Komunistyczny mord sądowy w tzw. Polsce Ludowej na przykładzie sprawy karnej por. Zygmunta Szymanowskiego (Sr 37/50) przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 224-267
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252308
Abstrakt
Zagadnienie mordu sądowego (zabójstwa sądowego) w okresie stalinizmu w tzw. Polsce Ludowej nie doczekało się zbyt wielu opracowań – ani autorstwa prawników, ani historyków. Tekst na przykładzie sprawy karnej (Sr 37/50) por. Zygmunta Szymanowskiego – żołnierza Armii Krajowej i szefa siatki wywiadowczej Okręgu Wileńskiego AK – omawia wybrane aspekty tego problemu. Zatrzymanie porucznika stanowiło konsekwencję działań podjętych przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w ramach akcji „X”, wymierzonej w osoby związane z Okręgiem Wileńskim AK. 24 stycznia 1950 r., po trwającym półtora roku śledztwie, Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie pod przewodnictwem sędziego mjr. Mieczysława Widaja skazał por. Szymanowskiego na karę śmierci. Wyrok wykonano 31 maja tego samego roku. W artykule przytoczono obszerne fragmenty akt sprawy, co w zamyśle autora miało służyć dokładnemu przedstawieniu czytelnikowi poszczególnych etapów postępowania karnego. W uzasadnieniu kwalifikacji analizowanej sprawy karnej jako przypadku zabójstwa sądowego odwołano się do argumentacji pozytywistyczno-prawnej, do dorobku myśli jusnaturalistycznej oraz koncepcji Gustava Radbrucha.
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks karny Wojska Polskiego, DzU 1944, nr 6, poz. 27 ze zm.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej, DzU 1944, nr 6, poz. 29 ze zm.
Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192 ze zm.
Dekret z dnia 14 marca 1945 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych, DzU 1945, nr 9, poz. 46.
Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. o rejestracji i przymusowym zatrudnieniu we władzach wymiaru sprawiedliwości osób mających kwalifikacje do objęcia stanowiska sędziowskiego, DzU 1946, nr 9, poz. 65.
Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów, DzU1946, nr 4, poz. 33 ze zm.
Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 216 ze zm.
Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Przepisy wprowadzające Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 215.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, DzU 1932, nr 60, poz. 571 ze zm.
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., DzU 1935, nr 30, poz. 227 ze zm.
Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1921, nr 44, poz. 267 ze zm.
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny, DzU 1969, nr 13, poz. 94 ze zm.
Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, DzU 1991, nr 34, poz. 149 ze zm.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie dekretu o postępowaniu doraźnym, DzU 1949, nr 32, poz. 239.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych, DzU 1949, nr 32, poz. 237 ze zm.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego, DzU 1949, nr 32, poz. 238.
Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zakazie posiadania walut obcych, monet złotych, złota i platyny oraz zaostrzeniu kar za niektóre przestępstwa dewizowe, DzU 1950, nr 50, poz. 460.
Ustawa z dnia 5 kwietnia 1955 r. o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej, DzU 1955, nr 15, poz. 83 ze zm.
Balbus T., Niwiński P., „Rozbić podziemie wileńskie!” Akcja X – nieznana operacja MBP z 1948 r., „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2001, nr 6.
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
Benken P., Tajemnica śmierci Jana Rodowicza „Anody”, Warszawa 2019.
Borowiec J., Wojskowa Prokuratura sądów doraźnych w województwie rzeszowskim maj–czerwiec 1946 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Bosiacki A., Antynomie wolności w teorii i praktyce doktryny Władimira Lenina [w:] Wolność człowieka i jej granice. Antologia pojęcia w doktrynach polityczno-prawnych. Od Nietzschego do współczesności, red. O. Górecki, Łódź 2019.
Bosiacki A., Podstawowe instytucje systemu prawa państw totalitarnych. Zarys typologii, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 88.
Bosiacki A., Prawo stalinowskie i jego recepcja w Polsce 1944–1956 – zarys problematyki [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Bosiacki A., Z badań nad polityczną biografią i koncepcją prawa Andrieja Wyszynskiego, „Echa Przeszłości” 2007, nr 8.
Czołgoszewski J., Wykonywanie kary śmierci w okresie stalinowskim, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2008, nr 58.
Czuchnowski W., Blizna. Proces Kurii Krakowskiej 1953, Kraków 2003.
Czwojda A., Przepadek korzyści majątkowej w polskim prawie karnym, Wrocław 2018.
