Język Polski
English
Nr 22 (2024)
-
Od redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 5-7
PDF
Artykuły i Studia: Jednostki pomocnicze UB/SB na tle codziennego funkcjonowania aparatu represji PRL 
-
Uposażenia funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–1956 – wybrane zagadnienia i problemy
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 15-52
Artykuł podejmuje temat zarobków funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Punktem wyjścia do rozważań stała się analiza zachowanych list płac z WUBP w Kielcach i we Wrocławiu. Dane z tych urzędów pozwalają na wysnucie wniosku, że do 1947 r. średnia pensja funkcjonariusza była niższa niż średnie wynagrodzenie wypłacane w gotówce w Polsce. Następnie zaczęło się to zmieniać i w latach pięćdziesiątych przeciętne zarobki w UB zaczęły przewyższać przeciętne zarobki w kraju. Ponadto do 1949 r. uposażenie w UB, a także w MO i wojsku było zwolnione od podatków.
-
Za „żółtymi firankami”. Konsumy MBP (1945–1954) – wstęp do charakterystyki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 53-77
Pojęcie sklepy „za żółtymi firankami” przeszło w Polsce do mowy potocznej jako wyznacznik uprzywilejowanej pozycji grup sprawujących władzę. Nawiązuje ono przede wszystkim do sklepów specjalnych, przeznaczonych dla przedstawicieli elit politycznych, a funkcjonujących (w różnej formie) w okresie PRL. W przypadku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego sieć takich placówek była obsługiwana przez odrębną strukturę, nazywaną od 1948 r. Centralą Konsumów MBP (wraz z jej terenowymi odpowiednikami). Centrala nadzorowała nie tylko pracę sklepów spożywczych, tekstylnych czy przemysłowych, lecz także stołówek, bufetów czy różnego typu warsztatów i zakładów (np. fryzjerskich czy szewskich) wraz z ich zapleczem. Choć wszystkie te placówki miały charakter specjalny i były przeznaczone teoretycznie tylko dla funkcjonariuszy MBP (i ich rodzin), dochodziło tu do podobnych jak wszędzie indziej przypadków malwersacji, zaniedbań i nieprawidłowości, charakterystycznych dla komunistycznej gospodarki niedoboru. W artykule przedstawiono skrótowo trzy aspekty funkcjonowania konsumów z okresu MBP: ewolucję strukturalną, liczebność placówek oraz wzmiankowane niedomagania i malwersacje.
-
Organizacja i formy akcji wczasów pracowniczych oraz wypoczynku w aparacie bezpieczeństwa publicznego (1945–1956)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 78-123
Niniejszy artykuł jest próbą scharakteryzowania akcji wczasów pracowniczych i innych form spędzania wolnego czasu przez pracowników aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1945–1956. Z uwagi na deficyt źródeł, w tym zwłaszcza sprawozdań oraz relacji pracowników, niezwykle trudne okazało się wyczerpujące przedstawienie tego zagadnienia. Na podstawie analizy zachowanych dokumentów udało się jednak naświetlić kilka zagadnień. W pierwszej kolejności przedstawiłam schemat zarządzania akcją wczasów oraz procedury dystrybucji kart wczasowych, jak też zasady ich podziału. W kolejnym wątku skupiłam się na bazie wypoczynkowej oraz charakterystyce personelu i warunkach pobytu w domach wypoczynkowych. Starałam się również przybliżyć różne formy wczasów oferowanych pracownikom, a także przedstawić inne organizowane w ramach resortu formy zagospodarowania pracownikom czasu wolnego.
-
Służba szyfrowa MBP w latach 1945–1954
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 124-159
W artykule zostały zaprezentowane geneza służby szyfrowej MBP i główne problemy związane z jej funkcjonowaniem w latach 1945–1954. W tym okresie działała ona jako jeden z wydziałów Departamentu II MBP, a następnie się usamodzielniła. Praktycznie przez cały okres Polski „ludowej” stanowiła jedną z głównych jednostek pomocniczych UB i SB, a zarazem najważniejszą jednostkę resortów siłowych w zakresie szeroko pojętej problematyki szyfrów, kodów i dekryptażu. Świadczy o tym jej wpływ na organizację i pracę aparatu szyfrowego w wojsku, MO, KBW, WOP, MSZ, na placówkach zagranicznych, w żegludze, a także kilku innych instytucjach i przedsiębiorstwach państwowych PRL. Zorganizowano ją według modelu sowieckiego i przez pierwsze dziesięciolecie jej praca opierała się na dokumentach szyfrowych wytwarzanych w Związku Sowieckim. Dzięki wykształceniu własnej grupy specjalistów od spraw szyfrowych potrafiła rozwinąć swoje możliwości – zarówno w zakresie tworzenia własnych szyfrów, jak i dekryptażu szyfrów obcych państw. Zanim to jednak nastąpiło, borykała się z wieloma problemami organizacyjnymi, które były charakterystyczne dla początkowego etapu tworzenia aparatu bezpieczeństwa Polski „ludowej”.
