Język Polski
English
Nr 23 (2025)
-
Od Redakcji
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 9-11
PDF
Artykuły i studia 
-
Kategorie „wroga” w aktach spraw prowadzonych przez NKWD przeciwko Polakom, oficerom Armii Czerwonej, w czasie wielkiej czystki (1937–1938)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 15-32
W artykule zostały przedstawione kategorie „wroga”, do których najczęściej kwalifikowano Polaków, oficerów Armii Czerwonej, w czasie śledztw prowadzonych przez sowiecką policję polityczną (NKWD) w okresie wielkiej czystki (1937–1938). Kategorie te – zgodnie z rytmem masowych represji, w odpowiedzi na kolejne odgórne dyspozycje – ewoluowały od najbardziej ogólnych, związanych z aktualnymi priorytetami władz, do coraz bardziej szczegółowych, wiążących się m.in. z zainicjowanymi przez NKWD tzw. operacjami narodowościowymi, przede wszystkim „operacją polską” (czyli od członków opozycji trockistowskiej lub trockistowsko-zinowiewowskiej, przez uczestników „spisku wojskowo-faszystowskiego”, do „polskich szpiegów” i członków mitycznej Polskiej Organizacji Wojskowej w ZSRS). Artykuł został oparty na źródłach z archiwów ukraińskich, rosyjskich i łotewskich, dokumentach opublikowanych oraz literaturze przedmiotu.
-
Działania wojsk NKWD na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1946. Zarys problematyki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 33-64
W październiku 1944 r. została utworzona Zbiorcza Dywizja (od stycznia 1945 r. – 64 Dywizja Strzelecka Wojsk Wewnętrznych) NKWD, której głównym zadaniem było zwalczanie podziemia niepodległościowego w Polsce. Jednostki wchodzące w jej skład przeprowadziły wiele obław i pacyfikacji, m.in. na Rzeszowszczyźnie. Polskie podziemie nie pozostawało bierne, partyzanci stawiali zbrojny opór siłom sowieckim. Do największego starcia z pododdziałem wojsk NKWD doszło 6 maja 1945 r. pod Kuryłówką, gdzie żołnierzom Narodowego Zjednoczenia Wojskowego udało się odeprzeć atak przeciwnika. Następnego dnia Sowieci dokonali brutalnej pacyfikacji tej miejscowości, zamordowali osiem osób i podpalili znaczną część zabudowań. Żołnierze wojsk NKWD byli zaangażowani także w operacje przeciwko UPA oraz w proces przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do ZSRS.
-
Ogniwa wywiadowcze Departamentu I MSW w europejskich krajach bloku wschodniego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 65-98
Od drugiej połowy lat sześćdziesiątych Departament I MSW, czyli wywiad cywilny, miał swoje ogniwa wywiadowcze we wszystkich europejskich krajach bloku wschodniego, z wyjątkiem Związku Sowieckiego. W przypadku Bułgarii, Czechosłowacji i Węgier miały one charakter oficjalnych przedstawicielstw MSW PRL przy organach bezpieczeństwa tych państw. W Albanii, Jugosławii i Rumunii było inaczej i polscy funkcjonariusze nie utrzymywali kontaktów roboczych z miejscowymi służbami. Rolą punktów operacyjnych było zdobywanie informacji na temat polityki i sytuacji wewnętrznej. Zgodnie z niepisanymi zasadami, obowiązującymi w całym bloku wschodnim, Departament I MSW nie werbował źródeł spośród obywateli krajów socjalistycznych, natomiast prowadził tzw. wywiad bezagenturalny. Skala działalności poszczególnych ekspozytur zależała od lokalnych uwarunkowań i operatywności kierujących nimi oficerów.
-
Piony pomocnicze Służby Bezpieczeństwa w województwie opolskim. Ich potencjał organizacyjno-kadrowy, jego źródła i przemiany oraz wybrane przykłady działalności. Część II: Piony „A” i „C”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 99-125
Piony „A” i „C” Komendy Wojewódzkiej MO i Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Opolu kontynuowały działalność Samodzielnej Sekcji „A” oraz Wydziału X Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Zachowano ciągłość organizacyjną tych struktur oraz ich potencjał organizacyjno-kadrowy, co znacznie odbiegało od sytuacji w innych pionach organizacyjnych aparatu bezpieczeństwa. Kadry miejscowego pionu „A” z czasem nawet się podwoiły. Lata siedemdziesiąte XX w. przyniosły postępujące z upływem czasu zmiany w zakresie mechanizmów rekrutacji i poziomu wykształcenia funkcjonariuszy. Praca pionów „A” i C” SB w istotnym stopniu warunkowała możliwość działania pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa, mimo to ich funkcjonariusze przy rekrutacji kadr do nowych struktur policji i Urzędu Ochrony Państwa w 1990 r. zostali potraktowani w sposób wybitnie uprzywilejowany.
