Język Polski
English
Władze powiatu bocheńskiego wobec szkolnej i pozaszkolnej katechizacji dzieci i młodzieży w latach 1956–1975
Marcin Kasprzycki
https://orcid.org/0000-0002-0942-9845
Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Krakowie
Biogram(ur. 1975), doktor, historyk, politolog, pracownik OBBH IPN w Krakowie. Zajmuje się problematyką funkcjonowania aparatu bezpieczeństwa w województwach krakowskim i nowosądeckim oraz działaniami aparatu władzy wobec Kościoła katolickiego w województwach krakowskim (do 1975 r.) i nowosądeckim (1975–1990). Autor monografii: Ludzie bezpieki w powiecie Nowy Sącz. Obsada Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego/ Powiatowego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Nowym Sączu w latach 1945–1956 (Kraków 2009), „Organ ładu i spokoju w rękach demokracji…”. Aparat bezpieczeństwa w powiecie nowosądeckim w latach 1945–1975 (Kraków 2020). Redaktor tomów: Konfederacja Polski Niepodległej w Krakowie w latach 1979–1990. Wybór dokumentów (Kraków 2009), Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie w latach 1980–1990. Wybór dokumentów, t. 1: 1980–1981 (wraz z H. Głębockim, Kraków 2014)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 19 (2021), strony: 662-707
Data publikacji: 2023-03-29
https://doi.org/10.48261/ARPRL211917
PDF
Abstrakt
Rok 1956 r. przyniósł w Polsce duże zmiany życiu politycznym, gospodarczym i społecznym. „Odwilż” przerwała postępującą laicyzację szkolnictwa i stworzyła na krótko dogodne warunki dla powrotu religii do szkół. W powiecie bocheńskim, gdzie w okresie stalinowskim z dużym trudem usuwano religię ze szkół, na przełomie 1956 i 1957 r. ponowną katechizacją objęto młodzież we wszystkich szkołach podstawowych, średnich i zawodowych. Władze partyjne w powiecie, świadome zahamowania procesu laicyzacji, debatowały nad sposobami zmniejszenia oddziaływania Kościoła na młodzież, a SB metodami operacyjnymi gromadziła szczegółowe informacje na ten temat. Przełomowym momentem, który wymusił na władzach zmianę polityki wobec Kościoła, był list KC PZPR do struktur terenowych partii (lipiec 1958 r.). Straszono w nim „ofensywą kleru” i mobilizowano do skutecznego przeciwdziałania jego wpływom na wiele dziedzin życia, w tym edukację dzieci i młodzieży. W powiecie bocheńskim doszło do zacieśnienia współpracy partii, administracji terenowej oraz SB, które wspólnymi siłami zaczęły stopniowo „uwalniać” szkoły od wpływów religii katolickiej. Do czasu ustawowego zagwarantowania szkolnictwu świeckiego charakteru miejscowym władzom udało się usunąć katechezę z trzydziestu szkół podstawowych (na 106) oraz ośmiu średnich i zawodowych. Nowy etap polityki wobec katechizacji rozpoczął się w roku szkolnym 1961/1962, kiedy po uchwaleniu 15 lipca 1961 r. ustawy o rozwoju systemu oświaty i wychowania księża zmuszeni byli organizować katechezy w kościołach, kaplicach i domach prywatnych. Początkowo władze próbowały wymusić organizowanie punktów katechetycznych w obiektach sakralnych i kościelnych, jednak bez powodzenia. Pod koniec 1961 r., mimo zorganizowania w powiecie ponad dziewięćdziesięciu punktów katechetycznych, żaden proboszcz parafii nie zawarł z Wydziałem Oświaty i Kultury umowy na nauczanie religii. Ponieważ w 1962 r. władze szkolne otrzymały zaledwie kilka sprawozdań z działalności punktów katechetycznych, w kolejnym roku KP PZPR podjął decyzję o zastosowaniu wobec wybranych proboszczów represji administracyjnych, które w kilku przypadkach zakończyły się egzekucjami komorniczymi. W działania represyjne zaangażowani byli funkcjonariusze SB oraz urzędnicy PPRN. Zaostrzenie polityki nie przyniosło oczekiwanych efektów, dlatego na początku 1965 r. administracja wycofała się z egzekucji nałożonych kar finansowych. W kolejnych latach sytuacja na tym odcinku nie uległa zmianie. Po dojściu do władzy Edwarda Gierka polityka władz partyjnych i administracji oświatowej skupiła się na zmianach w systemie oświaty i wychowania oraz na zwiększeniu ideologicznego oddziaływania na dzieci i młodzież. Miał to być sposób na powstrzymanie wpływów Kościoła. Także w powiecie bocheńskim starano się realizować założenia takiej polityki. Dla rodziców organizowano wykłady na tematy światopoglądowe, a dzieci próbowano zainteresować zajęciami pozalekcyjnymi i pozaszkolnymi. Dopiero po reformie administracyjnej w 1975 r. nastąpiła pewna liberalizacja w zakresie nadzoru nad punktami katechetycznymi, w tym sprawozdawczością z ich działalności.
