Język Polski
English
Nr 18 (2020)
-
Od redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 5-6
PDF
Artykuły i studia: Służba Bezpieczeństwa w latach 1957-1975 
-
Początki działalności wywiadowczej Departamentu I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w krajach Bloku Wschodniego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 13-55
Działalność Departamentu I MSW, czyli wywiadu cywilnego PRL, w krajach bloku wschodniego należy do najmniej znanych aspektów jego aktywności. Początkowo ograniczała się ona niemal wyłącznie do kontrwywiadowczej ochrony placówek. W latach sześćdziesiątych, na skutek zdystansowania się lub wręcz konfliktu części państw znajdujących się dotąd w orbicie wpływów Związku Sowieckiego, wywiad PRL przystąpił do zbierania informacji na ich temat. Odbywało się to jednak według innych zasad niż na pozostałych terenach. W myśl przyjętych założeń Departament I MSW nie miał prawa do werbowania w nich współpracowników spośród miejscowych obywateli i do zdobywania wiadomości musiał wykorzystywać tzw. wywiad bezagenturalny. Proces rozwijania działalności tego rodzaju był rozciągnięty w czasie, a jego dynamika zależała od sytuacji w danym państwie. W pierwszej kolejności zainteresowano się Chinami, Jugosławią, Rumunią i Albanią, a następnie Czechosłowacją. Wydarzenia Praskiej Wiosny sprawiły, że nastąpiło istotne przewartościowanie i podjęto decyzję o położeniu większego nacisku na pracę w krajach „demokracji ludowej”. W rezultacie jesienią 1969 r. Departament I MSW dysponował już infrastrukturą umożliwiającą mu zbieranie informacji ze wszystkich głównych państw bloku, z wyjątkiem Związku Sowieckiego. Na początku lat siedemdziesiątych część z nich stała się oficjalnymi przedstawicielstwami MSW PRL przy sojuszniczych organach bezpieczeństwa. Mimo tego kontynuowano ograniczoną pracę wywiadowczą. Ukształtowany w tym okresie system pracy utrzymał się w zasadniczym kształcie aż do upadku systemu w 1989 r.
-
Koncepcje dezinformacji obcych wywiadów. Nowe ślady w strukturalnej historii Departamentu II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych po 1956 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 56-70
Ujawnione po likwidacji tzw. zbioru zastrzeżonego IPN dokumenty pozwalają rzucić nowe światło na ewolucję strukturalną i zakres kompetencji Wydziału VIII Departamentu II MSW, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Okazuje się, że planowano stworzyć z tego wydziału jednostkę do prowadzenia działań ofensywnych w stosunku do zachodnich wywiadów: chodziło przede wszystkim o dezinformację. Ostatecznie, w wyniku nakładania się kompetencji różnych jednostek kontrwywiadu, pierwotne ambicje musiały zostać ograniczone: wydział stał się komórką pełniącą głównie funkcje ewidencyjne i analityczne w zakresie dezinformujących gier kontrwywiadowczych organizowanych na szczeblu centralnym i wojewódzkim.
-
Pion II Służby Bezpieczeństwa wobec Republiki Federalnej Niemiec, ludności niemieckiej, postaw proniemieckich i relacji polsko-niemieckich na przykładzie Górnego Śląska w latach 1957–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 71-97
Do najważniejszych zadań aparatu bezpieczeństwa na Górnym Śląsku należała walka z przejawami niemczyzny i postaw proniemieckich wśród rdzennej ludności regionu. W walce tej chodziło przede wszystkim o ochronę terytorialnego status quo w Europie, ukształtowanego w wyniku drugiej wojny światowej. Aparat bezpieczeństwa realizował również, a nawet przede wszystkim, zadania podyktowane interesem komunistycznego aparatu władzy, aspirującego do sprawowania pełnej kontroli nad wszystkimi obszarami życia społecznego. Był on jednym z głównych narzędzi realizacji utopijnej wizji społeczeństwa jednolitego pod względem ideowym, politycznym i narodowym. Wskazana tu dwuznaczność polityczna cechowała zwłaszcza pracę pionu kontrwywiadowczego Służby Bezpieczeństwa, znanego jako pion II, na tzw. odcinku niemieckim. Spośród wszystkich pionów organizacyjnych Służby Bezpieczeństwa właśnie ten pion na tym „odcinku” w największym stopniu realizował zadania zbieżne z polską racją stanu. Wielkim błędem byłoby jednak abstrahowanie od innych jego zadań, służących głównie politycznemu zniewoleniu społeczeństwa i realizacji totalitarnych aspiracji komunistycznego aparatu władzy.
