie archiwami dawnego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) ZSRS jako ważnego źródła do studiów wielu problemów historycznych. Scharakteryzowano dwa główne etapy rozwoju historiografii: lata 1991–2009 i 2010–2021. Główne prace historyków ukraińskich zostały wymienione i przeanalizowane z naciskiem na te o charakterze nowatorskim, opracowane na podstawie nieznanych wcześniej dokumentów archiwalnych i otwierające obiecujące kierunki w badaniu dziejów organów bezpieczeństwa państwa. Odnotowano znaczną liczbę edycji źródłowych, zwłaszcza w ramach dużych projektów naukowych i wydawniczych, i ich duże znaczenie dla dalszego rozwoju historiografii.
Artykuły i studia: Varia
-
Struktury i obsada personalna pionów zwalczających polskie podziemie niepodległościowe Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego na województwo i miasto, Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie w latach 1944–1956
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 379-497
W artykule omówiono zmiany w strukturze i obsadzie personalnej pionów przeznaczonych do walki z polskim podziemiem niepodległościowym Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego na województwo i miasto/ Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie w latach 1944–1956.
Errata: Aparat Represji W Polsce Ludowej 1944-1989, nr 20 (2023), s. 800.
-
„Rok pierwszy”. Struktura oraz kadra kierownicza pionu śledczego centrali Resortu/ Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (sierpień 1944 – wrzesień 1945 r.)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 498-524
Opracowanie ma przybliżyć Czytelnikowi historię struktury pionu śledczego, czyli jednej z najważniejszych komórek komunistycznego aparatu represji w Polsce w pierwszym okresie jego istnienia, tj. od sierpnia 1944 do września 1945 r. W tamtym czasie pion ten był początkowo maleńką sekcją, która miała odpowiadać za prowadzenie postępowań przygotowawczych. W kolejnych miesiącach istnienia był jednak stopniowo rozbudowywany przez kierownictwo Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Artykuł pokazuje, w jaki sposób były przeprowadzane poszczególne zmiany strukturalne, z czego one wynikały i jaki przyniosły efekt. Ponadto w drugiej części artykuł przybliża sylwetki wszystkich szefów komórki śledczej centrali aparatu bezpieczeństwa. Tak się bowiem złożyło, że jednostką śledczą w pierwszym okresie jej istnienia kierowało aż pięciu funkcjonariuszy. Ostatni z nich, Józef Różański, przejął szefostwo tego pionu latem 1945 r. i funkcję tę sprawował przez blisko dekadę, niemal do końca działalności tej komórki w centrali resortu. W pierwszej kolejności zostały zarysowane pojedyncze biogramy tych funkcjonariuszy, a następnie przedstawiono ich portret zbiorowy.
-
Kierownicy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Legnicy w latach 1945–1956
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 525-551
Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Legnicy został sformowany w maju 1945 r. Struktury urzędu powstały w ramach tzw. Grup Operacyjnych na okręg Dolnego Śląska. Przez 11 lat, od maja 1945 r. do 1956 r., kierownikami/szefami PUBP (PUds.BP) w Legnicy było dziewięciu funkcjonariuszy. Z ich akt personach wynika, że nie posiadali odpowiednich kompetencji do prowadzenia spraw czy zarządzania ludźmi. Byli ludźmi słabo wykształconymi. Często dopuszczali się różnego rodzaju wykroczeń czy przestępstw. Nie przeszkadzało to jednak przełożonym, którzy pomimo tych wad decydowali się na awansowanie ich na wyższe i bardziej odpowiedzialne stanowiska służbowe.
-
Armia Czerwona w powiecie szubińskim (w województwie pomorskim) w 1945 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 552-579
Artykuł opisuje działalność wojsk sowieckich w powiecie szubińskim w województwie pomorskim w 1945 r. oraz nastroje społeczne i stosunek mieszkańców do czerwonoarmistów. Wejście Armii Czerwonej na teren powiatu w styczniu 1945 r. oznaczało zakończenie okrutnej niemieckiej okupacji, zostało więc przyjęte przez miejscową ludność z radością. Od pierwszych chwil wojsko sowieckie było dominującą siłą w życiu polityczno-społeczno-gospodarczym regionu. Uczestniczyło w powoływaniu lokalnych władz, utrudniało prace nad odbudową, rozpoczęło systemową grabież majątku prywatnego i państwowego oraz deportacje do obozów pracy w ZSRS. Czerwonoarmiści dopuszczali się masowych przestępstw – od kradzieży i dewastacji, przez gwałty i pobicia, aż po zabójstwa. Ich działalność spowodowała ogólną niechęć i strach społeczeństwa przed sowieckim wojskiem. Powszechnie uważano, że Armia Czerwona okupuje Polskę, i oczekiwano opuszczenia przez nią naszego kraju.