-
Zwolnienia funkcjonariuszy UB w województwie krakowskim w związku z reorganizacją aparatu bezpieczeństwa w 1956 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 126-159
W artykule omówiono drogę do reorganizacji aparatu bezpieczeństwa, będącej konsekwencją wydarzeń Października ’56 w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem przebiegu zwolnień funkcjonariuszy UB w woj. krakowskim. W tym celu przenalizowano akta osobowe ponad pięciuset funkcjonariuszy, co pozwoliło opracować informacje statystyczne na temat popaździernikowej redukcji zatrudnienia w aparacie bezpieczeństwa. Przedstawiono również okoliczności organizowania i przebieg pomocy instytucjonalnej ze strony resortu spraw wewnętrznych udzielonej osobom, które na przełomie 1956 i 1957 r. odeszły z UB.
-
O potrzebie badań interdyscyplinarnych dotyczących metod działania aparatu represji na przykładzie stosowania instytucji prawnokarnych proweniencji sowieckiej w okresie Polski „ludowej”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 160-192
W opracowaniu zaprezentowano problematykę represyjności (w ujęciu pejoratywnym) wynikającej z wykładni przepisów prawa karnego materialnego w pierwszej dekadzie Polski „ludowej” oraz podczas stanu wojennego lat 1981–1983 ze szczególnym uwzględnieniem elementów sowietyzacji instytucji prawnokarnych i metod interpretacji prawa. Przedstawienie problemu miało na celu zobrazowanie sposobów identyfikacji faktycznych przejawów i przyczyn represji w związku ze stosowaniem prawa karnego przez organy śledcze i organy wymiaru sprawiedliwości funkcjonujące w ramach aparatu represji. Została podjęta próba weryfikacji, czy w ramach badania tych zagadnień konieczne jest korzystanie nie tylko z metod historycznych, lecz także z metody dogmatycznej swoistej dla nauk prawnych, co w konsekwencji ma uzasadniać potrzebę interdyscyplinarności na tej płaszczyźnie działalności naukowej.
-
Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Katowicach/Stalinogrodzie (1946–1955) jako element systemu terroru w pierwszej dekadzie Polski Ludowej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 193-223
Wojskowe prokuratury rejonowe pełniły funkcję narzędzia władzy komunistycznej w instalacji nowego ustroju w Polsce po II wojnie światowej. Prokuratorzy WPR w Katowicach/Stalinogrodzie w zdecydowanej większości byli oskarżycielami publicznymi w sprawach osób cywilnych podejrzanych o popełnienie przestępstw politycznych, czym przyczynili się do likwidacji członków organizacji antykomunistycznych w Polsce Ludowej.
-
Komunistyczny mord sądowy w tzw. Polsce Ludowej na przykładzie sprawy karnej por. Zygmunta Szymanowskiego (Sr 37/50) przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 224-267
Zagadnienie mordu sądowego (zabójstwa sądowego) w okresie stalinizmu w tzw. Polsce Ludowej nie doczekało się zbyt wielu opracowań – ani autorstwa prawników, ani historyków. Tekst na przykładzie sprawy karnej (Sr 37/50) por. Zygmunta Szymanowskiego – żołnierza Armii Krajowej i szefa siatki wywiadowczej Okręgu Wileńskiego AK – omawia wybrane aspekty tego problemu. Zatrzymanie porucznika stanowiło konsekwencję działań podjętych przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w ramach akcji „X”, wymierzonej w osoby związane z Okręgiem Wileńskim AK. 24 stycznia 1950 r., po trwającym półtora roku śledztwie, Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie pod przewodnictwem sędziego mjr. Mieczysława Widaja skazał por. Szymanowskiego na karę śmierci. Wyrok wykonano 31 maja tego samego roku. W artykule przytoczono obszerne fragmenty akt sprawy, co w zamyśle autora miało służyć dokładnemu przedstawieniu czytelnikowi poszczególnych etapów postępowania karnego. W uzasadnieniu kwalifikacji analizowanej sprawy karnej jako przypadku zabójstwa sądowego odwołano się do argumentacji pozytywistyczno-prawnej, do dorobku myśli jusnaturalistycznej oraz koncepcji Gustava Radbrucha.
