View No. 23 (2025)

No. 23 (2025)

ISSN:
1733-6996

eISSN:
2957-1707
Section: Articles and studies

Communist Judicial Murder in the Polish People’s Republic: The Criminal Case of Lieutenant Zygmunt Szymanowski (Ref. no. Sr 37/50) before the Military District Court in Warsaw

Błażej Bawolik

https://orcid.org/0000-0002-9305-1514

Uniwersytet Warszawski

Błażej Bawolik (b. 1999) – graduate (with honours) of the Faculty of Law and Administration, University of Warsaw. Currently a doctoral student at the Doctoral School of Social Sciences, University of Warsaw (discipline: legal sciences). Recipient of the Minister of Education and Science scholarship for students (academic year 2022/2023).

Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, No. 23 (2025), pages: 224-267

Publication date: 2025-12-23

https://doi.org/10.48261/ARPRL252308

Abstract

The phenomenon of judicial murder during the Stalinist period in so-called People’s Poland has received limited attention in both legal and historical research. This study, based on the criminal case file (ref. no. Sr 37/50) of Lieutenant Zygmunt Szymanowski – Home Army soldier and head of the intelligence network of the Home Army Wilno Circuit – examines selected aspects of this issue. Szymanowski’s arrest resulted from the activities undertaken by the Ministry of Public Security within the framework of Operation “X”, which targeted individuals associated with the Home Army Wilno Circuit. On 24 January 1950, following an eighteen-month investigation, the Military District Court in Warsaw, presided over by Judge Mieczysław Widaj, sentenced Szymanowski to death. The sentence was carried out on 31 May 1950. The article includes extensive excerpts from the case records, intended to provide readers with a detailed account of each stage of the criminal proceedings. In demonstrating that the case constitutes an instance of judicial murder, the analysis draws on positivist legal arguments, natural law theory, and Gustav Radbruch’s concept of law.


Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks karny Wojska Polskiego, DzU 1944, nr 6, poz. 27 ze zm.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej, DzU 1944, nr 6, poz. 29 ze zm.

Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192 ze zm.

Dekret z dnia 14 marca 1945 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych, DzU 1945, nr 9, poz. 46.

Dekret z dnia 22 lutego 1946 r. o rejestracji i przymusowym zatrudnieniu we władzach wymiaru sprawiedliwości osób mających kwalifikacje do objęcia stanowiska sędziowskiego, DzU 1946, nr 9, poz. 65.

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o wyjątkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na listę adwokatów, DzU1946, nr 4, poz. 33 ze zm.

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 216 ze zm.

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Przepisy wprowadzające Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 215.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, DzU 1932, nr 60, poz. 571 ze zm.

Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., DzU 1935, nr 30, poz. 227 ze zm.

Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1921, nr 44, poz. 267 ze zm.

Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny, DzU 1969, nr 13, poz. 94 ze zm.

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, DzU 1991, nr 34, poz. 149 ze zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie dekretu o postępowaniu doraźnym, DzU 1949, nr 32, poz. 239.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych, DzU 1949, nr 32, poz. 237 ze zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego, DzU 1949, nr 32, poz. 238.

Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zakazie posiadania walut obcych, monet złotych, złota i platyny oraz zaostrzeniu kar za niektóre przestępstwa dewizowe, DzU 1950, nr 50, poz. 460.

Ustawa z dnia 5 kwietnia 1955 r. o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej, DzU 1955, nr 15, poz. 83 ze zm.

Balbus T., Niwiński P., „Rozbić podziemie wileńskie!” Akcja X – nieznana operacja MBP z 1948 r., „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2001, nr 6.

Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.

Benken P., Tajemnica śmierci Jana Rodowicza „Anody”, Warszawa 2019.

Borowiec J., Wojskowa Prokuratura sądów doraźnych w województwie rzeszowskim maj–czerwiec 1946 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Bosiacki A., Antynomie wolności w teorii i praktyce doktryny Władimira Lenina [w:] Wolność człowieka i jej granice. Antologia pojęcia w doktrynach polityczno-prawnych. Od Nietzschego do współczesności, red. O. Górecki, Łódź 2019.

Bosiacki A., Podstawowe instytucje systemu prawa państw totalitarnych. Zarys typologii, „Przegląd Prawa i Administracji” 2011, nr 88.

Bosiacki A., Prawo stalinowskie i jego recepcja w Polsce 1944–1956 – zarys problematyki [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Bosiacki A., Z badań nad polityczną biografią i koncepcją prawa Andrieja Wyszynskiego, „Echa Przeszłości” 2007, nr 8.

Czołgoszewski J., Wykonywanie kary śmierci w okresie stalinowskim, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2008, nr 58.

Czuchnowski W., Blizna. Proces Kurii Krakowskiej 1953, Kraków 2003.

Czwojda A., Przepadek korzyści majątkowej w polskim prawie karnym, Wrocław 2018.