-
Organizowanie Milicji Obywatelskiej na terenie województwa krakowskiego w świetle raportów z 1945 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 580-616
Organizowanie Milicji Obywatelskiej na ziemiach Polski jest tematem, który został już omówiony w skali krajowej. Niemniej na gruncie lokalnym wciąż brakuje bardziej szczegółowych analiz dla poszczególnych województw i tak też jest w przypadku województwa krakowskiego. Pod koniec 1944 r., gdy wydane zostały już odpowiednie rozporządzenia prawne mocujące przyszłe służby w aparacie władzy, w Rzeszowie zaczęto organizować grupy złożone w większości z byłych partyzantów AL, aby w ślad za przesuwającym się na zachód frontem obsadzać kolejne województwa przyszłymi milicjantami. Założenie krakowskiej Komendy Wojewódzkiej MO miało miejsce bezpośrednio po styczniowej ofensywie Armii Czerwonej, a konwoje z funkcjonariuszami dotarły do zajętego przez wojska sowieckie Krakowa niedługo po ustaniu działań wojennych na obszarze miasta. Wkrótce też do wszystkich powiatów w województwie przybyli komendanci w celu zakładania lokalnych struktur MO. W ten sposób sprawnie zorganizowane zostały komendy powiatowe, komisariaty i posterunki gminne, a do Komendy Wojewódzkiej zaczęły napływać raporty założycielskie, opisujące lokalne warunki, w jakich działali funkcjonariusze. W połowie 1945 r. całe województwo zostało skontrolowane przez wysłaną z Krakowa grupę inspekcyjną. Przyjmuje się, że do końca 1945 r. zakończono pierwszy etap organizowania struktur MO w województwie.
-
Z Krasnosielca do Sopotu. Wokół przestępczej działalności funkcjonariusza UB Henryka Wyszomirskiego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 617-641
Niniejszy tekst poświęcony jest losom pochodzącego z Krasnosielca Henryka Wyszomirskiego (1921–2014), ochotnika w wojnie obronnej we wrześniu 1939 r., następnie żołnierza Armii Krajowej i w końcu – po wkroczeniu Armii Czerwonej w styczniu 1945 r. – funkcjonariusza Urzędu Bezpieczeństwa w latach 1945–1947. Zwalczał on czynnie swych byłych kolegów, którzy w nowej rzeczywistości politycznej sprzeciwiali się dominacji sowieckiej nad Polską i podjęli walkę z komunistami. Przypadek sprawił, że zarówno Wyszomirski, jak dwie ofiary jego ubeckiej działalności mieszkali od końca lat pięćdziesiątych w Sopocie. W artykule zaprezentowano skalę zbrodni popełnionych przez aparat bezpieczeństwa po 1945 r. na terenie powiatu makowskiego, jak też próby ich tuszowania. Dodatkowo wskazano, gdzie znajdować się mogą ciała ofiar lokalnego UB. Wyszomirski nigdy nie poniósł pełnej odpowiedzialności za czyny popełnione podczas służby w komunistycznej bezpiece, wyjąwszy skazanie w 1947 r. na karę pięciu lat pozbawienia wolności za gwałt na zatrzymanej i przywłaszczenie gotówki. Zmarł w Sopocie w 2014 r. i spoczywa na jednym z sopockich cmentarzy, podobnie jak jedna z jego ofiar. Postać Wyszomirskiego została zaprezentowana w filmie Jerzego Zalewskiego Historia Roja, traktującym o walce, którą z komunistami na północny.
