Język Polski
English
„Mariusz”, „Derby” i „Stanisław”. Rywalizacja o władzę w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym po upadku Jana Frankowskiego w kontekście uwikłania agenturalnego czołowych działaczy (1968–1974)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 22 (2024), strony: 512-542
Data publikacji: 2025-02-04
https://doi.org/10.48261/arprl242217
PDF
Abstrakt
Tematem tekstu jest walka o władzę w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym w okresie od obalenia jego twórcy i prezesa Jana Frankowskiego wiosną roku 1968 do wyboru na przewodniczącego Zarządu Głównego ChSS Kazimierza Morawskiego w lutym 1974 r. W tym czasie organizacją kierował poseł Zygmunt Filipowicz, dotychczasowy zastępca Frankowskiego. Nie zdołał on jednak umocnić swojej władzy i ostatecznie był tylko jedną ze stron w rywalizacji kilku ambitnych działaczy – Janusza Makowskiego, Adama Romaniuka, Jana Majdeckiego, Kazimierza Morawskiego i Stanisława Jana Rostworowskiego – którzy wcześniej doprowadzili do obalenia pierwszego prezesa. Koalicje w ramach nowego kierownictwa często się zmieniały, w zależności od tego, gdzie przebiegała główna oś sporu: od walki Romaniuka oraz posłów Filipowicza, Makowskiego z tzw. młodymi, czyli Majdeckim, Morawskim, Rostworowskim i Andrzejem Szomańskim, przez zasadniczy konflikt Majdeckiego z Romaniukiem, po finalną rywalizację Morawskiego z dotychczasowym sojusznikiem Rostworowskim. Ogromne znaczenie dla biegu wydarzeń miało agenturalne uwikłanie głównych graczy: Majdeckiego (TW „Mak”/ „Derby”), Morawskiego (TW „Mariusz”) i Rostworowskiego (TW „Stanisław”), którzy wykorzystywali związki z MSW dla wzmacniania własnej pozycji, podczas gdy resort traktował ich jako najważniejsze narzędzie kontroli nad stowarzyszeniem. Istotny był również nacisk Urzędu ds. Wyznań, w którym działacze ci często gościli i starali się przekonać jego szefa, Aleksandra Skarżyńskiego, do swych racji. Tekst wskazuje skutki uzależnienia stowarzyszenia od tych dwóch instytucji w postaci jego ideologicznego wyjałowienia i całkowitej politycznej podległości władzy. Stanowi także studium postaw ludzi, którzy dla swych partykularnych interesów nie zawahali się podjąć współpracy z organami bezpieczeństwa państwa komunistycznego.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Micewski A., Katolicy w potrzasku. Wspomnienia z peryferii polityki, Warszawa 1993.
„Awangarda Państwa Narodowego” 1934.
„Materiały Problemowe ChSS” 1978.
„Słowo Powszechne” 1970.
„Za i Przeciw” 1968, 1970, 1974.
Błaszak T., Służba Bezpieczeństwa wobec Stowarzyszenia PAX i Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w województwie szczecińskim w latach 1952–1990 [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Friszke A., Nadzieje i złudzenia. Środowiska katolików świeckich przed i po Październiku 1956 [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Gucewicz D., Dywersyjna rola Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego w ruchu katolickim (na przykładzie Gdańska) [w:] Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice, red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Toruń 2014.
Kaczorowski A.W., Frankowski Jan Józef [w:] Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, [t. 1:] A–J, red. R. Bender et al., Lublin 1994.
Kardela P., W służbie narodu i bezpieki. Wojciech Kętrzyński (1918–1983), „Rocznik Mazurski” 2015, t. 9.
Kuta C., Rola i znaczenie prasy Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego [w:] Oficjalna prasa w PRL, t. 1, red. S. Ligarski, R. Łatka, Szczecin–Warszawa 2020.
Kuta C., Służba Bezpieczeństwa wobec organizacji katolickich: PAX, ChSS, PZKS [w:] „Satelici”. „Satelickie” partie polityczne i organizacje społeczno-polityczne w Polsce (1944/1945–1989), red. R. Ptaszyński, T. Sikorski, Warszawa 2021.
Orzełek A., Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne w rzeczywistości politycznej PRL w latach 1957–1974, „Przegląd Historyczny” 2023, nr 3.
Orzełek A., Czerwoni katolicy. Polityczne i ideowe drogi Jana Frankowskiego (1912–1976) i Konstantego Łubieńskiego (1910–1977) na tle działalności ich ugrupowań, Warszawa 2024.
Orzełek A., Działalność Stanisława Jana Rostworowskiego w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym w latach 1957–1974, „Kwartalnik Historyczny” 2023, nr 2.
Orzełek A., Jan Jerzy Majdecki [w:] Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, t. 4, red. R. Łatka, Warszawa 2022.
Orzełek A., Jan Józef Frankowski [w:] Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, t. 1, red. R. Łatka, Warszawa 2020.
Orzełek A., Kazimierz „Adzio” Morawski [w:] Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, t. 5, red. R. Łatka, Warszawa 2023.
Orzełek A., Koncepcja socjalizmu wieloświatopoglądowego Stowarzyszenia „PAX” w ocenie centralnych organów bezpieczeństwa Polski Ludowej w okresie rządów Władysława Gomułki i Edwarda Gierka (1956–1980), „Dzieje Najnowsze” 2019, nr 4.
Orzełek A., Kryzys wewnętrzny w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Społecznym w latach sześćdziesiątych i upadek polityczny Jana Frankowskiego, „Res Historica” 2023, nr 56.
Orzełek A., Stanisław Jan Rostworowski [w:] Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego, t. 4, red. R. Łatka, Warszawa 2022.
Orzełek A., U genezy Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego. Powstanie i rozpad pierwszego zespołu redakcyjnego tygodnika „Za i Przeciw”, „Kwartalnik Historyczny” 2019, nr 4.
Rudnicki S., Falanga. Ruch Narodowo-Radykalny, Warszawa 2018.
Sikorski T., Orientacje ideowo-polityczne środowisk katolików świeckich w Polsce (1956–1972) [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956–1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin 2017.
Sikorski T., „Secesja – krnąbrne dziecko odwilży”. Geneza Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego (październik 1956 – październik 1957),„Pamięć i Sprawiedliwość” 2021, nr 1 (37).
Sikorski T., Węzeł gordyjski. Katolicy świeccy w PRL (1956–1989), Warszawa 2021.
Skibiński P., Chadecja w PRL? Czy politycy katoliccy byli chrześcijańskimi demokratami?, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2017, nr 2.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