-
Geneza, struktura organizacyjna, zadania oraz metody pracy Zarządu Polityczno-Wychowawczego MSW (1981–1989)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 160-177
Skala zmian dotyczących postaw i przekonań funkcjonariuszy i pracowników MSW na przełomie lat 1980 i 1981 oraz ich intensywność wzbudziła poważne zaniepokojenie zarówno wśród kierownictwa resortu, jak i w ogóle rządzących. W tych okolicznościach powołanie Zarządu Polityczno-Wychowawczego MSW stało się swoistą światopoglądową akcją ratunkową, która miała ocalić członków formacji stojącej na straży zdobyczy socjalizmu przed zgubnym wpływem narastającej w polskim społeczeństwie świadomości, że narzucony mu po 1945 r. system polityczny i ideały socjalistyczne stały się przeżytkiem. ZPW nie mógł przeciwdziałać tym tendencjom, nie potrafił ani poprawić marki MSW na zewnątrz, ani wzbudzić odpowiedniej motywacji czy też kształtować właściwej świadomości klasowej funkcjonariuszy, żołnierzy i pracowników resortu. Na początku 1989 r. również w tej grupie zawodowej mało już kto wierzył w skuteczność socjalistycznych recept na życie w dostatku i ładzie społecznym. W artykule omówiono okoliczności utworzenia ZPW, jego strukturę organizacyjną i niektóre aspekty funkcjonowania.
-
Piony pomocnicze Służby Bezpieczeństwa w województwie opolskim. Ich potencjał organizacyjno-kadrowy, jego źródła i przemiany oraz wybrane przykłady działalności. Część I. Piony „B”, „T” i „W”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 178-224
Piony„B”,„T” i„W” Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej i Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Opolu kontynuowały działalność wydziałów „B”, IX i „W” oraz Samodzielnej Sekcji„W”Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Zachowując ciągłość organizacyjną tych struktur, utrzymano także ich potencjał organizacyjno-kadrowy, co znacznie różniło się od sytuacji w innych pionach aparatu bezpieczeństwa. Liczba funkcjonariuszy w poszczególnych jednostkach pionów pomocniczych UB i SB w woj. opolskim w większości przypadków utrzymywała się na zbliżonym poziomie w całym okresie 1955–1989. Wyjątkiem był pion„W”, którego potencjał kadrowy z czasem się podwoił. Lata siedemdziesiąte XX w. przyniosły postępujące zmiany w zakresie mechanizmów rekrutacji i poziomu wykształcenia. Rosła liczba funkcjonariuszy z wykształceniem wyższym, zwłaszcza absolwentów uczelni cywilnych. Ważnym źródłem kadr stała się Wyższa Szkoła Inżynierska w Opolu.
-
Inspektorat Ochrony Funkcjonariuszy WUSW w Nowym Sączu jako narzędzie kontroli funkcjonariuszy i pracowników cywilnych garnizonu nowosądeckiego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 225-256
W artykule omówiono działalność Inspektoratu Ochrony Funkcjonariuszy WUSW w Nowym Sączu w latach 1985–1990. W ujęciu statystycznym przedstawiono efekty pracy inspektoratu w ramach prowadzonych postępowań wyjaśniających, a także przeanalizowano jego aktywność pod kątem diagnozowanych przypadków„naruszeń prawa” bądź popełnienia „czynów szkodliwych” przez funkcjonariuszy i pracowników cywilnych w WUSW i jednostkach podległych. Działania inspektoratu skonfrontowano z polityką dyscyplinarną Wydziału Kadr WUSW, a także ze sporządzaną przez Wydział Polityczno-Wychowawczy WUSW oceną naruszeń prawa i dyscypliny służbowej.