-
System szkoleniowy służb bezpieczeństwa w PRL na przykładzie Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (zarys problemu)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 98-131
Od początku istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe były uznawane przez komunistów za poważnego przeciwnika. W celu ich sprawnego inwigilowania i zwalczania wrogiej działalności utworzono w 1962 r. Departament IV. Aby zapewnić skuteczność działań departamentu, postanowiono przeszkolić funkcjonariuszy i pracowników. Zagadnienie kształcenia i doskonalenia zawodowego należy uznać za jedno z najbardziej istotnych w kontekście jakości bezpieczeństwa w państwie. Mając na względzie doskonalenie zawodowe funkcjonariuszy, nie można zapominać, że rozwój ich osobowości w społeczeństwie nie mógł ograniczać się wyłącznie do formowania intelektu oraz procesów emocjonalnych i wychowawczych warunkujących jego funkcjonowanie. W bezpośrednim związku z prawidłowym procesem pracy w Departamencie IV pozostawała nauka elementów prawa, psychologii, taktyki i techniki operacyjnej. Właściwe zrozumienie zasad i możliwości stosowania środków przymusu bezpośredniego było podstawą do realizacji określonych działań. Kluczowe były predyspozycje zawodowe funkcjonariusza. W niniejszym artykule zarysowano system szkoleniowy funkcjonariuszy Departamentu IV MSW. Przedstawiono, jak dobierano kandydatów do służby i pracy na stanowiskach cywilnych, jak wyglądały studia wyższe, kto mógł się o nie ubiegać, a także jaka była efektywność szkoleń.
-
Struktury i kadry aparatu bezpieczeństwa zajmujące się rozpracowaniem zakonów na terenie województwa śląskiego/katowickiego w latach 1945–1989
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 132-160
W artykule przedstawiono struktury aparatu bezpieczeństwa i funkcjonariuszy UB/SB podejmujących działania operacyjne wobec zakonów na terenie województwa śląskiego/stalinogrodzkiego/katowickiego w latach 1945–1989. Analizie poddano kadrę i struktury antyzakonne na szczeblu wojewódzkim, w tym specjalne komórki podlegające strukturom wojewódzkim z siedzibą w Częstochowie (w latach 1958–1975). Artykuł składa się z trzech części: na początku omówiono antyzakonne struktury wojewódzkiego aparatu bezpieczeństwa w Katowicach zmieniające się na przestrzeni lat, w drugiej części przybliżono funkcjonariuszy pracujących „po zagadnieniu zakonów”, w trzeciej scharakteryzowano to środowisko pod względem pochodzenia, wykształcenia, postawy światopoglądowej, aktywności partyjnej, tradycji rodzinnych i powiązań resortowych.
-
Referat ds. bezpieczeństwa (SB) Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Krośnie w latach 1957–1975. Struktura, kierownicy, działalność
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 161-231
W publikacji przedstawiono powiatową jednostkę komunistycznej Służby Bezpieczeństwa w Krośnie, działającą w latach 1957–1975 pod nazwą Referat do spraw Bezpieczeństwa Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Krośnie. Artykuł podzielono na trzy części. W pierwszej opisano strukturę oraz zmiany organizacyjne i etatowe, które przeprowadzano w tej jednostce w ciągu 18 lat jej istnienia. W drugiej zaprezentowano biogramy i przebieg służby jej trzech kierowników: Franciszka Włodarskiego, Jerzego Grodeckiego i Jana Żaka. W trzeciej części przedstawiono główne kierunki działań operacyjnych prowadzonych przez jednostkę, sprawy i agenturę. Artykuł uzupełniają fotografie trzech kierowników jednostki i budynku, w którym miała siedzibę, tabele i wykaz wszystkich funkcjonariuszy SB zatrudnionych w jednostce w latach 1957–1975.
-
Obszary współdziałania PZPR, administracji terenowej i Służby Bezpieczeństwa na przykładzie powiatów województwa krakowskiego 1957–1975. Zarys problematyki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 232-290
W artykule podjęto rozważania na temat obszarów współdziałania (współpracy) PZPR, administracji terenowej i Służby Bezpieczeństwa w zakresie działań kontrolnych i represyjnych. Analizą objęto powiaty województwa krakowskiego w latach 1957–1975. We wstępie scharakteryzowano rolę i pozycję każdego z wymienionych podmiotów w strukturze lokalnego systemu władzy. Zwrócono uwagę na wzajemne relacje i oddziaływania tych instytucji, także o charakterze personalnym. Następnie, na podstawie analizy źródeł, wskazano obszary, w których dochodziło do współdziałania, co zilustrowano konkretnymi przykładami. W podsumowaniu sformułowano wnioski wynikające z analizy dokumentów, jednocześnie wskazano na konieczność dalszych badań w poszukiwaniu innych pól współpracy PZPR, administracji i SB. Zwrócono też uwagę na możliwość występowania płaszczyzn współdziałania tych podmiotów na terenie innych województw ówczesnej Polski, odmiennych niż wskazane w artykule.