-
Fachowcy do wykorzystania, potem zdrajcy do rozpracowania. O dyskredytacji byłych policjantów w Polsce „ludowej”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 642-661
W okresie okupacji hitlerowskiej zmuszono funkcjonariuszy Policji Państwowej do pełnienia służby w niemieckich strukturach bezpieczeństwa. Ta formacja zapewniała okupantowi pewne wsparcie. W tym zakresie jej działalność była sprzeczna z polską racją stanu. Nie można jednak zapominać o współpracy Polskiej Policji z ruchem oporu. Trudno jest jednoznacznie ocenić jej rolę w mrocznym okresie okupacji. Gdy skończyła się II wojna światowa, policjanci niewspółpracujący z Niemcami liczyli, że będą mogli w wolnej Polsce spokojnie żyć i pracować. Ich nadzieje okazały się złudne. Byli dyskredytowani ze względów politycznych. Zwalniano ich z pracy w Milicji Obywatelskiej, rozpracowywano jako „wrogów ludu”, a wielu również represjonowano. Działalność Polskiej Policji w strukturach okupacyjnych oraz losy jej funkcjonariuszy w powojennej rzeczywistości wpisują się w nurt tragicznych dziejów Polski XX w.
-
Władze powiatu bocheńskiego wobec szkolnej i pozaszkolnej katechizacji dzieci i młodzieży w latach 1956–1975
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 662-707
Rok 1956 r. przyniósł w Polsce duże zmiany życiu politycznym, gospodarczym i społecznym. „Odwilż” przerwała postępującą laicyzację szkolnictwa i stworzyła na krótko dogodne warunki dla powrotu religii do szkół. W powiecie bocheńskim, gdzie w okresie stalinowskim z dużym trudem usuwano religię ze szkół, na przełomie 1956 i 1957 r. ponowną katechizacją objęto młodzież we wszystkich szkołach podstawowych, średnich i zawodowych. Władze partyjne w powiecie, świadome zahamowania procesu laicyzacji, debatowały nad sposobami zmniejszenia oddziaływania Kościoła na młodzież, a SB metodami operacyjnymi gromadziła szczegółowe informacje na ten temat. Przełomowym momentem, który wymusił na władzach zmianę polityki wobec Kościoła, był list KC PZPR do struktur terenowych partii (lipiec 1958 r.). Straszono w nim „ofensywą kleru” i mobilizowano do skutecznego przeciwdziałania jego wpływom na wiele dziedzin życia, w tym edukację dzieci i młodzieży. W powiecie bocheńskim doszło do zacieśnienia współpracy partii, administracji terenowej oraz SB, które wspólnymi siłami zaczęły stopniowo „uwalniać” szkoły od wpływów religii katolickiej. Do czasu ustawowego zagwarantowania szkolnictwu świeckiego charakteru miejscowym władzom udało się usunąć katechezę z trzydziestu szkół podstawowych (na 106) oraz ośmiu średnich i zawodowych. Nowy etap polityki wobec katechizacji rozpoczął się w roku szkolnym 1961/1962, kiedy po uchwaleniu 15 lipca 1961 r. ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania księża zmuszeni byli organizować katechezy w kościołach, kaplicach i domach prywatnych. Początkowo władze próbowały wymusić organizowanie punktów katechetycznych w obiektach sakralnych i kościelnych, jednak bez powodzenia. Pod koniec 1961 r., mimo zorganizowania w powiecie ponad dziewięćdziesięciu punktów katechetycznych, żaden proboszcz parafii nie zawarł z Wydziałem Oświaty i Kultury umowy na nauczanie religii. Ponieważ w 1962 r. władze szkolne otrzymały zaledwie kilka sprawozdań z działalności punktów katechetycznych, w kolejnym roku KP PZPR podjął decyzję o zastosowaniu wobec wybranych proboszczów represji administracyjnych, które w kilku przypadkach zakończyły się egzekucjami komorniczymi. W działania represyjne zaangażowani byli funkcjonariusze SB oraz urzędnicy PPRN. Zaostrzenie polityki nie przyniosło oczekiwanych efektów, dlatego na początku 1965 r. administracja wycofała się z egzekucji nałożonych kar finansowych. W kolejnych latach sytuacja na tym odcinku nie uległa zmianie. Po dojściu do władzy Edwarda Gierka polityka władz partyjnych i administracji oświatowej skupiła się na zmianach w systemie oświaty i wychowania oraz na zwiększeniu ideologicznego oddziaływania na dzieci i młodzież. Miał to być sposób na powstrzymanie wpływów Kościoła. Także w powiecie bocheńskim starano się realizować założenia takiej polityki. Dla rodziców organizowano wykłady na tematy światopoglądowe, a dzieci próbowano zainteresować zajęciami pozalekcyjnymi i pozaszkolnymi. Dopiero po reformie administracyjnej w 1975 r. nastąpiła pewna liberalizacja w zakresie nadzoru nad punktami katechetycznymi, w tym sprawozdawczością z ich działalności.