Denkowski T., Moje 1407 dni i nocy w więzieniu mokotowskim. Wspomnienia z lat 1952–1956, Katowice 2020.
Dyba P., Luberańska D., Piworowicz M., Polakowska M., Aresztowani podczas akcji „X” MBP. Losy kilkunastu osób związanych z Okręgiem Wileńskim AK, Warszawa–Wrocław 2021.
Eichstaedt K., Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym a instytucja sędziego śledczego, Warszawa 2009.
Grześkowiak A., Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, Lublin 2007.
Izdebski H., Doktryny polityczno-prawne – fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2017.
Jarosz D., Funkcjonowanie stalinowskiego systemu represji wobec chłopów w latach 1950–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Jarosz D., Notatka dotycząca działalności organów służby sprawiedliwości wojska z 16 marca 1951 r., „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 1995, nr 1.
Kamiński M., Pogodzony z historią. Recepcja i adaptacja sędziego Mieczysława Widaja, „Biblioteka Postscriptum Polonistycznego” 2018, t. 7: Adaptacje III. Implementacje, konwergencje, dziedziczenie.
Kamiński M., Stalinizm jako system represji, „Echa Przeszłości” 2004, nr 5.
Kładoczny P., Kara śmierci jako wykładnik polityki karnej państwa w latach 1944–1946 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Kładoczny P., Kształcenie prawników w Polsce w latach 1944–1989. „Studia Iuridica” 1998, nr 35.
Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956), Warszawa 2004.
Kłeczek K., Totalitarne ideologie i systemy państwowe. Wstęp do analizy porównawczej, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie. Zeszyty studenckie” 2008.
Kopydłowski R., Śledztwo w sprawie usiłowania zabójstwa sądowego Zdzisława Sz., „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2002, nr 4.
Kulesza W., Crimen laesae iustitie. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Łódź 2013.
Kurek R., „Rozmowy” z Dobrowolskim: na marginesie śledztw Grupy Specjalnej MBP związanych z tzw. sprawą Lechowicza i Jaroszewicza, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2012, t. 5.
Lipiński P., Bicia nie trzeba było ich uczyć. Proces Humera i oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa, Sękowa 2016.
Lipiński P., Humer i inni, Warszawa 1997.
Lityński A., Administracja, polityka i sąd tajny w Polsce Ludowej (1950–1954), „Roczniki Administracji i Prawa” 2010, t. 10.
Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2005.
Lityński A., Między Goebbelsem a Stalinem. O propagandzie prawa w Polsce 1944–1947, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2021, nr 73.
Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999.
Lityński A., Wymiar sprawiedliwości jako wymiar represji w Polsce w latach 1944–1956, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2022, t. 74.
Majer P., Aparat bezpieczeństwa publicznego a organy wymiaru sprawiedliwości – elementy współpracy [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Mider D., Meandry przemocy politycznej: w poszukiwaniu definicji zabójstwa politycznego, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2015, nr 9.
Migdał J., Polski system penitencjarny lat 1944–1956, Gdańsk 2007.
„My, sędziowie, nie od Boga…” Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944–1956. Materiały i dokumenty, oprac. J. Poksiński, Warszawa 1996.
Niewiński K., Wymiana kadr sędziowskich w sądach powszechnych w latach 1944–1954. Zarys problematyki, „Z Dziejów Prawa” 2019, nr 20.
Niwiński P., Okręg Wileński AK w latach 1944–1948, Warszawa 1999.
Niwiński P., Okręg Wileński Armii Krajowej w okresie od lipca 1944 do lipca 1948: krótka charakterystyka, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.
Niwiński P., Zygmunt Szymanowski (1910–1950). Szef wywiadu Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej [w:] Zapomniani wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Kwaśniewska-Wróbel, M. Wołłejko, Warszawa 2019.
Ogurek A., Działalność Prokuratury Wojskowej Polskich Kolei Państwowych na przykładzie ekspozytury prokuratury przy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach w latach 1944–1949, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2013, nr 11.
Ossak M., Cechy stalinowskiego prawa karnego na podstawie podręcznika Igora Andrejewa, Leszka Lernella i Jerzego Sawickiego. Prawo karne Polski Ludowej z 1950 r., „Miscellanea Historico-Iuridica” 2021, t. 20.
Paszukanis J., Ogólna teoria prawa a marksizm, Warszawa 1985.
Pikulski S., Zabójstwa kwalifikowane w polskim Kodeksie karnym z 1997 r., „Studia Prawnoustrojowe” 2012, nr 15.