-
„Szpieg z sąsiedztwa”. Sprawa Alfonsa Grygiera jako przykład werbowania autochtonów przez Federalną Służbę Wywiadowczą RFN (1958–1960)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 291-325
Głównym celem artykułu jest przedstawienie metod pracy stosowanych od połowy lat pięćdziesiątych XX w. przez Federalną Służbę Wywiadowczą (BND) wobec obywateli Polski Ludowej przebywających do RFN na podstawie legalnego pobytu czasowego. Analizę przeprowadzono na podstawie sprawy Alfonsa Grygiera, który jesienią 1958 r. został zwerbowany do współpracy wywiadowczej przez BND, gdy przebywał w odwiedzinach u brata mieszkającego w Berlinie Zachodnim. W tekście wykorzystano również opracowania sporządzone przez pracowników MSW, w których syntetycznie omawiano kwestię aktywności BND w stosunku do obywateli PRL. Autorka opisała wiele działań podjętych przez służby kontrwywiadu MSW w celu wykrycia i zatrzymania osoby przekazującej tajne meldunki wywiadowcze. Zwróciła także uwagę na szczególne położenie ludności autochtonicznej w kontekście interesowania się tą grupą polskich obywateli przez zachodnioniemieckie służby specjalne.
-
Sprawa operacyjnego rozpracowania o kryptonimie „Małgorzata” – kulisy nawiązania gry kontrwywiadowczej z Federalną Służbą Wywiadowczą RFN
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 326-344
W latach osiemdziesiątych XX w. Departament II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW) nawiązał za pośrednictwem Tajnego Współpracownika (TW) o pseudonimie „Lange” (wcześniej „Małgorzata”) grę kontrwywiadowczą z Federalną Służbą Wywiadowczą (BND) Republiki Federalnej Niemiec (RFN). Podczas pobytów u rodziny w RFN TW informował funkcjonariuszy BND o interesujących ich zagadnieniach, oscylujących głównie wokół problematyki wojskowej (obronności), gospodarczej i społeczno-politycznej w Polsce. Szczególne znaczenie dla BND miały informacje dotyczące X Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), zmian personalnych w Biurze Politycznym oraz polityki partii i rządu wobec opozycji („Solidarności”). „Lange” został ponadto „uprofilowany” przez BND jako „jednostka źródłowa” dostarczająca informacji na temat funkcjonowania 20. Warszawskiej Dywizji Pancernej i 2. Brandenburskiej Dywizji Lotnictwa Szturmowo-Bombowego.
-
Życiorys pisany na nowo. Nieznane fakty z życia ks. Karola Nawy
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 345-385
Artykuł Życiorys pisany na nowo. Nieznane fakty z życia ks. Karola Nawy stanowi uzupełnienie znanych biogramów księdza Nawy, skazanego w 1961 r. na trzy lata więzienia za nieprawidłowości zaistniałe podczas budowy kościoła pw. Ducha Świętego w Chorzowie. W pracy poruszono sprawę pozyskania księdza do współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa jako tajnego współpracownika o pseudonimie „Doktor”. Na podstawie dokumentacji funduszu operacyjnego i materiałów administracyjnych Wydziału IV SB KW MO/WUSW w Katowicach ustalono czas jej trwania, częstotliwość spotkań z funkcjonariuszami SB i wysokość otrzymywanych wynagrodzeń. Osobno opisano i przeanalizowano informacje przekazywane przez TW „Doktor” i plany ich wykorzystania w resorcie spraw wewnętrznych. W podsumowaniu przedstawiono sytuację duchownego po opuszczeniu przez niego więzienia, jego relacje z biskupami katowickimi i hipotezę co do motywów podjęcia przez niego współpracy z SB.