Słowa kluczowe
powiat bocheński • katechizacja dzieci • punkty katechetyczne • usuwanie nauczania religii ze szkół • Kościół katolicki • SB • PZPR • władze oświatowe • represje administracyjne Bochnia district • catechisation of children • catechetical points • removal of religious education from schools • Catholic Church • SB • Polish United Workers’ Party (PZPR) • educational authorities • administrative repression
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)
Archiwum IPN w Warszawie (AIPN)
Archiwum Narodowe w Krakowie (ANKr)
Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Bochni (ANBch)
Oddziałowe Archiwum IPN w Krakowie (AIPN Kr)
Instrukcje, wytyczne, pisma Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z lat 1962–1989. Wybór dokumentów, red. i oprac. A. Dziurok, F. Musiał, Kraków–Katowice 2017
Listy Episkopatu Polski 1945–2000, cz. 1, Marki 2003
Państwo i Kościół w sprawie nauczania religii (materiały wybrane), opr. E. Grzelak, Warszawa 1967
Raina P., Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 2: Lata 1960–74, Poznań 1995
Raina P., Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, t. 1: Lata 1945–59, Poznań 1994
Cichosz M., Kształtowanie polskiego systemu oświaty (lata 1960–1973) w kontekście założeń realnego socjalizmu, „Polska Myśl Pedagogiczna” 2020, nr 6
Codogni P., Rok 1956, Warszawa 2006
Domke R., Kształcenie dzieci i młodzieży w Polsce w latach 70. XX wieku, „Studia Zachodnie” 2015, t. 17
Drabik S., „Mała stabilizacja” w organizacjach powiatowych PZPR – na przykładzie Bochni, Brzeska i Chrzanowa, „Horyzonty Polityki” 2013, nr 4
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2003
Dudek A., Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995
Dudziak J., Nowak S., Satoła S., Szeląg M., Szkolnictwo i życie kulturalne [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980
Dziurok A., Kruchtoizacja. Polityka władz partyjno-państwowych wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1956 w województwie śląskim/katowickim, Katowice 2012
Jasiak D., Akcja dekrucyfikacyjna w 1958 r. w północno-wschodnich powiatach województwa krakowskiego w świetle dokumentów, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2014, z. 1
Jemielity W., Punkty katechetyczne diecezji łomżyńskiej po 1945 r., „Prawo Kanoniczne” 2004, t. 47, nr 3–4
Jędraszewski M., Partia komunistyczna walcząca z religią i państwo komunistyczne gwarantujące wolność religijną jako teoretyczne podstawy marksizmu-leninizmu w walce z religią i Kościołem katolickim w krajach realnego socjalizmu, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2008, t. 22
Kahl R., Instytucjonalne doskonalenie nauczycieli w PRL (1956–1989). Ideologia–polityka–praktyka, Zielona Góra 2012
Kasprzycki M., Kwestia nauczania w świetle protokołów egzekutywy Komitetu Powiatowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Nowym Sączu w latach 1958–1970. Zarys problematyki, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2014, nr 1
Kobiela S., Bochnia w październiku 1956 r., „Wiadomości Bocheńskie” 2016, nr 4
Konopka H., Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944–1961), Białystok 1997
Kwiek J., Rok 1956 w Krakowie i województwie (wybrane problemy), Kraków 1999
Lemek K., Działalność punktów katechetycznych w województwie szczecińskim w latach 1961–1970 [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956–1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G.Wejman, Szczecin 2017
Lemek K., Działalność punktów katechetycznych w województwie szczecińskim w latach 1962–1970 w świetle materiałów Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Szczecinie, „Colloquia Theologica Ottoniana” 2015, nr 1
Maniewska K., Kościół katolicki w Bydgoszczy wobec prób laicyzacji i dezintegracji społeczeństwa w okresie rządów Edwarda Gierka (1970–1980), Warszawa 2007
Mardyła P., Duszpasterstwo w czasach stalinowskich. Władze komunistyczne wobec działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego w archidiecezji krakowskiej w latach 1945–1956, Kraków 2009
Marecki J., Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009
Marek Ł., „Kler to nasz wróg”. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na terenie województwa katowickiego w latach 1956–1970, Katowice 2009
Marek Ł., „Ofensywie klerykalizmu trzeba położyć tamę”. Partyjno-państwowa walka z Kościołem o ducha narodu w okresie Wielkiej Nowenny na przykładzie województwa katowickiego [w:] Pół wieku milenium. Religijne, polityczne i społeczne aspekty obchodów tysiąclecia chrztu Polski (1956–1966/1967)
Studia i materiały, red. B. Noszczak, Warszawa 2017