-
Flota samochodowa Biura „B” MSW. Transport jako warunek pracy pionu obserwacyjnego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 257-279
Sprawa transportu była kluczowa dla resortu spraw wewnętrznych. Biuro„B” MSW, odpowiedzialne za obserwację, było jednostką, dla której samochód stanowił ważne narzędzie pracy. Dysponowało bazą transportową, która zajmowała się przydzielaniem samochodów poszczególnym wydziałom, ich garażowaniem oraz serwisowaniem w Stacji Obsługi i Napraw. W latach sześćdziesiątych najczęściej użytkowanymi samochodami osobowymi były pojazdy marki Volkswagen, Warszawa 20, Simca Aronde, Wartburg, Pobieda, Fiat 600, Fiat Multipla, Mercedes 170, Škoda 440 (Spartak), furgony Škoda, Moskwicz, Warszawa sanitarka oraz motocykle AVO. Według dyrektora Biura„B” MSW w pracy obserwacyjnej szczególnie dobrze sprawdzały się volkswageny. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych flotę samochodową resortu stanowiły m.in. fiaty (125p, 126p) oraz polonezy. Wydział transportowy omawianej jednostki borykał się z wieloma problemami, które z różnym natężeniem występowały przez cały okres funkcjonowania Biura„B”. Największą bolączką była za mała liczba aut w stosunku do zapotrzebowania oraz brak samochodów zagranicznych. W latach osiemdziesiątych ogólnokrajowe kłopoty z zaopatrzeniem dotknęły również resort – brakowało m.in. części zamiennych i benzyny. Kolejnym problemem były kolizje i wypadki drogowe, do których dochodziło najczęściej przez nieuwagę kierowców, ale i przez nadużywanie alkoholu. Wypadki pociągały za sobą sprawy odszkodowań, co nie tylko generowało koszty, lecz także prowadziło do ujawnienia Milicji Obywatelskiej danych osobowych funkcjonariuszy wywiadowców, a to już było naruszeniem konspiracji pracy.
-
Służba, życie rodzinne oraz pozycja społeczna funkcjonariuszy, żołnierzy i pracowników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL w ujęciu „Biuletynu Zarządu Polityczno-Wychowawczego MSW”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 280-302
Funkcjonariusze Zarządu Polityczno-Wychowawczego MSW, utworzonego w listopadzie 1981 r., w realizacji postawionych przed nimi zadań wykorzystywali m.in. wewnętrzne pismo pod nazwą „Biuletyn Zarządu Polityczno-Wychowawczego MSW”, a następnie „Biuletyn”. Zawartość poszczególnych numerów biuletynu, redagowanego w Wydziale I ZPW i ukazującego się w latach 1982–1989, stanowi interesujący materiał archiwalny umożliwiający odtworzenie pewnych realiów i uwarunkowań dotyczących postaw zawodowych, problemów rodzinnych oraz recepcji społecznej osób zatrudnionych w MSW w tym okresie. W artykule omówione zostały wybrane treści prezentowane w czasopiśmie.
Artykuły i studia porównawcze: Aparaty Represji w innych krajach komunistycznych i totalitarnych
-
Charles Katek, a Friend Devoted to Our Cause. A Case of American-Czechoslovak Intelligence Cooperation, 1943–1945 (1948)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 305-347
Kluczowym oficerem Biura Służb Strategicznych (OSS) odpowiedzialnym za komunikację z przedstawicielami czechosłowackiego rządu na uchodźstwie był dr Charles Katek (1910–1971), oficer wywiadu, którego dyrektor OSS William J. Donovan zatwierdził najpierw jako oficera łącznikowego, a następnie szefa Sekcji Czechosłowackiej wywiadu (Czechoslovak Section, Secret Intelligence Branch) w londyńskiej placówce OSS.
Przydzielony do Oddziału OSS w Europejskim Teatrze Operacyjnym (European Theatre of Operation, OSS Detachment) na początku listopada 1943 r., Katek rozpoczął serię regularnych konferencji z przedstawicielami Oddziału 2 (wywiadu) czechosłowackiego Ministerstwa Obrony i zaczął komunikować się z urzędnikami z poszczególnych ministerstw czechosłowackiego rządu na uchodźstwie.
Na przełomie sierpnia i września 1944 r. wraz z Sekcją Środkowoeuropejską wywiadu (Central European Section Secret Intelligence Branch) w OSS/MEDTO we Włoszech Katek opracowywał plany przerzutu grup operacyjnych na Słowację, które 17 września i 7 października 1944 r. zostały przetransportowane na terytorium powstańcze. Oprócz dalszego niesienia pomocy czechosłowackiemu ruchowi oporu Katek – wraz z brytyjskim Kierownictwem Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE) – aktywnie zabiegał o przekierowanie amerykańskiej 859 Eskadry 492 Grupy Bombowej do prowadzenia operacji specjalnych nad terytorium Czech i Moraw, a także o transporty broni i innych materiałów dla ruchu oporu.
W połowie kwietnia 1945 r. gen. Donovan mianował Katka szefem niewielkiego Oddziału Czeskiego Sił Specjalnych (Czech Special Forces Detachment), który towarzyszył 3 Armii USA na terytorium Czechosłowacji. 7 maja 1945 r. Katek przybył do wyzwolonego Pilzna, skąd wraz z kilkoma kolegami udał się do Berounu, a 10 maja 1945 r. dotarł do Pragi.