Artykuły i studia porównawcze: Aparaty Represji w innych krajach komunistycznych i totalitarnych
-
Defining the Ideological 'Enemy': The KGB’s Reports on 'Trends in the Tactics of the Enemy for Conducting Ideological Subversion', 1974–1988
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 389-403
Od 1974 r. sowiecki Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) zaczął przekazywać służbom bezpieczeństwa z innych krajów bloku wschodniego roczne lub półroczne raporty pt. „Tendencje dotyczące taktyki wywrotowych działań ideologicznych wroga przeciw ZSRR”. Raporty skupiały się na rzeczywistych lub domniemanych działaniach USA, a także Chin, krajów islamskich i zagranicznych organizacji mających na celu wzmacnianie opozycji politycznej w ZSRR. Raporty w połączeniu z odbywającymi się raz na trzy lata spotkaniami wydziałów służb bezpieczeństwa krajów bloku wschodniego odpowiedzialnych za zwalczanie „wywrotowych działań ideologicznych” miały mobilizować „bratnie organy” do przeciwdziałania wpływom zagranicy i kontaktom zagranicznym nasilającym się za sprawą odprężenia w stosunkach Wschód–Zachód w latach siedemdziesiątych. Raporty sygnalizowały także obszary, w których KGB zabiegała o pomoc sojuszniczych służb bezpieczeństwa. Artykuł analizuje zmieniające się treści raportów oraz ich odbiór przez służby bezpieczeństwa bloku wschodniego na przykładzie Stasi w NRD.
-
Surveillance Keeping Step with Integrating Elites: The 'Operativgruppe Moskau' of the East German Stasi
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 404-414
Artykuł omawia współpracę między wschodnioniemiecką Stasi a KGB. Skupia się na Grupie Operacyjnej Stasi w ZSRR („Operativgruppe Moskau”), działającej od połowy lat pięćdziesiątych w celu monitorowania obywateli wschodnioniemieckich w ZSRR. Praca przygląda się rozwojowi przedstawicielstwa Stasi i rosnącemu zakresowi jego działań, opisuje działania i ograniczenia wynikające zarówno z mentalności oficerów Stasi, jak i z podporządkowanej pozycji przedstawicielstwa Stasi we współpracy między oboma aparatami bezpieczeństwa. Przedstawia „Operativgruppe Moskau” jako wyraz roszczenia Stasi do prawa kontrolowania obywateli NRD poza granicami kraju oraz jako ogólny element międzynarodowego systemu inwigilacji w bloku wschodnim powstałego w następstwie zacieśniających się kontaktów pomiędzy europejskimi krajami obozu socjalistycznego i ich obywatelami.
-
The Impact of Soviet Ministry of State Security’s Advisers on Hungarian State Security Investigations, Late 1949–1950. A Case Study
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 415-430
Artykuł bada pierwszą poważniejszą sprawę prowadzoną przez węgierskie organy bezpieczeństwa po przybyciu delegacji sowieckich doradców ds. bezpieczeństwa pod koniec 1949 r., aby lepiej zrozumieć ich działalność w Budapeszcie. Artykuł przygląda się rutynowym praktykom roboczym przedstawicieli MGB we współpracy z lokalnymi funkcjonariuszami, zwłaszcza w przygotowaniu procesów pokazowych, które w epoce stalinowskiej były kluczowym elementem polityki uprawianej w bloku wschodnim. Badanym przypadkiem jest proces pokazowy w sprawie Standard Electric z lutego 1950 r., w którym wysokiemu kierownictwu amerykańskiego przedsiębiorstwa działającego na Węgrzech, w tym obywatelowi USA i Wielkiej Brytanii Robertowi Vogelerowi oraz Brytyjczykowi Edgarowi Sandersowi, postawiono zarzuty szpiegostwa i sabotażu. Wyjątkowo bogato zachowane materiały archiwalne i relacje funkcjonariuszy pokazują, że delegacja sowiecka pod przewodnictwem płk. Kartaszowa oraz jego zastępców, Poljakowa i Jewdokimienki, miała bezpośredni i pośredni wpływ na przygotowywany proces. Dochodzenie prowadzone było przez nowy departament utworzony przez doradców w ramach węgierskiego organu bezpieczeństwa (ÁVH). Materiały z procesu Standard Electric pokazują, że sowieccy oficerowie wprowadzili również pewne nowe metody pracy. Bezpośrednie zaangażowanie doradców MGB w procesie obejmowało (nieskuteczną) propozycję przeprowadzenia znacznej liczby nowych aresztowań; wybór Zoltána Radó (zatrzymanego w innym procesie) na jedną z kluczowych postaci w procesie Standard Electric; a także codzienne konsultacje i instrukcje udzielane węgierskim partnerom na temat metod przesłuchań i pożądanych wyników śledztwa. Doradcy, których działania wywołały również konflikty z lokalnymi funkcjonariuszami, zwłaszcza z płk. Gyulą Décsim, brali nawet osobisty udział w części przesłuchań i otrzymywali kopie wszystkich oświadczeń podejrzanych o przyznaniu się do winy. Na koniec artykuł zwraca uwagę na znaczenie badań porównawczych spraw i przypadków w innych krajach, które pokazują, że pomimo swoich szerokich uprawnień, znacznie przekraczających tradycyjny mandat doradcy, funkcjonariusze sowieccy nie mieli całkowitej kontroli nad procesem, bo tę sprawował węgierski przywódca Mátyás Rákosi.