Artykuły i studia porównawcze
-
Węgierska służba bezpieczeństwa państwowego i János Kádár po rewolucji węgierskiej 1956 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 271-296
Aby zdobyć poparcie społeczne, po 4 listopada 1956 r. János Kádár podjął próbę reorganizacji służby bezpieczeństwa państwowego i zastąpienia tych funkcjonariuszy, którzy pełnili swoje funkcje przed rewolucją. Uznał to za odpowiednie rozwiązanie pozwalające zaspokoić żądania społeczeństwa. Jego celem było jednak stworzenie nowej organizacji bezpieczeństwa państwowego, która byłaby ściśle kontrolowana i nadzorowana przez kierownictwo partii. Sytuacja Kádára pod wieloma względami była niekorzystna. Największą przeszkodą wydawało się to, że gen. Iwan Sierow, który od wybuchu rewolucji w 1956 r. do końca listopada lub początku grudnia stale przebywał na Węgrzech, jednoznacznie popierał węgierskich funkcjonariuszy bezpieczeństwa państwowego sprawujących swoje funkcje przed 23 października, Kádár zaś nie był pewien intencji Moskwy. Na początku 1957 r. wypracowano kompromis po części satysfakcjonujący obie strony. Funkcjonariusze bezpieczeństwa zachowali swoje stanowiska sprzed 23 października, ale już w ramach nowej organizacji utworzonej przez rząd Kádára. Personel został zalegalizowany, jego legitymizacja nie wynikała jednak z przeszłości sprzed 1956 r., lecz wiązała się z decyzją nowej władzy z 4 listopada 1956 r. Wydaje się, że KGB miało decydujący wpływ na politykę bezpieczeństwa państw satelickich, a jednocześnie wpływało na politykę sowieckiego kierownictwa partyjnego.
-
Cechy szczególne relacji między komunistycznym państwem partyjnym a Kościołami na Węgrzech w latach 1945–1990
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 297-322
Artykuł na podstawie źródeł archiwalnych pokazuje cechy szczególne relacji między komunistycznym państwem partyjnym a Kościołami na Węgrzech w latach 1945–1990. Przedstawia oficjalną politykę państwową i zawierane umowy, w tym cząstkowe porozumienie zawarte w 1964 r. ze Stolicą Apostolską, rolę Państwowego Urzędu do spraw Kościelnych (Állami Egyházügyi Hivatal, ÁEH) oraz pojawienie się inspirowanych przez komunistów pacyfistycznych ruchów księży, mających na celu osłabienie hierarchii kościelnej i mobilizację lojalnego duchowieństwa. Kontrastowały one wyraźnie z oddolnymi wspólnotami kościelnymi, będącymi bastionem oporu. Autor analizuje również współpracę organów spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa państwowego w zakresie kontroli wyznań, a także udział Węgier w międzynarodowej współpracy między krajami socjalistycznymi. Przypadek Węgier ilustruje, w jaki sposób władze komunistyczne starały się ograniczyć i zinstytucjonalizować życie religijne, choć ponadnarodowe struktury kościelne i lokalne społeczności przeciwstawiały się temu.
-
Czechosłowacka Służba Bezpieczeństwa Państwowego (StB) i Watykan: jak stworzyć księdza i dyplomatę watykańskiego
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 323-344
Esej porusza kwestię infiltracji kręgów Kościoła Rzymskokatolickiego przez czechosłowacką komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa Państwowego (Státní Bezpečnost, StB), która przy użyciu różnych metod zdołała zwerbować kilku księży z Czechosłowacji. Studium przypadku Karela Simandla, działającego w Rzymie, pokazuje charakterystyczne cechy werbunku i pracy agenturalnej. Współpraca Simandla z StB trwała 25 lat, podczas których agent donosił nie tylko na Kościół w Czechosłowacji, lecz także w NRD i na Węgrzech. Chociaż Simandl został poważnie skompromitowany, po 1990 r. zajmował wysokie stanowiska w Kościele czeskim, zanim został na stałe przeniesiony do Nuncjatury Apostolskiej w Berlinie.
Artykuły i studia: Varia
-
Służby specjalne II RP w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji w latach 1949–1956 w świetle wytycznych rozpracowania obiektowego „Targowica”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 347-369
Artykuł stanowi próbę opisania działań komunistycznego aparatu represji wobec funkcjonariuszy przedwojennych służb specjalnych w latach 1949–1956 w świetle wytycznych rozpracowania obiektowego (RO) „Targowica”, koordynowanego przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W tekście pokrótce omówiono działania, które aparat represji podejmował wobec wspomnianego środowiska przed 1949 r. (np. w ramach RO „Pająk-39”), przybliżono genezę i przyczyny wszczęcia RO „Targowica”, jak również instrukcje pracy operacyjnej, na podstawie których sprawę zamierzano realizować.