Pod kierownictwem Katka praska misja stała się skuteczną w działaniach częścią Misji OSS w Niemczech, następnie Jednostki Służb Strategicznych w Niemczech (Strategic Services Unit/ Germany) (październik 1945), Centralnej Grupy Wywiadowczej (Central Intelligence Group) (po styczniu 1946) i wreszcie Centralnej Agencji Wywiadowczej (Central Intelligence Agency, CIA) (po wrześniu 1947).
Sowiecki aparat wywiadowczy, działając za pośrednictwem czechosłowackich sił bezpieczeństwa, prowadził grę wywiadowczą z amerykańską placówką wywiadowczą w Pradze. Jej kulminacja nastąpiła wkrótce po komunistycznym zamachu stanu w lutym 1948 r. Katek został zmuszony do opuszczenia Czechosłowacji i udania się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech.Do końca swojej kariery zawodowej Katek służył w CIA, gdzie odpowiadał za organizację działań wywiadowczych dotyczących Czechosłowacji i innych krajów komunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej. Zmarł na atak serca 19 listopada 1971 r. w swoim domu w Potomac na przedmieściach Waszyngtonu.
-
Preparation and Practice: The United States’ Image in Hungarian State Security Training Materials 1970–1989
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 348-371
Niniejsze studium analizuje podręczniki operacyjne wykorzystywane do szkolenia oficerów wywiadu bezpieczeństwa państwowego Węgierskiej Republiki Ludowej i przygotowania ich do pracy w Stanach Zjednoczonych w okresie od drugiej połowy lat sześćdziesiątych do lat osiemdziesiątych. W celu weryfikacji przydatności tych podręczników do skutecznego szkolenia artykuł porównuje obraz USA w nich przedstawiany z raportami sporządzonymi w tym okresie przez służby węgierskiego bezpieczeństwa państwowego. Podstawowy materiał źródłowy stanowią dwa obszerne i dwa krótsze podręczniki, które można znaleźć w Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára (Archiwa Historyczne Służb Bezpieczeństwa Państwowego, ÁBTL) w Budapeszcie. Dwa z nich zostały napisane przez autorów sowieckich, dwa pozostałe przez węgierskich oficerów wywiadu.
Opracowanie zawiera krótki przegląd stanu aktualnej wiedzy na temat wywiadu zagranicznego komunistycznych Węgier oraz szkolenia oficerów wywiadu. Następnie w artykule przedstawiono podręczniki i główne tematy w nich omawiane, a także to, jak służby bezpieczeństwa państwa postrzegały Stany Zjednoczone. Wreszcie, w celu oceny przydatności podręczników, materiały szkoleniowe porównano z treścią rzeczywistych raportów napisanych przez węgierskich oficerów wywiadu.
Ogólnie biorąc, omawiane materiały edukacyjne nie zawierają dogłębnej analizy i szczegółowej prezentacji amerykańskiego społeczeństwa, życia politycznego ani gospodarki, ponieważ agenci wywiadu w swojej pracy nie potrzebowali tego typu informacji. Miały one dostarczyć jedynie powierzchownej wiedzy ogólnej o Stanach Zjednoczonych, która umożliwiłaby oficerom szybkie odnalezienie się na nowym stanowisku i wtopienie się w tłum, jeśli zajdzie taka potrzeba. Kolejnym celem napisania tych podręczników była edukacja ideologiczna. Choć ton książek węgierskich, które powstały później niż sowieckie, jest mniej wojowniczy i wrogi, nadal przekazują one – z niewielkimi jedynie różnicami – to samo przesłanie ideologiczne.
Artykuły i studia: Varia
-
Resortowy homo sovieticus w świetle obchodów 10 rocznicy PRL
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 375-403
Artykuł poświęcony jest procesom upamiętnień funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa w pierwszej dekadzie powojennej – od powstania Resortu Bezpieczeństwa Publicznego w 1944 r. do obchodów 10 rocznicy PRL. Rozważania poświęcone są odpowiedzi na pytanie o to, do jakiego stopnia można mówić o aparacie bezpieczeństwa jako instytucji polityki pamięci historycznej, do kogo skierowane były działania upamiętniające funkcjonariuszy resortu, jakie formy przybierały przed przełomem 1956 r. oraz w jakim zakresie pracownicy resortu mieścili się w ramach kategorii Nowego Człowieka lub homo sovieticusa.