-
Some Aspects of the Cooperation between the Hungarian and Soviet Intelligence Services
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 431-446
Wiosną 1950 r. rząd sowiecki zakazał prowadzenia działań wywiadowczych wobec tzw. krajów demokracji ludowej. Równocześnie, 17 kwietnia 1950 r. Biuro Polityczne KPZR postanowiło nawiązać kontakty między służbami wywiadowczymi ZSRR i krajów socjalistycznych, aby je wspierać w działaniach wywiadowczych przeciw krajom zachodnim i „klice” Josifa Tito oraz stworzyć w tych krajach przedstawicielstwo polityczne wywiadu sowieckiego. Na Węgrzech metody i sposoby współpracy wypracowano w maju 1950 r., kiedy to przybyła na Węgry również pierwsza grupa sowieckich doradców. W początkowym okresie współpraca dotyczyła wymiany informacji wywiadowczych, później objęła także doradztwo w kwestiach strukturalnych i technicznych, korzystanie z możliwości wywiadowczych partnerów oraz wspólne działania.
-
Bulgaria’s Participation in the System of Joint Acquisition of Enemy Data (SOUD)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 447-456
Połączony System Ewidencji Danych o Przeciwniku (SOUD) otworzył nowy etap współpracy pomiędzy Bułgaria, NRD, Mongolią, Polską, Kubą, Wietnamem, Węgrami, Czechosłowacją i ZSRR w obszarach wywiadu i kontrwywiadu. Ideologia i struktura organizacyjna zostały wypracowane w ZSRR w ramach inicjatywy rozpoczętej w 1975 roku. System został inaugurowany i uruchomiony w 1981 roku. Pod koniec 1989 roku, kiedy system zaczął ulegać dezintegracji, pomiędzy krajami członkowskimi zachodziła intensywna i aktywna wymiana danych wywiadowczych. W tym okresie Bułgaria gromadziła informacje na temat 17 000 osób, a Moskwa – ponad 260 000. Informacje te były wymieniane z pozostałymi krajami członkowskimi SOUD.
Artykuły i studia: Varia
-
Od Jałty do Poczdamu. Służby specjalne ZSRR a powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 459-480
Sprawa polska była jedną z głównych przyczyn sporów w końcowej fazie II wojny światowej między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Od konferencji jałtańskiej do końca czerwca 1945 r. skład rządu polskiego absorbował uwagę Wielkiej Trójki. Spory w tej kwestii były jedną z pierwszych oznak rozpadu koalicji mocarstw zachodnich i ZSRR. Przez cały ten czas toczyła się nierówna gra służb specjalnych ZSRR z brytyjskimi i amerykańskimi odpowiednikami. Wywiad radziecki skutecznie spenetrował służby dyplomatyczne USA i Wielkiej Brytanii. O sukcesie Stalina nie zdecydowały jednak informacje wywiadowcze przekazywane przede wszystkim przez Donalda Macleana, Guya Burgessa i Kima Philby’ego, lecz zajęcie terytorium Polski przez Armię Czerwoną i ustanowienie na nim komunistycznego rządu wspieranego przez radziecki aparat bezpieczeństwa. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone miały ograniczone możliwości wpływania na sytuację w Polsce. Nie znajdowała się ona w strefie ich żywotnych interesów, podobnie jak reszta Europy Wschodniej. Mocarstwa anglosaskie popełniły jeszcze przed 1945 r. wiele błędów dyplomatycznych, które ułatwiły ZSRR włączenie Polski do swojej strefy wpływów na ponad cztery dekady.