-
Prawo do zabijania. Analiza wywiadu MSW dotycząca prawnych uwarunkowań wykonywania wyroków śmierci poza granicami kraju na tle „działań specjalnych” tej jednostki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 708-751
Zabójstwa, porwania czy operacje o charakterze dywersyjnym należą do najbardziej sensacyjnych wątków związanych z aktywnością służb wywiadowczych PRL. W artykule zostały przedstawione przykłady przeprowadzonych oraz planowanych przez Departament I MSW „działań specjalnych” tego rodzaju. Choć nie było ich zbyt dużo, dają one ogólny obraz, w jaki sposób je organizowano i jak przebiegły lub miały przebiegać. W części końcowej opublikowany został dokument pt. Stosunek polskiego prawa karnego wobec osób, które dokonały likwidacji zdrajcy Ojczyzny, opracowany w połowie lat sześćdziesiątych w Departamencie I MSW.
-
Zacharski – historia prawdziwa? Wywiadowcza działalność Mariana Zacharskiego w świetle materiałów Departamentu I MSW PRL
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 752-786
Artykuł przedstawia wywiadowczą działalność Mariana Zacharskiego – zapewne najbardziej znanego szpiega PRL. Podstawą analizy są odtajnione parę lat temu archiwalia przechowywane w Instytucie Pamięci Narodowej. Pozwalają one zweryfikować autoportret kreślony przez samego Zacharskiego (a także niektórych dziennikarzy) i ukazują nieco mniej heroiczny wizerunek głównego bohatera, kreującego się od samego początku na doświadczonego oficera wywiadu. Nie można jednak do końca ulegać wrażeniu, jakie pozostawiają po sobie dokumenty wytworzone przez komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa, i twierdzić, że przedstawiają one pełnowymiarową sylwetkę Zacharskiego. Stanowią jednak jeszcze jeden element potrzebny do stworzenia takiego wizerunku.
-
Mossad w Magdalence. Kulisy spotkania przedstawicieli polskich i izraelskich służb specjalnych z maja 1990 r. (w świetle notatki Gromosława Czempińskiego)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 787-803
Artykuł prezentuje dokument: notatkę ppłk. Gromosława Czempińskiego z tajnej narady między przedstawicielami izraelskiego Mossadu i polskiego MSW, która odbyła się na początku maja 1990 r. w podwarszawskiej Magdalence. Spotkanie wiązało się z wcześniejszą deklaracją premiera Tadeusza Mazowieckiego, który podczas wizyty w USA na spotkaniu z przedstawicielami społeczności żydowskiej obiecał, że Polska pomoże w tranzycie co najmniej kilkudziesięciu tysięcy mieszkających w ZSRS Żydów, którzy pragnęli wyemigrować do Izraela. Delikatna misja wymagała bardzo dyskretnych przygotowań, a prezentowana notatka pozwala choćby wyrywkowo poznać ich kulisy.
-
Co jest w tych piwnicach... Podział zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w okresie 1989–1992. Rozpoznanie zagadnienia. (Część II)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 804-835
Artykuł stanowi drugą część studium dotyczącego podziału zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w latach 1989–1992. Praca, koncentrując się na wydarzeniach między kwietniem a wrześniem 1990 r., porusza kwestię funkcjonowania Komisji do spraw Zbiorów Archiwalnych MSW (kwiecień–czerwiec 1990 r.). Ponadto szeroko omówiono w niej transformację struktur archiwalnych i ewidencyjnych organów bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego, która następowała od maja do drugiej połowy 1990 r. W jej trakcie funkcje dotychczas sprawowane przez komunistyczne Biuro „C” MSW przejęły Biuro Ewidencji i Archiwum Urzędu Ochrony Państwa, Biuro Informatyki KGP, Centralne Archiwum MSW i Departament PESEL MSW. Opisano również obsadę personalną nowych struktur archiwalnych i ewidencyjnych resortu spraw wewnętrznych.