-
Teatr na Tarczyńskiej w fotoplastykonie Służby Bezpieczeństwa. Zabójstwo Bohdana Piaseckiego a akcja krypt. „Zapałki”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 370-393
Tekst stanowi analizę akcji krypt. „Zapałki”, skierowanej przeciwko środowisku Teatru na Tarczyńskiej. Czynności operacyjne podjęte w tej sprawie były odpryskiem niezwykle szerokiej i bardzo głośnej akcji krypt. „Zagubiony”, dotyczącej uprowadzenia Bohdana Piaseckiego, syna polskiego przedwojennego nacjonalisty Bolesława Piaseckiego, współzałożyciela Obozu Narodowo-Radykalnego. Celem prymarnym poniższej analizy jest ukazanie interakcji między kulturą alternatywną a aparatem bezpieczeństwa poprzez szerszą lokację tego problemu w nurcie badań nad cenzurą i nadzorem życia kulturalnego w PRL. Artykuł śledzi losy Mirona Białoszewskiego, Lecha „Emfazego” Stefańskiego i innych twórców Teatru na Tarczyńskiej, inwigilowanych przez Służbę Bezpieczeństwa pod pozorem rzekomej możliwości ich uczestnictwa w porwaniu i morderstwie Bohdana Piaseckiego.
-
„Wymieniona prezentuje nieprzejednanie wrogi stosunek do ustroju socjalistycznego”. Represje aparatu bezpieczeństwa wobec opozycjonistki i samotnej matki oraz sposoby przeciwstawiania się działaniom bezpieki na przykładzie Elżbiety Potrykus w latach 1980–1987
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 394-420
W artykule opisano działania podejmowane przeciwko znanej koszalińskiej działaczce NSZZ „Solidarność” Elżbiecie Potrykus przez funkcjonariuszy miejscowej bezpieki oraz to, w jaki sposób próbowała im się przeciwstawić. Postać tytułowej bohaterki jest szczególna nie tylko dlatego, że była to jedyna kobieta w Krajowej Komisji Porozumiewawczej (KKP). W okresie swego zaangażowania w podziemną działalność opozycyjną wychowywała ona także samodzielnie syna, co koszalińska bezpieka próbowała bezwzględnie wykorzystać. Aby pokazać przyczyny działań wymierzonych w Potrykus, ich skalę oraz skutki, w artykule zaprezentowano najważniejsze informacje o jej opozycyjnej działalności prowadzonej w okresie inwigilacji i podano podstawowe fakty na temat funkcjonariuszy, z którymi miała do czynienia po wprowadzeniu stanu wojennego – w trakcie przeszukań mieszkania, rozmów ostrzegawczych i pobytu w areszcie.
-
„Rene”, „Renet”, „Tener”, „Broch”, „Must”… O udziale Andrzeja Olechowskiego w grach operacyjnych Służby Bezpieczeństwa
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 421-450
Andrzej Olechowski podczas swojej długoletniej współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa nie ograniczał się, wbrew własnym zapewnieniom, do przekazywania informacji na tematy gospodarcze. Zarówno wywiad, jak i kontrwywiad PRL wykorzystały zainteresowanie ekonomistą, jakie przejawiały wobec niego brytyjskie służby specjalne, gdy pracował w agendzie ONZ w Genewie, do prowadzenia gry operacyjnej. Olechowski podczas odbywanych w ciągu kilkunastu lat spotkań z wysłannikami brytyjskiego wywiadu na terenie Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych dostarczał wyselekcjonowane przez SB wiadomości dotyczące sytuacji gospodarczej i politycznej w Polsce, przekazywał również odpowiednio dobrane dane dezinformacyjne. Próbę zwerbowania ekonomisty podjęły ponadto służby amerykańskie. Po zmianie ustrojowej Olechowski z powodzeniem prowadził karierę polityczną, nie wspominając o swoich relacjach z tajnymi służbami państw zachodnich.
-
„Rewolucyjna czujność”. Czystka w partii po III Plenum KC PZPR (11–13 listopada 1949 r.)