-
Przypadek płk. Jarosława Gintrowskiego jako przykład „ochrony” wojska przez Wojskową Służbę Wewnętrzną
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 481-515
Pułkownik Jarosław Stefan Gintrowski – ojciec muzyka, kompozytora i barda „Solidarności”, Przemysława Gintrowskiego – był ideowym i wiernym oficerem Sił Zbrojnych PRL oraz członkiem PZPR. Ponadto przełożeni uznawali go za zdolnego i inteligentnego oficera, znającego języki obce i posiadającego dużą wiedzę fachową z zakresu wojskowości. Płk Gintrowski ze względu na kontakty z płk. Włodzimierzem Ostaszewiczem oraz płk. Ryszardem Kuklińskim wszedł w zainteresowanie organów Wojskowej Służby Wewnętrznej. Jednak najwięcej uwag kontrwywiad wojskowy miał do działalności artystycznej jego syna, Przemysława, który miał wspierać w czasie stanu wojennego działalność antysystemową podziemnej „Solidarności”. To spowodowało, że organa WSW zwolniły Gintrowskiego z wojska i w ten sposób pokazały, że w rzeczywistości odgrywają tylko, albo aż, rolę żandarmerii politycznej, która decyduje w „ludowym” Wojsku Polskim o wszystkim.
-
Działalność Wojewódzkich Urzędów Cenzury w okresie stanu wojennego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 516-593
W artykule przedstawiono działalność Wojewódzkich Urzędów Cenzury w okresie stanu wojennego. Powstały one na bazie kadr Wydziałów „W” i Wydziałów „T” KWMO/WUSW i funkcjonowały przez ponad rok (od 13 grudnia 1981 do 31 grudnia 1982 r.). Głównym zadaniem WUC było prowadzenie cenzury pocztowej i telekomunikacyjnej oraz kontrola rozmów telefonicznych. Podstawę źródłową artykułu stanowi dokumentacja SB w zakresie cenzury pocztowej oraz sprawozdania z cenzury telekomunikacyjnej poszczególnych Wojewódzkich Urzędów Cenzury. Działalność WUC przebadano w dwóch grupach województw, które wyodrębniła reforma administracyjna z 1975 r.: do pierwszej należało 17 dotychczas funkcjonujących „historycznych” województw, do drugiej 32 nowe, utworzone w wyniku reformy. Analiza porównawcza pracy poszczególnych WUC wykazała, że w cenzurze telekomunikacyjnej i kontroli rozmów telefonicznych brali udział funkcjonariusze Wydziału (sekcji) „T” do końca grudnia 1981 r., a następnie sprawowali nad nią nadzór. Ciężar cenzurowania telegramów i teleksów, a także kontrolowania rozmów spoczywał na pracownikach urzędów telekomunikacyjnych. Wg naczelników Wydziałów i Sekcji „T” nie przekładało się to na jakość i skuteczność cenzury, a wprost przeciwnie – oznaczało spadek wyników. W ocenie kierownictwa Głównego Urzędu Cenzury cenzura odegrała zakładaną przez władzę rolę jako rygor, który dotknął najszersze kręgi społeczeństwa i był najbardziej dotkliwy. Cenzura listów dostarczała informacji o opiniach i nastrojach społecznych w różnych środowiskach (wśród studentów, ludzi nauki i kultury) na temat stanu wojennego, polityki partii i rządu. Przyczyniła się również do ograniczenia działań opozycji przez konfiskatę wydawnictw opozycyjnych i emigracyjnych, a także w sposób psychologiczny oddziaływała na społeczeństwo (chociażby przez świadomość, że „rozmowa jest kontrolowana”).
-
„Co jest w tych archiwach...”. Podział zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w okresie 1989–1992. Rozpoznanie zagadnienia (Część I)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 594-627
Artykuł stanowi pierwszą część studium dotyczącego podziału zasobu archiwalnego i ewidencyjnego komunistycznego resortu spraw wewnętrznych w latach 1989–1992. Oprócz omówienia wstępu do przedmiotowego zagadnienia koncentruje się na wydarzeniach od czerwca 1989 r. do kwietnia 1990 r. Przede wszystkim opisano w nim akcesje materiałów archiwalnych z Centralnego Archiwum MSW (Biura „C” MSW) do zasobu Archiwum Akt Nowych w 1989 r. Przybliżono również spór międzyinstytucjonalny z przełomu lat 1989/1990 pomiędzy Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych a Główną Komisją Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytutem Pamięci Narodowej o przejęcie akt sądowych stanowiących od 1966 r. depozyt archiwów MSW na terenie całego kraju. Ostatnią częścią pracy jest opisanie wzajemnych kontaktów pomiędzy przedstawicielami archiwów państwowych i archiwów wojewódzkich (Stołecznego) urzędów spraw wewnętrznych dotyczących przejęcia z MSW materiałów niemających resortowej proweniencji.