Artykuły i studia: Biografie
-
Kariera dąbrowszczaka. Michał Rossner i jego służba w organach bezpieczeństwa. Zarys zagadnienia
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 839-852
Michał Rossner przez kilkanaście lat pełnił stanowiska kierownicze w aparacie bezpieczeństwa. Był doświadczonym, przeszkolonym w ZSRS działaczem partii komunistycznej, ale jednocześnie uczestnikiem wojny w Hiszpanii, przez co znajdował się niekiedy pod baczną kontrolą. Tekst przedstawia nie tylko służbę Rossnera w organach bezpieczeństwa. Pokazuje również jego drogę do stanowisk i mechanizmy, jakie pomagały mu utrzymać się w służbie przez kilkanaście lat.
Materiały i dokumenty
-
„Należało odpowiedzieć tylko czerwonym terrorem na biały terror”. Wspomnienia płk. Teodora Dudy dotyczące wydarzeń w województwie lubelskim i rzeszowskim w latach 1944–1947
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 855-899
Prezentowane relacje płk. Teodora Dudy dotyczą jego działalności w latach 1944–1947 w województwach lubelskim i rzeszowskim. Pierwsza ich część odnosi się do jego aktywności w powiecie tomaszowskim, gdzie od sierpnia 1944 r. jako pełnomocnik PKWN organizował struktury władzy „ludowej” we współpracy z Adamem Humerem oraz rodzeństwem Olgą i Aleksandrem Żebrunami. Jego przybycie do Tomaszowa Lubelskiego nie było przypadkowe, gdyż jako urodzony w Cześnikach w powiecie zamojskim znał specyfikę tego terenu i mentalność lokalnej społeczności. Druga część relacji dotyczy wydarzeń, które miały miejsce w województwie rzeszowskim w latach 1946–1947. Teodor Duda uczestniczył w nich jako delegowany na Rzeszowszczyznę szef 18-osobowej grupy funkcjonariuszy MBP, mającej pomóc WUBP w Rzeszowie w „przygotowaniach” do referendum. W swej relacji opisał on kulisy akcji referendalnej i wyborów do Sejmu Ustawodawczego w województwie rzeszowskim, a także metody zwalczania opozycji politycznej zrzeszonej w PSL. Chociaż wspomnienia Dudy zawierają wiele nieścisłości i napisane są zideologizowanym językiem, stanowią ważne uzupełnienie dotychczasowej wiedzy na temat organizowania komunistycznej władzy w powojennej Polsce.
-
„Agent musi być człowiekiem bez sumienia”. Referat kpt. Czesława Mackiewicza z WUBP w Poznaniu na temat pracy z agenturą, wygłoszony podczas odprawy komendantów powiatowych Milicji Obywatelskiej w Poznaniu 20 listopada 1947 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 900-918
Publikowany dokument to referat wygłoszony przez kpt. Czesława Mackiewicza z WUBP w Poznaniu podczas odprawy komendantów powiatowych Milicji Obywatelskiej, która miała miejsce w dniach 19–20 listopada 1947 r. w Poznaniu. Celem wystąpienia było przybliżenie milicjantom tajników pozyskiwania agentury, a następnie pracy z nią. Dotychczasowe doświadczenia pokazywały bowiem, że funkcjonariusze MO napotykali poważne trudności w tym zakresie. We wstępie omówiono modelowe założenia milicyjnej instrukcji postępowania z agenturą, a także przybliżono postać Czesława Mackiewicza, legitymującego się już wówczas sporym doświadczeniem pracy w aparacie bezpieczeństwa (w tym w walce z podziemiem niepodległościowym). Omawiany dokument źródłowy stanowi ciekawe świadectwo prezentowanych wprost metod werbunku współpracowników, posługiwania się szantażem czy stawiania za wzór agenta osoby pozbawionej jakichkolwiek oporów moralnych. Wskazówki udzielane przez Mackiewicza pokazują również rolę, jaką faktycznie przewidywano dla organów Milicji Obywatelskiej w pierwszych latach Polski „ludowej”.
