Język Polski
English
Działalność Wojewódzkich Urzędów Cenzury w okresie stanu wojennego
Monika Komaniecka-Łyp
https://orcid.org/0000-0002-1645-2939
Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
Biogram(ur. 1975), historyk, absolwentka Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktor nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie. Zainteresowania badawcze: aparat bezpieczeństwa PRL, historia najnowsza Polski i historia dyplomacji. Zajmuje się badaniami nad działalnością pionów techniczno-operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, ewidencją i archiwum SB, strukturami „Solidarności” oraz historią placówek dyplomatycznych Francji w Polsce, zwłaszcza Konsulatu Francji w Krakowie. Stypendystka Rządu Francuskiego (2003, 2015). Autorka m.in. monografii Pod obserwacją i na podsłuchu. Rzeczowe środki pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1990 (Kraków 2014) nominowanej w VII edycji konkursu „Książka Historyczna Roku” (2014) oraz w konkursie im. Prof. Tomasza Strzembosza (2015), a także dwóch tomów normatywów aparatu bezpieczeństwa Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989) (Kraków 2010) oraz Ewidencja operacyjna i archiwum organów bezpieczeństwa PRL w latach 1944–1990. Zbiór normatywów (Kraków 2017)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 18 (2020), strony: 516-593
Data publikacji: 2023-03-29
https://doi.org/10.48261/ARPRL201819
PDF
Abstrakt
W artykule przedstawiono działalność Wojewódzkich Urzędów Cenzury w okresie stanu wojennego. Powstały one na bazie kadr Wydziałów „W” i Wydziałów „T” KWMO/WUSW i funkcjonowały przez ponad rok (od 13 grudnia 1981 do 31 grudnia 1982 r.). Głównym zadaniem WUC było prowadzenie cenzury pocztowej i telekomunikacyjnej oraz kontrola rozmów telefonicznych. Podstawę źródłową artykułu stanowi dokumentacja SB w zakresie cenzury pocztowej oraz sprawozdania z cenzury telekomunikacyjnej poszczególnych Wojewódzkich Urzędów Cenzury. Działalność WUC przebadano w dwóch grupach województw, które wyodrębniła reforma administracyjna z 1975 r.: do pierwszej należało 17 dotychczas funkcjonujących „historycznych” województw, do drugiej 32 nowe, utworzone w wyniku reformy. Analiza porównawcza pracy poszczególnych WUC wykazała, że w cenzurze telekomunikacyjnej i kontroli rozmów telefonicznych brali udział funkcjonariusze Wydziału (sekcji) „T” do końca grudnia 1981 r., a następnie sprawowali nad nią nadzór. Ciężar cenzurowania telegramów i teleksów, a także kontrolowania rozmów spoczywał na pracownikach urzędów telekomunikacyjnych. Wg naczelników Wydziałów i Sekcji „T” nie przekładało się to na jakość i skuteczność cenzury, a wprost przeciwnie – oznaczało spadek wyników. W ocenie kierownictwa Głównego Urzędu Cenzury cenzura odegrała zakładaną przez władzę rolę jako rygor, który dotknął najszersze kręgi społeczeństwa i był najbardziej dotkliwy. Cenzura listów dostarczała informacji o opiniach i nastrojach społecznych w różnych środowiskach (wśród studentów, ludzi nauki i kultury) na temat stanu wojennego, polityki partii i rządu. Przyczyniła się również do ograniczenia działań opozycji przez konfiskatę wydawnictw opozycyjnych i emigracyjnych, a także w sposób psychologiczny oddziaływała na społeczeństwo (chociażby przez świadomość, że „rozmowa jest kontrolowana”).
Słowa kluczowe
cenzura listów • Wojewódzkie Urzędy Cenzury • cenzura telekomunikacyjna • kontrola rozmów telefonicznych • stan wojenny censorship of mail correspondence • Regional Censorship Offices at voivodeship level • censorship of telecommunications messages • phone call surveillance • Martial Law in Poland
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. M. Komaniecka, Kraków 2010
Polskie Radio i Telewizja w stanie wojennym, oprac. S. Ligarski, G. Majchrzak, Warszawa 2011
Terenowe organy administracji i rady narodowe po reformie, red. naukowa J. Służewski, Warszawa 1977
Cenzura w PRL. Analiza zjawiska, red. Z. Romek, K. Kamińska-Chełminiak, Warszawa 2017
Gawryszewski A., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005
Gołębiewski E., Postęp techniczny w historii telekomunikacji polskiej (lata 1920–1995), Warszawa 2005 (opracowanie dostępne na stronie: www.sit.org.pl, dostęp 11 VII 2019 r.)
Internowani i uwięzieni w stanie wojennym, red. T. Kurpierz, J. Neja, Katowice–Warszawa 2018
Jusupović A., Organy bezpieczeństwa państwa w dokumentacji MSW. Próba systematyki [w:] Historyczno-prawna analiza struktur organów bezpieczeństwa państwa w Polsce Ludowej (1944–1990). Zbiór studiów, red. A.Jusupović, R. Leśkiewicz, Warszawa 2013
Kamińska-Chełminiak K., Cenzura w Polsce 1944–1960. Organizacja, kadry, metody pracy, Warszawa 2019
Komaniecka M., Pod obserwacją i na podsłuchu. Rzeczowe środki pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1990, Kraków 2014
Komaniecka M., Struktura Biura „W” i jego poprzedników (1945–1989), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2011, nr 1(8–9)
Kowalski L., Komisarze stanu wojennego, „Zeszyty Historyczne” 1995, nr 112
Kruk M., Ryszard Wincerowicz przed Sądem Marynarki Wojennej, czyli historia listu do Adama. Perlustracja korespondencji w stanie wojennym, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2011, nr 1(8–9)
Majchrzak G., Obóz władzy w stanie wojenny [w:] Droga do niepodległości. Solidarność 1980–2005, Warszawa 2005
Majchrzak G., Ocenzurowano, „Karta” 1999, nr 29
Majchrzak G., Władza w stanie wojennym, „Arcana” 2001, nr 42
Paczkowski A., Droga do mniejszego zła. Strategia i taktyka obozu władzy, lipiec 1980 – styczeń 1982, Kraków 2002
Paczkowski A., Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 – 22 VII 1983, Warszawa 2006
Piotrowski P., Służba Bezpieczeństwa w latach 1975–1990 [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008
Piotrowski P., Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 2/1(3)
Ruzikowski T., Stan wojenny w Warszawie i województwie stołecznym 1981–1983, Warszawa 2009
Smołka L., Pion „W” na Dolnym Śląsku. Prywatna korespondencja zakwestionowana przez Służbę Bezpieczeństwa po 1956 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2011, nr 1(8–9)
Stan wojenny w dokumentach władz PRL (1980–1983), oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001
Stan wojenny w Polsce. 1981–1983, red. A.Dudek, Warszawa 2003
M. Płociński, Dalekopis – historia teleksu, http://www.rp.pl/artykul/809032-Dalekopis---historia-teleksu.html, dostęp 11 VII 2019 r.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