Artykuły i studia: Biografie
-
Marian Janicki (1927–2020) – funkcjonariusz MO i dyplomata
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 637-646
Zaprezentowany artykuł jest próbą podsumowania pracy oraz działalności Mariana Janickiego w strukturach SB i MO, a także pełnienia przez niego funkcji dyplomatycznej. Cezura czasowa obejmuje okres od urodzenia w 1927 r. (z uwzględnieniem rysu rodzinnego) do 1985 r., czyli daty zakończenia służby. Praca prezentuje całokształt kariery zawodowej Mariana Janickiego, począwszy od stanowiska milicjanta w KW MO we Wrocławiu, kończąc na pracy w roli ambasadora PRL w Tunezji. Artykuł uwzględnia udział i wpływ Mariana Janickiego na ważniejsze wydarzenia okresu PRL takie jak: wybuch strajków w czerwcu 1976 r., czy wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. Marian Janicki jako jeden z Komendantów Głównych MO oraz wiceminister spraw wewnętrznych przez szereg lat zajmował się istotnymi sprawami w zakresie zabezpieczenia interesów komunistycznej dyktatury sprawującej władzę w Polsce. Przebieg jego kariery zawodowej obrazuje, a także jest przykładem dużego zaangażowania funkcjonariuszy w pracę dla aparatu bezpieczeństwa, a także lojalność wobec polityki partyjnej podczas wykonywania obowiązków służbowych.
-
Bolesław Halewski (Heller) (1919–1999) – wyjątkowo okrutny czy typowy funkcjonariusz UB?
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 647-684
Po zakończeniu II wojny światowej liczna grupa osób pochodzenia żydowskiego rozpoczęła służbę w wymiarze sprawiedliwości, propagandzie i aparacie bezpieczeństwa PRL-u. Jednym z nich był Bolesław (Heller) Halewski, który po spędzeniu wojny na terenie ZSRR powrócił do Polski w 1944 r. Po kilkumiesięcznym kursie dla oficerów politycznych wojska został skierowany do służby w MBP. Jako funkcjonariusz UB wykazywał się szczególną brutalnością i bezwzględnością, co doprowadziło do śmierci kilku osób. Uczestniczył także w zacieraniu śladów zbrodni. Po kilku latach został usunięty ze służby i skazany za przestępstwa kryminalne popełnione w związku z wykonywaniem obowiązków. Śledztwo wszczęte przeciw niemu po Październiku ’56, a dotyczące zbrodni, w których brał udział, zostało umorzone. Dopiero po 1989 r. wymiar sprawiedliwości wszczął przeciw niemu kolejne śledztwo w tej sprawie. Halewski uniknął jednak odpowiedzialności, gdyż legalnie wyjechał do Izraela, gdzie pozostał do śmierci. Był jednym z kilkusetosobowej formacji żydowskiego pochodzenia, która po 1945 r. szczególnie negatywnie zapisała się w świadomości Polaków ze względu na swe zaangażowanie po stronie komunizmu.
Materiały i dokumenty
-
Sprawozdanie z tajnej narady szefów bezpieki państw socjalistycznych 7–12 marca 1955 roku
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 687-713
Równolegle do przygotowań utworzenia Paktu Warszawskiego KGB podjęła starania zmierzające do nawiązania ściślejszej współpracy pomiędzy aparatami bezpieczeństwa poszczególnych państw. Strona sowiecka zabiegała o jak najszybsze zorganizowanie wspólnego spotkania szefów wywiadu z siedmiu krajów socjalistycznych dla omówienia poprawy zarządzania i działań organizacyjnych w kwestiach wywiadu, operacji szpiegowskich, rozpoznania radiowego i technologicznych aspektów operacyjnych zamiast opierać się tylko na luźniejszych kontaktach z wszechobecnymi doradcami sowieckimi. Wnioski przyjęte na spotkaniu zaowocowały zacieśnieniem współpracy wywiadów z krajów socjalistycznych przeciw najważniejszym państwom zachodnim. W ramach zwalczania szpiegostwa na pierwszy plan wysunął się wywiad ofensywny. Dla służb wywiadu każdego z krajów wyznaczono osobne zadania, np. rozpoznanie amerykańskich sił wojskowych poza granicami USA stało się wspólnym priorytetem wywiadów węgierskiego i polskiego. Na skutek decyzji zapadłych na konferencji moskiewskiej agencje bezpieczeństwa państwowego uczestniczących w niej krajów wzmocniły własną pozycję w ramach aparatu represji, co miało istotne konsekwencje w kontekście walk politycznych, które wkrótce stały się kluczowe w niektórych krajach sojuszu.