-
Działania komunistycznego aparatu represji wobec Józefa Wiącka ps. „Sowa”, „Kleszcz”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 404-429
Grupa partyzancka„Jędrusie” pozostaje jedną z najbardziej rozpoznawalnych grup Polskiego Państwa Podziemnego z okresu okupacji niemieckiej. Jej dowódcą był m.in. Józef Wiącek pseudonimy „Kleszcz”, „Sowa”. W okresie stalinowskim komuniści dążyli do eliminacji kadry dowódczej polskiego podziemia niepodległościowego. Artykuł zawiera analizę przebiegu śledztwa przeciwko Józefowi Wiąckowi, szczególną uwagę autor zwraca na pozamerytoryczne naciski na śledztwo, którego wyniki miały doprowadzić do wyroku skazującego. Ostatecznie śledztwo potoczyło się w kierunku nieprzewidzianym przez komunistów, m.in. ze względu na głównego świadka oskarżenia, który okazał się osobą skompromitowaną. Komuniści byli zmuszeni zwolnić Wiącka z aresztu, w czym należy upatrywać ich porażki. Omawiane śledztwo nie tylko pokazuje wyjątkowo niską skuteczność UB w ustalaniu faktów z czasów okupacji niemieckiej, lecz także stanowi rzadki i zaskakujący przykład niezdolności nadania zbrodni sądowej niezbędnego pozoru praworządności, mimo całej gamy środków przymusu i terroru, jakimi dysponował aparat represji stalinowskiej Polski.
-
Aparat represji Polski „ludowej” okresu stalinowskiego wobec czołowych przedwojennych białostockich pracowników organów bezpieczeństwa z lat trzydziestych XX w. odpowiedzialnych za zwalczanie ruchu komunistycznego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 430-451
Powojenne władze Polski „ludowej” uznały funkcjonariuszy i pracowników organów bezpieczeństwa II RP za wrogów państwa. Szczególną uwagę komuniści skupili na osobach odpowiedzialnych za zwalczanie przedwojennego, nielegalnego ruchu komunistycznego, w tym zwłaszcza byłych funkcjonariuszy Policji Państwowej, i poddali ich represjom. Wykorzystując odpowiednie akty prawne oraz działania służb bezpieczeństwa i wymiaru sprawiedliwości, dążyli do ich aresztowania i skazania na długoletnie wyroki. Niniejszy artykuł przedstawia – na przykładzie powojennych losów Adama Półtorzeckiego, Bolesława Kontryma, Witolda Skrętowskiego i Adama Kellera, czołowych białostockich pracowników organów bezpieczeństwa z lat trzydziestych XX w. – jak te działania wyglądały w praktyce.
-
Pozyskiwanie danych wywiadowczych o wojskach zachodnich przez oficerów attachatu wojskowego komunistycznej Polski w ChRL i KRL-D we współpracy z wywiadami wojskowymi tych państw podczas wojny koreańskiej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 452-475
W artykule opisano próby pozyskiwania informacji i materiałów wywiadowczych o wojskach państw zachodnich podejmowane przez oficerów wywiadu wojskowego pracujących w attachacie wojskowym komunistycznej Polski na terenie Chin i Korei Północnej w okresie wojny koreańskiej. Ukazane zostały najważniejsze cele stawiane im przez centralę wywiadu wojskowego, metody pozyskiwania materiałów we współpracy z Chińczykami i Koreańczykami, a także ocena niektórych pozyskanych danych i sprzętu. W artykule udowodniono, że podczas wojny koreańskiej została de facto nawiązana współpraca informacyjna między Oddziałem (Zarządem) II Sztabu Generalnego WP a wywiadami wojskowymi ChRL i KRLD. Przedstawiciele służb wojskowych obu państw przekazali pracownikom polskiego attachatu wojskowego bardzo dużo danych i sprzętu pozyskanego w toku walk w Korei oraz informacji wydobytych podczas przesłuchań jeńców amerykańskich. W Zarządzie II zastanawiano się również nad koncepcją werbowania jeńców amerykańskich polskiego pochodzenia, znajdujących się w chińskiej niewoli. Z przeprowadzonych badań wynika jednak, że pozostało to w sferze planów, do realnych prób takiego werbunku nigdy nie doszło.
-
Wesprzeć partię. Policja polityczna w wyborach sejmowych z 1952 i 1957 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 476-511
W ciągu nieco ponad czterech lat dzielących wybory sejmowe z końca 1952 i z początku 1957 r. nastąpiła w Polsce głęboka metamorfoza systemu komunistycznego. Wpłynęła ona na zasięg i charakter operacji podejmowanych przez policję polityczną, służącą Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1952 r. partia budowała społeczeństwo socjalistyczne, wykorzystując propagandę, terror, zastraszanie i represje, w czym znacząca była rola aparatu bezpieczeństwa. Kampania wyborcza prowadzona w takich warunkach stanowiła kolejną okazję do wzmocnienia nadzoru nad poddawanym ideologicznej presji społeczeństwem. Odwilż polityczna, zaznaczająca się od 1954 r., doprowadziła do istotnej zmiany zasad funkcjonowania państwa, PZPR i organów represji. Ograniczono zakres nadzoru nad społeczeństwem, presję ideologiczną, zredukowano terror. W rezultacie wybory z 1957 r. okazały się najbardziej swobodnym głosowaniem przed 1989 r., mimo że ordynacja wyborcza zmieniła się tylko nieznacznie i dalej zapewniała sejmową większość komunistom oraz ograniczała swobodę wyboru.