-
Maksymilian Jarosz, Wspomnienia z powstania poznańskiego – czerwiec 1956 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 919-939
Wspomnienia Maksymiliana Jarosza stanowią rzadkie źródło wiedzy na temat przebiegu działań pacyfikacyjnych Poznańskiego Czerwca 1956 r. Wydarzenia obserwujemy tu z perspektywy kierowcy-mechanika czołgu, zmuszonego do prowadzenia akcji przeciwko uczestnikom zrywu. Ze wspomnień wyłania się obraz chaosu, jaki zapanował w Poznaniu, a także braku organizacji i koordynacji działań komunistów, wyraźnie zaskoczonych siłą i rozwojem społecznego buntu. Ważnym aspektem relacji jest możliwość zapoznania się ze stanem morale żołnierzy WP i ich stanowiskiem wobec zbuntowanych mieszkańców Poznania. Wspomnienia te posłużyć powinny badaczom Poznańskiego Czerwca jako materiał uzupełniający informacje zawarte w dokumentach i innych źródłach.
Stan badań i artykuły recenzyjne
-
W poszukiwaniu porównawczej syntezy aparatu represji w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1954. Uwagi na temat pracy Molly Pucci, „Security Empire. The Secret Police in Communist Eastern Europe”, New Haven–London: Yale University Press 2020, ss. 378
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 943-975
Autor artykułu recenzyjnego książki Molly Pucci Security Empire. The Secret Police in Communist Eastern Europe, wydanej w 2020 r. przez Yale University Press, krytycznie omawia główne tezy analizowanej pracy. Konstatuje przy tym, że podstawowy cel badawczy Autorki stanowiło porównawcze opisanie roli aparatu przymusu w przejmowaniu władzy przez komunistów w Polsce, Czechosłowacji i w Niemczech Wschodnich, a także odpowiedź na pytanie, na ile przebieg tych równoległych procesów oraz sposób odwzorowania narzucanego modelu sowieckiego były w poszczególnych krajach podobne, aż do powstania „wspólnej międzynarodowej przestrzeni bezpieczeństwa” (common international security space) złożonej z „niemal identycznych państw policyjnych”. Tym samym – jak stwierdza recenzent – książka stanowi próbę syntezy pierwszej fazy istnienia aparatów bezpieczeństwa w trzech wymienionych krajach. Recenzent z uznaniem podkreśla, że Autorka widzi przywołane procesy w ujęciu systemowym jako ważną, o ile nie kluczową część wymuszonej, odgórnej budowy państwa typu komunistycznego. Do tego niezbędny był – we wszystkich wymienionych krajach, choć nie w takim samym stopniu – potężny aparat przymusu. Za racjonalne uznaje też skupienie się przez Autorkę na tych pionach, służbach czy wydziałach odpowiednich krajowych aparatów represji, które odegrały zasadniczą rolę najpierw w przejęciu i „utrwalaniu” władzy przez promoskiewskich komunistów, aby potem stać się ich kluczową częścią zarówno w sensie organizacyjnym, jak i operacyjnym; nie zapominając przy tym o komórkach zajmujących się poszukiwaniem wyimaginowanego wroga we własnych szeregach, czyli na kwintesencji właściwej „bezpieki”. Przede wszystkim jednak – zdaniem recenzenta – praca oferuje cały szereg ważnych, choć bywa, że i dyskusyjnych pomysłów interpretacyjnych i pytań badawczych silnie zakotwiczonych w przebadanej, różnorodnej, literaturze przedmiotu i w archiwaliach polskich, czeskich i niemieckich. Dzięki temu stanowić będzie ważny punkt odniesienia, także do ujęć krytycznych, czy podważających ustalenia i interpretacje proponowane przez Autorkę. W konkluzji recenzent stwierdza, że książka Molly Pucci, jakkolwiek niedoskonała w rozmaitych drobnych szczegółach, bez wątpienia całkowicie spełnia naukowe parametry pozwalające uznać ją za jedną z pierwszych poważną porównawczych syntez aparatu bezpieczeństwa (represji) w odniesieniu do okresów implementacji systemu i dojrzałego stalinizmu. Tym samym też można jej nadać tytuł pracy pionierskiej i umieścić obok prac Nikity Pietrowa). Recenzent sugeruje też wydanie tej pracy w języku polskim przez IPN.
Najczęściej czytane
70 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 w wykazie z 2024 r.
(40 w wykazie z 2021 r., 70 w wykazie z 2023 r.)
Dziedziny: nauki humanistyczne
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie,
nauki o polityce i administracji
Redaktor naczelny: dr hab. Filip Musiał
- Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