Niniejszy tekst jest przedrukiem artykułu, który ukazał się pod tytułem Jelentés a szo-cialista országok állambiztonsági vezetőinek titkos moszkvai tárgyalásairól, 1955. március 7–12 w periodyku „Hadtörténelmi közlemények”, nr 114 (2001).
Stan badań i artykuły recenzyjne
-
Tomasz Kozłowski, „Koniec imperium MSW. Transformacja organów bezpieczeństwa państwa 1989–1990”, Warszawa 2019
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 717-738
Recenzowana książka Tomasza Kozłowskiego, Koniec imperium MSW. Transformacja organów bezpieczeństwa państwa 1989–1990, jest pierwszą publikacją zwartą poświęconą w całości procesowi transformacji systemowej w resorcie spraw wewnętrznych Polski z lat 1989–1990. Opisano w niej uwarunkowania, przebieg i efekty tego procesu. Autor w krytyczny sposób zweryfikował potoczne wyobrażenia na temat przejścia od Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej do Urzędu Ochrony Państwa i Policji. Podczas tworzenia publikacji wykorzystał mało znane bądź niedostępne wcześniej źródła historyczne. Recenzowana pozycja ma istotne znaczenie dla poznania i zrozumienia nie tylko przesłanek i mechanizmów reorganizacji resortu spraw wewnętrznych, lecz także mechanizmów całego procesu transformacji ustrojowej w Polsce.
-
The Soviet Secret Services in Lithuania (1940–1990). Research and Evaluation in Lithuanian Historiography since 1991
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 739-746
W niepodległej Litwie historyczne badania zbrodni reżimu sowieckiego i działań KGB są ważnym aspektem mierzenia się z dziedzictwem systemu sowieckiego, docierania do prawdy, dochodzenia sprawiedliwości, odnajdowania ofiar systemu i ujawniania nazwisk zbrodniarzy przeciwko narodowi litewskiemu. Badanie sowieckich tajnych służb stało się możliwe po 1991 r. i odzyskaniu przez Litwę niepodległości oraz uzyskaniu dostępu do dokumentów KGB. Nie wszystkie dokumenty jednak pozostały w kraju. W okresie pieriestrojki część z nich została przeniesiona do archiwów rosyjskich. Luki materiałowe są dużą przeszkodą w studiowaniu działań KGB, zwłaszcza jej agentury. Badania nad tajnymi służbami sowieckimi działającymi na terenie Litwy można opisywać na różne sposoby. Z punktu widzenia chronologii dzielą się na dwa okresy: 1940–1954 i 1954–1990. Z perspektywy tematyki badania tajnych służb skupiają się na ich strukturach, metodach działania, związkach z partią komunistyczną oraz zwalczaniem zbrojnych i pokojowych ruchów antysowieckich. Uwagę zwracano także na walkę z Kościołem katolickim, dysydentami, emigrantami, a także na jednostkowy i zorganizowany opór w dziedzinach gospodarki i kultury.
Dyskusje i polemiki
-
Od Redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 749-750
Informacja Redakcji dotycząca artykułu Krzysztofa A. Tochmana pt. Michał Fijałka (1915–1983), cichociemny, żołnierz AK, tajny współpracownik UB-SB o pseudonimie „Osiecki”, opublikowanego w numerze 1(7) z 2009 r. „Aparatu Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, oraz odpowiedzi Grzegorza Fijałki, opublikowanej w numerze 18 (2020) "Aparatu Represji w Polsce Ludowej 1944-1989" (DOI: 10.48261/ARPRL201826).
-
Odpowiedź na artykuł Krzysztofa Tochmana „Michał Fijałka (1915–1983), tajny współpracownik UB-SB o pseudonimie «Osiecki»”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 751-776
Autor artykułu polemizuje z tezami Krzysztofa Tochmana zawartymi w publikacji „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1(7) pt. Michał Fijałka (1915–1983), cichociemny, żołnierz AK, tajny współpracownik UB-SB o pseudonimie „Osiecki”. Jako świadek zdarzeń, przedstawia krytyczny osąd w stosunku do dokumentów UB zgromadzonych w zasobach IPN.
Najczęściej czytane
162 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 w wykazie z 2024 r.
(40 w wykazie z 2021 r., 70 w wykazie z 2023 r.)
Dziedziny: nauki humanistyczne
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie,
nauki o polityce i administracji
Redaktor naczelny: dr hab. Filip Musiał
- Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