Zaangażowanie policji politycznej w oba akty wyborcze było niejednakowe, co wiązało się z zachodzącymi przemianami społeczno-politycznymi. W 1952 r. UB, stosując przemoc i bezprawie, miało złamać jakiekolwiek przejawy oporu – liczyło się tylko zwycięstwo idei budowy społeczeństwa socjalistycznego. W 1956 r. osłabiona odwilżą partia nie mogła sobie na takie działania pozwolić. Powstała wówczas Służba Bezpieczeństwa angażowała się w kampanię znacznie mniej niż Urząd Bezpieczeństwa cztery lata wcześniej i zgodnie z wytycznymi władz politycznych starała się operować w granicach prawa. Funkcjonariusze ignorowali wiele przejawów kontestacji ustroju i wyborów, jeśli tylko nie naruszały one rażąco obowiązującego systemu prawnego.
-
„Mariusz”, „Derby” i „Stanisław”. Rywalizacja o władzę w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym po upadku Jana Frankowskiego w kontekście uwikłania agenturalnego czołowych działaczy (1968–1974)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 512-542
Tematem tekstu jest walka o władzę w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym w okresie od obalenia jego twórcy i prezesa Jana Frankowskiego wiosną roku 1968 do wyboru na przewodniczącego Zarządu Głównego ChSS Kazimierza Morawskiego w lutym 1974 r. W tym czasie organizacją kierował poseł Zygmunt Filipowicz, dotychczasowy zastępca Frankowskiego. Nie zdołał on jednak umocnić swojej władzy i ostatecznie był tylko jedną ze stron w rywalizacji kilku ambitnych działaczy – Janusza Makowskiego, Adama Romaniuka, Jana Majdeckiego, Kazimierza Morawskiego i Stanisława Jana Rostworowskiego – którzy wcześniej doprowadzili do obalenia pierwszego prezesa. Koalicje w ramach nowego kierownictwa często się zmieniały, w zależności od tego, gdzie przebiegała główna oś sporu: od walki Romaniuka oraz posłów Filipowicza, Makowskiego z tzw. młodymi, czyli Majdeckim, Morawskim, Rostworowskim i Andrzejem Szomańskim, przez zasadniczy konflikt Majdeckiego z Romaniukiem, po finalną rywalizację Morawskiego z dotychczasowym sojusznikiem Rostworowskim. Ogromne znaczenie dla biegu wydarzeń miało agenturalne uwikłanie głównych graczy: Majdeckiego (TW „Mak”/ „Derby”), Morawskiego (TW „Mariusz”) i Rostworowskiego (TW „Stanisław”), którzy wykorzystywali związki z MSW dla wzmacniania własnej pozycji, podczas gdy resort traktował ich jako najważniejsze narzędzie kontroli nad stowarzyszeniem. Istotny był również nacisk Urzędu ds. Wyznań, w którym działacze ci często gościli i starali się przekonać jego szefa, Aleksandra Skarżyńskiego, do swych racji. Tekst wskazuje skutki uzależnienia stowarzyszenia od tych dwóch instytucji w postaci jego ideologicznego wyjałowienia i całkowitej politycznej podległości władzy. Stanowi także studium postaw ludzi, którzy dla swych partykularnych interesów nie zawahali się podjąć współpracy z organami bezpieczeństwa państwa komunistycznego.
-
Redaktora „Słowa Powszechnego” Andrzeja Czarskiego przygoda z SB
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 543-559
Praca w„Słowie Powszechnym” w latach 1972–1982 stanowiła ostatni i najdłuższy fragment trzydziestoletniej burzliwej dziennikarskiej biografii Andrzeja Czarskiego (1930–1994) – jednego z najmłodszych żołnierzy Powstania Warszawskiego. Szczególnym epizodem tej pracy były kilkuletnie kontakty redaktora prasy PAX-u ze Służbą Bezpieczeństwa, do której zgłosił się z własnej inicjatywy, co nie należało do typowych zachowań nie tylko w jego środowisku zawodowym. Liczył on na pomoc MSW w zachowaniu pozycji jego protektora Jerzego Ślaskiego (I zastępcy redaktora naczelnego gazety), a tym samym w utrzymaniu własnego etatu redakcyjnego. Początkowo funkcjonariusze Wydziału II Departamentu IV MSW, którzy zajmowali się kontrolą operacyjną Stowarzyszenia PAX, uznali deklarującego chęć do współpracy za „jednostkę wartościową”, w pozyskaniu osobowego źródła informacji w redakcjach pism PAX-u upatrywali bowiem wyłącznie własnych korzyści i nie sprawdzili jego wiarygodności. Dopiero po paru latach zorientowano się w blefie Czarskiego, który pozorował współpracę z SB i prezentował poglądy dalekie od „socjalistycznego zaangażowania”.