Denkowski T., Moje 1407 dni i nocy w więzieniu mokotowskim. Wspomnienia z lat 1952–1956, Katowice 2020.

Dyba P., Luberańska D., Piworowicz M., Polakowska M., Aresztowani podczas akcji „X” MBP. Losy kilkunastu osób związanych z Okręgiem Wileńskim AK, Warszawa–Wrocław 2021.

Eichstaedt K., Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym a instytucja sędziego śledczego, Warszawa 2009.

Grześkowiak A., Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, Lublin 2007.

Izdebski H., Doktryny polityczno-prawne – fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2017.

Jarosz D., Funkcjonowanie stalinowskiego systemu represji wobec chłopów w latach 1950–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Jarosz D., Notatka dotycząca działalności organów służby sprawiedliwości wojska z 16 marca 1951 r., „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 1995, nr 1.

Kamiński M., Pogodzony z historią. Recepcja i adaptacja sędziego Mieczysława Widaja, „Biblioteka Postscriptum Polonistycznego” 2018, t. 7: Adaptacje III. Implementacje, konwergencje, dziedziczenie.

Kamiński M., Stalinizm jako system represji, „Echa Przeszłości” 2004, nr 5.

Kładoczny P., Kara śmierci jako wykładnik polityki karnej państwa w latach 1944–1946 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Kładoczny P., Kształcenie prawników w Polsce w latach 1944–1989. „Studia Iuridica” 1998, nr 35.

Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956), Warszawa 2004.

Kłeczek K., Totalitarne ideologie i systemy państwowe. Wstęp do analizy porównawczej, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie. Zeszyty studenckie” 2008.

Kopydłowski R., Śledztwo w sprawie usiłowania zabójstwa sądowego Zdzisława Sz., „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2002, nr 4.

Kulesza W., Crimen laesae iustitie. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Łódź 2013.

Kurek R., „Rozmowy” z Dobrowolskim: na marginesie śledztw Grupy Specjalnej MBP związanych z tzw. sprawą Lechowicza i Jaroszewicza, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2012, t. 5.

Lipiński P., Bicia nie trzeba było ich uczyć. Proces Humera i oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa, Sękowa 2016.

Lipiński P., Humer i inni, Warszawa 1997.

Lityński A., Administracja, polityka i sąd tajny w Polsce Ludowej (1950–1954), „Roczniki Administracji i Prawa” 2010, t. 10.

Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2005.

Lityński A., Między Goebbelsem a Stalinem. O propagandzie prawa w Polsce 1944–1947, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2021, nr 73.

Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999.

Lityński A., Wymiar sprawiedliwości jako wymiar represji w Polsce w latach 1944–1956, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2022, t. 74.

Majer P., Aparat bezpieczeństwa publicznego a organy wymiaru sprawiedliwości – elementy współpracy [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Mider D., Meandry przemocy politycznej: w poszukiwaniu definicji zabójstwa politycznego, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2015, nr 9.

Migdał J., Polski system penitencjarny lat 1944–1956, Gdańsk 2007.

„My, sędziowie, nie od Boga…” Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944–1956. Materiały i dokumenty, oprac. J. Poksiński, Warszawa 1996.

Niewiński K., Wymiana kadr sędziowskich w sądach powszechnych w latach 1944–1954. Zarys problematyki, „Z Dziejów Prawa” 2019, nr 20.

Niwiński P., Okręg Wileński AK w latach 1944–1948, Warszawa 1999.

Niwiński P., Okręg Wileński Armii Krajowej w okresie od lipca 1944 do lipca 1948: krótka charakterystyka, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.

Niwiński P., Zygmunt Szymanowski (1910–1950). Szef wywiadu Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej [w:] Zapomniani wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, red. J. Kwaśniewska-Wróbel, M. Wołłejko, Warszawa 2019.

Ogurek A., Działalność Prokuratury Wojskowej Polskich Kolei Państwowych na przykładzie ekspozytury prokuratury przy Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Katowicach w latach 1944–1949, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2013, nr 11.

Ossak M., Cechy stalinowskiego prawa karnego na podstawie podręcznika Igora Andrejewa, Leszka Lernella i Jerzego Sawickiego. Prawo karne Polski Ludowej z 1950 r., „Miscellanea Historico-Iuridica” 2021, t. 20.

Paszukanis J., Ogólna teoria prawa a marksizm, Warszawa 1985.

Pikulski S., Zabójstwa kwalifikowane w polskim Kodeksie karnym z 1997 r., „Studia Prawnoustrojowe” 2012, nr 15.

Poksiński J., Sędziowie wojskowi w latach 1944–1956. Próba zarysowania problemu, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.

Poksiński J., „TUN”. Tatar–Utnik–Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego w latach 1949–1956, Warszawa 1992.

Przewoźnik A., Strzembosz A., Generał „Nil”, Warszawa 1999.

Radbruch G., Filozofia prawa, Warszawa 2012.

