Język Polski
English
The Impact of Soviet Ministry of State Security’s Advisers on Hungarian State Security Investigations, Late 1949–1950. A Case Study
Attlia Szörényi
https://orcid.org/0000-0003-0861-8692
Biogram
(ur. 1981), dr, ukończył Katolicki Uniwersytet Pétera Pázmánya w 2006 r. z tytułem magistra anglistyki i historii. W latach 2008–2009 spędził semestr na Georgetown University w Waszyngtonie na stypendium badawczym Fulbrighta. W 2012 r. uzyskał doktorat z historii na podstawie pracy o genezie i przygotowaniu procesu Standard Electric w latach 1948–1950. Jego obecne zainteresowania badawcze dotyczą kwestii bezpieczeństwa u początków zimnej wojny oraz kwestii dyplomatycznych i gospodarczych, ze szczególnym uwzględnieniem spraw dotyczących obywateli i przedsiębiorstw zachodnich w krajach bloku wschodniego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 415-430
Data publikacji: 2023-03-29
https://doi.org/10.48261/ARPRL201814
PDF (English)
Abstrakt
Artykuł bada pierwszą poważniejszą sprawę prowadzoną przez węgierskie organy bezpieczeństwa po przybyciu delegacji sowieckich doradców ds. bezpieczeństwa pod koniec 1949 r., aby lepiej zrozumieć ich działalność w Budapeszcie. Artykuł przygląda się rutynowym praktykom roboczym przedstawicieli MGB we współpracy z lokalnymi funkcjonariuszami, zwłaszcza w przygotowaniu procesów pokazowych, które w epoce stalinowskiej były kluczowym elementem polityki uprawianej w bloku wschodnim. Badanym przypadkiem jest proces pokazowy w sprawie Standard Electric z lutego 1950 r., w którym wysokiemu kierownictwu amerykańskiego przedsiębiorstwa działającego na Węgrzech, w tym obywatelowi USA i Wielkiej Brytanii Robertowi Vogelerowi oraz Brytyjczykowi Edgarowi Sandersowi, postawiono zarzuty szpiegostwa i sabotażu. Wyjątkowo bogato zachowane materiały archiwalne i relacje funkcjonariuszy pokazują, że delegacja sowiecka pod przewodnictwem płk. Kartaszowa oraz jego zastępców, Poljakowa i Jewdokimienki, miała bezpośredni i pośredni wpływ na przygotowywany proces. Dochodzenie prowadzone było przez nowy departament utworzony przez doradców w ramach węgierskiego organu bezpieczeństwa (ÁVH). Materiały z procesu Standard Electric pokazują, że sowieccy oficerowie wprowadzili również pewne nowe metody pracy. Bezpośrednie zaangażowanie doradców MGB w procesie obejmowało (nieskuteczną) propozycję przeprowadzenia znacznej liczby nowych aresztowań; wybór Zoltána Radó (zatrzymanego w innym procesie) na jedną z kluczowych postaci w procesie Standard Electric; a także codzienne konsultacje i instrukcje udzielane węgierskim partnerom na temat metod przesłuchań i pożądanych wyników śledztwa. Doradcy, których działania wywołały również konflikty z lokalnymi funkcjonariuszami, zwłaszcza z płk. Gyulą Décsim, brali nawet osobisty udział w części przesłuchań i otrzymywali kopie wszystkich oświadczeń podejrzanych o przyznaniu się do winy. Na koniec artykuł zwraca uwagę na znaczenie badań porównawczych spraw i przypadków w innych krajach, które pokazują, że pomimo swoich szerokich uprawnień, znacznie przekraczających tradycyjny mandat doradcy, funkcjonariusze sowieccy nie mieli całkowitej kontroli nad procesem, bo tę sprawował węgierski przywódca Mátyás Rákosi.
Słowa kluczowe
Węgry • ZSSR • ÁVH • ZSRR • MGB • tajna policja • zimna wojna • epoka stalinowska • proces pokazowy • doradca • dochodzenie Hungary • Soviet Union • ÁVH • MGB • Secret Police • Cold War • Stalin Era • show trial • adviser • investigation
Bibliografia
Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára (Historical Archives of the Hungarian State Security – ÁBTL), Budapest
Budapest Főváros Levéltára (Budapest City Archives – BFL)
Magyar Nemzeti Levéltár (National Archives of Hungary – MNL OL), Budapest
US National Archives and Records Administration (NARA), College Park, Maryland
Interjú Décsi Gyulával [Interview with Gyula Décsi], conducted by Tibor Zinner, MS, 1984
Baráth M., ‘Szovjet tanácsadó feljegyzése Magyarországról, 1950’ [Memorandum of a Soviet Adviser on Hungary, 1950], Betekintő, 4 (2008), http://www.betekinto.hu/2008_4_barath, accessed 21 Jan. 2021
Baráth M., ‘“Testvéri segítségnyújtás”. Szovjet tanácsadók és szakértők Magyarországon’ [“Fraternal Help”. Soviet Advisers and Experts in Hungary], Történelmi Szemle, 3 (2010), 357–87
Baráth M., ‘Szovjet tanácsadók a magyar állambiztonsági szerveknél’ [Soviet Advisers at Hungarian State Security Organs], in A Nagy Testvér szatócsboltja. Tanumányok a magyar titkosszolgálatok 1945 utáni történetéből [Big Brother’s Miserable Little Grocery Store. Studies on the History of the Hungarian Secret Services after World War II], ed. Gy. Gyarmati, M. Palasik (Budapest: ÁBTL-L’Harmattan, 2012), pp. 55–56
Baráth M., A szovjet tényező. Szovjet tanácsadók Magyarországon [The Soviet Factor. Soviet Advisers in Hungary] (Budapest: Gondolat, 2017)
Gergely J., A Mindszenty-per [The Mindszenty Trial] (Budapest: Kossuth, 2001)
Pécsi V., ‘The Standard Electric Trial’, Hungarian Quarterly, 162 (2001), 85–98
Pünkösti Á., Rákosi a csúcson 1948–1953 [Rákosi on the Top 1948–1953] (Budapest: Európa, 1996)
Szörényi A., "A Standard-per előzményei és előkészítése, 1948–1950 [The Origins a nd Preparation of the Standard Trial, 1948–1950]", unpublished PhD dissertation (Piliscsaba: Pázmány Péter Catholic University, 2012)
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