-
Praca informacyjna Departamentu II Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w okresie negocjacji „układu między PRL a RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków” 1969-1970
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 560-580
Artykuł jest poświęcony pracy informacyjnej Departamentu II MSW (kontrwywiadu cywilnego) w latach 1969–1970, czyli w okresie przygotowań do rozmów bilateralnych, a następnie samych negocjacji układu między PRL a RFN o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Działalność informacyjna podejmowana wówczas przez tę służbę wykraczała znacznie poza czynności rutynowe. W tekście omówiono zakres zainteresowań Departamentu II MSW oraz zaprezentowano podstawowe formy pracy informacyjnej zarówno kontrwywiadu, jak i SB. Analiza materiałów informacyjnych wykazała, że podczas omawianych negocjacji zostały zastosowane rozbudowane metody inwigilacji niemieckich i polskich negocjatorów. Było to odpowiedzią na oczekiwania I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, osobiście zainteresowanego wynikami prowadzonych rozmów, a zasięg jego wpływu na pracę kontrwywiadu cywilnego był większy niż jakiegokolwiek innego lidera PRL do 1989 r.
-
Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej w Gdańsku – struktura organizacyjna, kadry, codzienna służba
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 581-601
W artykule przedstawiono proces tworzenia Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej w kraju ze szczególnym uwzględnieniem Gdańska. Opisano strukturę organizacyjną odwodu gdańskiego oraz przemiany, jakie w niej zachodziły na przestrzeni omawianych lat (1957–1989). Ponadto znalazły się tu informacje na temat codziennej służby funkcjonariuszy ZOMO, ich wyposażenia, przestrzegania przez nich dyscypliny służbowej oraz ich indoktrynacji przez działający w jednostce aparat polityczno-wychowawczy. Tekst porusza także problem udziału jednostki w tragicznych wydarzeniach Grudnia ’70 i zadań przez nią wykonywanych podczas stanu wojennego.
Artykuły i studia: Biografie
-
Komunista, oficer UB, „Żyd-syjonista”. Józef Jungman/Jurkowski w świetle akt osobowych
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 605-639
Życiorys Józefa Jungmana/Jurkowskiego to egzemplifikacja życiowej drogi żydowskiego komunisty, który już w II Rzeczypospolitej zaangażował się w działalność polityczną jako zawodowy funkcjonariusz partii. Większość okresu II wojny światowej spędził na terenie ZSRS i w jednostkach gen. Berlinga. W 1944 r. powrócił do kraju, aby rozpocząć pracę w strukturach komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Artykuł przedstawia zindywidualizowaną ścieżkę kariery, która zaprowadziła Jungmana/Jurkowskiego na kierownicze stanowiska wojewódzkich struktur UB (w miastach i regionach znaczących w skali kraju) oraz do MBP. Opisuje udział Jurkowskiego w tworzeniu aparatu represji w powojennej Polsce i późniejszą karierę w jego strukturach. Przybliża jego losy i sytuację materialną po opuszczeniu resortu – aż do czasu wymuszonej emigracji z PRL w końcu lat sześćdziesiątych XX w.
-
Panowie życia i śmierci przy ul. Kleczkowskiej. Naczelnicy więzienia nr 1 we Wrocławiu w latach 1945–1956. Szkic prozopograficzny
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 640-671
Artykuł przybliża sylwetki funkcjonariuszy MBP, naczelników, którzy zarządzali więzieniem nr 1 we Wrocławiu przy ul. Kleczkowskiej. Autor w pierwszej części artykułu zarysowuje szkic prozopograficzny tej grupy, przybliża czytelnikowi wykształcenie naczelników, ich pochodzenie społeczne, narodowościowe i terytorialne, wiek w momencie obejmowania funkcji, wcześniejsze doświadczenie zawodowe, powiązania z ruchem komunistycznym, oceny wykonywanej pracy oraz dalszą karierę. Opisanie wszystkich tych kategorii tworzy w miarę kompletny obraz grupy osób, które zarządzały największym więzieniem na Dolnym Śląsku. W drugiej części autor przedstawia ich szczegółowe biogramy z uwzględnieniem – gdzie było to możliwe – nawet dat śmierci. Artykuł wieńczy tabela podsumowująca zebrany materiał.