Marek Ł., List KC PZPR z lipca 1958 roku, czyli laicyzacja kontra klerykalizacja [w:] „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945–1990, red. T. Kurpierz, Katowice 2010
Mazurkiewicz D., Nadzór państwa nad punktami katechetycznymi na przykładzie działań administracji w Zielonej Górze wobec Kościoła gorzowskiego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2011, t. 14
Mezglewski A., Nauczanie religii w Polsce Ludowej, "Studia z Prawa Wyznaniowego" 2000, t. 1
Michalski K., Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989, Warszawa 2012
Musiał F., Pion antywyznaniowy WUBP w Krakowie (1945–1952). Rekonesans badawczy [w:] Przeciw religii i kościołom. Sprawozdania Sekcji 5 Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie 1946–1952, red. idem, Kraków 2008
Reczek R., Laicyzacja szkół w Wielkopolsce w okresie rządów Władysława Gomułki [w:] Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1956–1970, red. K. Białecki, Poznań 2009
Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, t. 1: Problematyka personalno-organizacyjna, Sandomierz 2006
Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, t. 2: Duszpasterstwo i laicyzacja życia społecznego, Sandomierz 2006
Stanuch Z., Walka o religię. Katechizacja szkolna i pozaszkolna na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1961, Szczecin 2014
Szczepaniak J., Akcja dekrucyfikacyjna (wrzesień 1958 r.), w świetle meldunków krakowskiej służby bezpieczeństwa [w:] Nie ma wolności bez pamięci. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ryszardowi Terleckiemu, red. W. Bernacki, Z. Nawrocki, W. Pasierbek, Z. K. Wójcik, Kraków 2009
Szot A., Normalizacja, której nie było…. Katechizacja na Białostocczyźnie w latach 1956–1961, „Rocznik Teologii Katolickiej” 2010, t. 9
Talarek K., Diecezja tarnowska w latach 1945–1970. Problemy personalno-organizacyjne, Tarnów 2012
Talarek K., Duchowieństwo i świeccy diecezji tarnowskiej wobec okólnika Ministerstwa Oświaty w sprawie przestrzegania świeckości szkoły (nr 26 z 4 sierpnia 1958 roku) w świetle doniesień Służby Bezpieczeństwa [w:] Dzieje Diecezji Tarnowskiej, t. 2: Instytucje i wydarzenia, red. A.Gąsior, J. Królikowski, Tarnów 2012
Talarek K., Kary nakładane na kapłanów diecezji tarnowskiej za niezastosowanie się do przepisów państwowych odnośnie do nauczania religii w latach 1961–1963 w świetle dokumentów Służby Bezpieczeństwa [w:] Dzieje Diecezji Tarnowskiej, t. 6: Świadkowie wiary, red. A. Gąsior, J. Królikowski, Tarnów 2018
Wiśniewska J., Dyskryminacja katechetów zakonnych w prawie oświatowym okresu gomułkowskiego, "Studia z Prawa Wyznaniowego" 2014, t. 17
Wiśniewska M., Szkolnictwo wyznaniowe i nauczanie religii w świetle osobistych zapisków prymasa Stefana Wyszyńskiego z 1961 roku, "Biuletyn Historii Wychowania" 2019, nr 40
Zieliński Z., Kościół w Polsce 1944–2002, Radom 2003
Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Marcin Kasprzycki, Obszary współdziałania PZPR, administracji terenowej i Służby Bezpieczeństwa na przykładzie powiatów województwa krakowskiego 1957–1975. Zarys problematyki , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 18 (2020)
- Marcin Kasprzycki, Inspektorat 2 SB WUSW w Nowym Sączu (1985–1988) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 20 (2022)
- Marcin Kasprzycki, „Między nami, esbekami”. Stosunki wśród funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa w Tarnowie na marginesie sprawy Czesława Gucika z 1971 roku , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 21 (2023)
- Marcin Kasprzycki, Plany reorganizacji Służby Bezpieczeństwa szczebla powiatowego i wojewódzkiego opracowywane w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w latach 1971–1973 (z uwzględnieniem przygotowań do niej w województwie krakowskim) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(13) (2015)
- Marcin Kasprzycki, Oświadczenie kpt. Józefa Muniaka, funkcjonariusza Departamentu III Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(7) (2009)
- Marcin Kasprzycki, System organizacji pracy powiatowych referatów Służby Bezpieczeństwa i próby jego reform w latach szcześćdzesiątych , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(11) (2013)
- Marcin Kasprzycki, Kwestia nauczania religii w świetle protokołów egzekutywy Komitetu Powiatowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Nowym Sączu w latach 1958–1970. Zarys problematyki , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(12) (2014)
- Marcin Kasprzycki, Kadra Referatu ds. Bezpieczeństwa/ds. Służby Bezpieczeństwa KP MO/KMiP MO w Nowym Sączu w latach 1957–1975 , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(15) (2017)