Poksiński J., Sędziowie wojskowi w latach 1944–1956. Próba zarysowania problemu, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.
Poksiński J., „TUN”. Tatar–Utnik–Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949–1956, Warszawa 1992.
Przewoźnik A., Strzembosz A., Generał „Nil”, Warszawa 1999.
Radbruch G., Filozofia prawa, Warszawa 2012.
Rajmanowa G., Prawo karne jako środek przymusu państwowego w latach 1944–1956, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.
Rakoczy B., Walka klas a prawo w filozofii Karola Marksa, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2018, nr 108.
Rzepliński A., Państwo bezprawia – Polska Ludowa 1944–1956. Bibliografia prac naukowych i publicystycznych za lata 1989–1996, „Studia Iuridica” 1998, nr 35.
Rzepliński A., Przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb państwa totalitarnego w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Rzepliński A., Zabójstwo sądowe Heinza Baumanna w sprawie karnej Sr 176/46 przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Gdańsku [w:] Pozbawienie wolności, funkcje i koszty. Księga Jubileuszowa Profesora Teodora Szymanowskiego, red. I. Rzeplińska, A. Rzepliński, M. Niełaczna, P. Wiktorowska, Warszawa 2013.
Sawicki J., Kara śmierci za przestępstwa dewizowe w totalitarnym systemie komunistycznej Polski Ludowej, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021, t. 43, nr 2.
Sołżenicyn A., Archipelag GUŁag 1918–1956. Próba dochodzenia literackiego, t. 1, tłum. J. Pomianowski, Poznań 2008.
Sońta C., Geneza i ewolucja modelu odpowiedzialności karnej za udział w organizacjach przestępczych w prawie polskim, „Studia Bezpieczeństwa Narodowego” 2013, nr 4.
Stanowska M., Odpowiedzialność za łamanie praworządności w organach śledczych, prokuraturze i sądach, Warszawa 2018.
Stawarska-Rippel A., Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006.
Strzembosz A., Okupacja w prawie międzynarodowym a status prawny Polski w latach 1944–1956 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998.
Szwagrzyk K., Prawnicy czasów bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków 2005.
Szymanowski T., Prawo karne wykonawcze z elementami polityki karnej i penitencjarnej, Warszawa 2017.
Szymczyk Z., Mieczysław Tarchalski (1903–1981). Przyczynek do represji komunistycznych AK, „Niepodległość i Pamięć” 2006, nr 22.
Taras T., Przestępstwo szpiegostwa w świetle nowego Kodeksu karnego z 1969 r., „Palestra” 1970, nr 147.
Tkaczew W., Relacje między organami informacji wojskowej a sądownictwem i prokuraturą w Wojsku Polskim w latach 1946–1947 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2020.
Wojciechowski G., Ułaskawienie prezydenta Bieruta. Losy wniosków o ułaskawienie skazanych przez sądy wojskowe (1947–1952), „Archiwum Kryminologii” 1995, t. 25.
Woleński J., O formule Radbrucha, „Principia” 2015, nr 61–62.
Wolsza T., Choroby i ich leczenie w stalinowskich więzieniach i obozach w Polsce w latach 1944–1956, „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2017, nr 15.
Wolsza T., Codzienność w peerelowskim więzieniu w latach 1945–1956: na przykładzie centralnych zakładów karnych we Wronkach, w Rawiczu i w Fordonie, „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2001, nr 5.
Wróbel J., Słojewski M., Zbrodnie sądowe z oskarżenia o kolaborację z nazistami. Procesy kierownictwa PKB „Startu” i Okręgowego KWP przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.
Zaćmiński A., Identyfikacja wroga w wyborach do sejmu PRL z 26 października 1952 r. – metodologia pracy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego [w:] Wybory i referenda w PRL, red. S. Ligarski, M. Siedziako, Szczecin 2014.
Ziembiński Z., Problemy logiczne definiowania prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1961, nr 23.
Zoll A., Prawo karne w systemie totalitarnym, „Znak” 1992, nr 11.
Jońca M., In dubio pro reo, „Edukacja Prawnicza” 2010, nr 120, https://www.edukacjaprawnicza. pl/in-dubio-pro-reo/, dostęp 10 VI 2023 r.
Oświadczenie Franciszka Stala z 18 grudnia 1991 r., https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/publica-tion/251163/edition/247999#info, dostęp 11 VI 2023 r.
Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/justizmord.html, dostęp 8 VI 2023 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Język Polski
English
PDF