-
Drogi kobiet do „służb pomocniczych” łódzkiej bezpieki – studium przypadków Wiery Żadziewicz i Wandy Samarskiej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 672-686
Artykuł przedstawia„żywoty równoległe” dwóch kobiet, które na krótko związały swoją karierę zawodową z Wojewódzkim Urzędem Bezpieczeństwa Publicznego w Łodzi – Wiery Żadziewicz (1916 – po 1956) i Wandy Samarskiej (1917–1979). Pierwsza z nich pracowała jako dentystka w ambulatorium, druga jako wychowawczyni w przedszkolu dla dzieci funkcjonariuszy. W życiorysach obu kobiet pojawiają się te same motywy: inteligenckie pochodzenie, prześladowania ze strony reżimów totalitarnych, strata bliskich podczas II wojny światowej. Bohaterki różniły się natomiast narodowością (odpowiednio żydowska i polska), przedwojennym miejscem zamieszkania (II RP / ZSRS) i motywacją do pracy (względy materialne / ideologia) – aczkolwiek w tej ostatniej kwestii można się zastanawiać, czy ostentacyjny entuzjazm dla komunizmu w przypadku Wandy Samarskiej nie był jedynie przykrywką dla chęci ucieczki z Kraju Rad.
Materiały i dokumenty
-
Działalność TW ps. „Konarski” a rozpracowywanie pracowników Ambasady RFN w Warszawie przez Departament II MSW
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 689-728
Publikacja przedstawia aktywność agenturalną Jana Wejcherta, czyli TW ps. „Konarski”, na tle prowadzonych przez Wydział III Departamentu II MSW działań operacyjnych wobec pracowników Ambasady RFN w Warszawie. Stosowane kombinacje miały na celu nawiązanie dialogu z nimi przez przedstawicieli kontrwywiadu cywilnego i ewentualne próby nakłonienia do współpracy.„Konarski” miał pośredniczyć w jednej z takich operacji. Możliwości wykorzystywania go do działań wymierzonych w zachodnioniemieckich dyplomatów zostały ukrócone pod koniec 1979 r., po uzyskaniu informacji, że Referat Bezpieczeństwa Centrali MSZ w Bonn uznał Wejcherta za oficera polskiego wywiadu i przekazał tę wiadomość warszawskiej placówce. W późniejszym czasie„Konarski” nadal spotykał się towarzysko z dyplomatami RFN i przekazywał SB informacje na ich temat.
Stan badań i artykuły recenzyjne
-
Paweł Piotr Warot, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie. Struktura – kadry – działalność, Białystok–Warszawa 2021, 939 s.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 731-737
W artykule zrecenzowano książkę Pawła Piotra Warota, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie. Struktura – kadry – działalność. Recenzowana publikacja dotyczy specyficznego i bardzo ciekawego obszaru – Warmii i Mazur. Tradycje kulturowe, migracja ludności, różnorodność narodowościowa i skomplikowana sytuacja okresu powojennego powodowały, że z punktu widzenia służb bezpieczeństwa był to bardzo trudny obszar pracy. Monografia przedstawia szerokie tło powstania struktur aparatu represji i niemal wszystkie aspekty jego działalności przy wdrażaniu i utrwalaniu władzy ludowej: przygotowanie i zapewnienie bezpiecznego przeprowadzenia referendum 1946 r., zwalczanie podziemia niepodległościowego, opozycyjnych stronnictw politycznych i „wrogich elementów”, inwigilację Kościoła, a także inne działania mające na celu budowę nowego społeczeństwa.
-
Piotr Hac, Rzeczywistość równoległa. Plany dotyczące wprowadzenia w Polsce w latach 1987–1989 stanu wyjątkowego na tle rozmów rządzących z opozycją, Katowice–Warszawa 2023, 392 s.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 738-750
Niniejsza recenzja monografii Piotra Haca pt. Rzeczywistość równoległa. Plany dotyczące wprowadzenia w Polsce w latach 1987–1989 stanu wyjątkowego na tle rozmów rządzących z opozycją stanowi krytyczną analizę badań przeprowadzonych przez autora książki na temat formalnych i praktycznych możliwości wprowadzenia stanu wyjątkowego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pod koniec lat osiemdziesiątych na tle ostrego kryzysu gospodarczego i społeczno-politycznego, jaki miał wówczas miejsce nad Wisłą. Recenzent zwrócił uwagę na silne i słabe strony publikacji, jak również podjął polemikę z niektórymi twierdzeniami Haca.
Ostatnio opublikowane
Najczęściej czytane
(ostatnich 6 miesięcy)
494 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 w wykazie z 2024 r.
(40 w wykazie z 2021 r., 70 w wykazie z 2023 r.)
Dziedziny: nauki humanistyczne
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie,
nauki o polityce i administracji
Redaktor naczelny: dr hab. Filip Musiał
http://aparatrepresji.ipn.gov.pl
- Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