Rajmanowa G., Prawo karne jako środek przymusu państwowego w latach 1944–1956, „Niepodległość i Pamięć” 1997, nr 7.

Rakoczy B., Walka klas a prawo w filozofii Karola Marksa, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2018, nr 108.

Rzepliński A., Państwo bezprawia – Polska Ludowa 1944–1956. Bibliografia prac naukowych i publicystycznych za lata 1989–1996, „Studia Iuridica” 1998, nr 35.

Rzepliński A., Przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb państwa totalitarnego w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Rzepliński A., Zabójstwo sądowe Heinza Baumanna w sprawie karnej Sr 176/46 przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Gdańsku [w:] Pozbawienie wolności, funkcje i koszty. Księga Jubileuszowa Profesora Teodora Szymanowskiego, red. I. Rzeplińska, A. Rzepliński, M. Niełaczna, P. Wiktorowska, Warszawa 2013.

Sawicki J., Kara śmierci za przestępstwa dewizowe w totalitarnym systemie komunistycznej Polski Ludowej, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021, t. 43, nr 2.

Sołżenicyn A., Archipelag GUŁag 1918–1956. Próba dochodzenia literackiego, t. 1, tłum. J. Pomianowski, Poznań 2008.

Sońta C., Geneza i ewolucja modelu odpowiedzialności karnej za udział w organizacjach przestępczych w prawie polskim, „Studia Bezpieczeństwa Narodowego” 2013, nr 4.

Stanowska M., Odpowiedzialność za łamanie praworządności w organach śledczych, prokuraturze i sądach, Warszawa 2018.

Stawarska-Rippel A., Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006.

Strzembosz A., Okupacja w prawie międzynarodowym a status prawny Polski w latach 1944–1956 [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998.

Szwagrzyk K., Prawnicy czasów bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków 2005.

Szymanowski T., Prawo karne wykonawcze z elementami polityki karnej i penitencjarnej, Warszawa 2017.

Szymczyk Z., Mieczysław Tarchalski (1903–1981). Przyczynek do represji komunistycznych AK, „Niepodległość i Pamięć” 2006, nr 22.

Taras T., Przestępstwo szpiegostwa w świetle nowego Kodeksu karnego z 1969 r., „Palestra” 1970, nr 147.

Tkaczew W., Relacje między organami informacji wojskowej a sądownictwem i prokuraturą w Wojsku Polskim w latach 1946–1947 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2020.

Wojciechowski G., Ułaskawienie prezydenta Bieruta. Losy wniosków o ułaskawienie skazanych przez sądy wojskowe (1947–1952), „Archiwum Kryminologii” 1995, t. 25.

Woleński J., O formule Radbrucha, „Principia” 2015, nr 61–62.

Wolsza T., Choroby i ich leczenie w stalinowskich więzieniach i obozach w Polsce w latach 1944–1956, „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2017, nr 15.

Wolsza T., Codzienność w peerelowskim więzieniu w latach 1945–1956: na przykładzie centralnych zakładów karnych we Wronkach, w Rawiczu i w Fordonie, „Polska 1944/45–1989. Studia i materiały” 2001, nr 5.

Wróbel J., Słojewski M., Zbrodnie sądowe z oskarżenia o kolaborację z nazistami. Procesy kierownictwa PKB „Startu” i Okręgowego KWP przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, red. W. Kulesza, A. Rzepliński, Warszawa 2001.

Zaćmiński A., Identyfikacja wroga w wyborach do sejmu PRL z 26 października 1952 r. – metodologia pracy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego [w:] Wybory i referenda w PRL, red. S. Ligarski, M. Siedziako, Szczecin 2014.

Ziembiński Z., Problemy logiczne definiowania prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1961, nr 23.

Zoll A., Prawo karne w systemie totalitarnym, „Znak” 1992, nr 11.

Jońca M., In dubio pro reo, „Edukacja Prawnicza” 2010, nr 120, https://www.edukacjaprawnicza. pl/in-dubio-pro-reo/, dostęp 10 VI 2023 r.

Oświadczenie Franciszka Stala z 18 grudnia 1991 r., https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/publica-tion/251163/edition/247999#info, dostęp 11 VI 2023 r.

Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/justizmord.html, dostęp 8 VI 2023 r.

License

Copyright (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Bawolik, B. (2025). Communist Judicial Murder in the Polish People’s Republic: The Criminal Case of Lieutenant Zygmunt Szymanowski (Ref. no. Sr 37/50) before the Military District Court in Warsaw. Aparat Represji W Polsce Ludowej 1944-1989, (23), 224–267. https://doi.org/10.48261/ARPRL252308

Statistics

Downloads

Download data is not yet available.

Share it

                            View No. 23 (2025)

No. 23 (2025)

ISSN:
1733-6996
eISSN:
2957-1707

Data publikacji:
2025-12-23

Dział: Articles and studies