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 451-477
W 1948 r., w realiach nasilającej się zimnej wojny, wybuchł konflikt między ZSRS a Jugosławią. Kreml oznajmił, że kierowany przez Josipa Broza-Titę reżim jugosłowiański zmierza do obalenia komunistycznych rządów w państwach Europy Środkowej i Południowej i w tym celu montuje siatki szpiegowskie i dywersyjne, operujące w interesie Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników. W 1949 r. w Albanii, na Węgrzech i w Bułgarii odbyły się procesy miejscowych komunistycznych przywódców, którym zarzucono przygotowywanie z poduszczenia Jugosławii przewrotu politycznego. Był to sygnał do czystek w szeregach partii komunistycznych w Europie Środkowej – także w Polsce, gdzie w listopadzie 1949 r. odbyło się III Plenum KC PZPR, na którym postawiono tezę o przeniknięciu wrogów wewnętrznych w szeregi partii. Od końca listopada 1949 do końca marca 1950 r. w PZPR odbywała się czystka, w której toku wykluczano z partii ludzi związanych z przedwojennymi władzami, antykomunistycznym podziemiem lub mających niewłaściwe pochodzenie społeczne. Szeregi partii skurczyły się o prawie 10 proc. (nie był to tylko efekt weryfikacji). Po kwietniu 1950 r. czystka przeszła w stan permanentny i z mniejszym nasileniem trwała do 1953 r.
-
Heathcliff – „człowiek-szatan, wcielenie zła”. Ideologia w cenzurze powieści zagranicznych wydawanych w Polsce Ludowej. Wybrane przykłady
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 478-499
Celem artykułu jest omówienie wybranych opinii cenzorskich o zgłoszonych do druku utworach literackich z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki w Polsce i pokazanie zmian w podejściu do prozy zagranicznej w przełomowych okresach funkcjonowania aparatu cenzury w PRL. Przeprowadzona analiza pozwala zasygnalizować kierunki dalszych badań, zwłaszcza wpływu cenzora i jego indywidualnych upodobań czy uprzedzeń na los dzieła.
-
Obraz postaw intelektualistów w języku dokumentów Służby Bezpieczeństwa. Rekonesans badawczy w źródłach publikowanych
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 500-529
W PRL nowego socjalistycznego systemu pilnowały organy bezpieczeństwa państwa, czyli wojewódzkie, powiatowe i miejskie urzędy bezpieczeństwa publicznego, a od 1956 r. Służba Bezpieczeństwa włączona do MSW. Jej zadaniem była m.in. inwigilacja środowisk twórczych i sporządzanie szczegółowej dokumentacji na temat ich działań. Na podstawie języka zachowanych dokumentów można zrekonstruować zawarty tam obraz postaw intelektualistów czasów PRL, zwłaszcza w odniesieniu do narodowościowych zrywów – strajków i demonstracji z Czerwca ’56, Października ’56 i Marca ’68 – oraz określić główne kręgi tematyczne, w które wpisuje się obraz polskiej inteligencji czasów PRL, poznać opinie inteligencji oceniającej działania władz i postulaty zmian. Równie ciekawe są oceny środowisk twórczych zawarte w notatkach oficerów SB, zwłaszcza użyte środki językowe (eufemizmy, frazeologizmy, leksyka) – jako fasada socjalistycznej obłudy.
Artykuły i studia: Biografie
-
Sprawa Jana Matejczuka (1923–1950) – wachmana z SS-Ausbildungslager Trawniki i funkcjonariusza pionu śledczego aparatu bezpieczeństwa w Polsce „ludowej” w świetle dokumentacji Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 533-562
Opracowanie ukazuje losy funkcjonariusza Departamentu Śledczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Jana Matejczuka, który w czasie II wojny światowej pełnił służbę w tzw. Oddziałach Wartowniczych Dowódcy SS i Policji w Dystrykcie Lubelskim. Szkolił się początkowo w obozie w Trawnikach, a następnie służył jako wachman w kilku niemieckich obozach ulokowanych na Lubelszczyźnie. W 1944 r. zdezerterował i wstąpił w szeregi komunistycznej Armii Ludowej, później został funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej, a na przełomie 1944 i 1945 r. rozpoczął pracę w MBP. Prowadził kilka istotnych dla państwa komunistycznego śledztw. W 1948 r. został zdemaskowany, postawiony przed sądem i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w 1950 r.
-
Casus płk. Zbigniewa Rajchla (1928–1997) jako przykład kariery w aparacie represji PRL
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 563-582
Artykuł prezentuje rys biograficzny oficera UB/SB Zbigniewa Michała Rajchla, który swoją karierę w komunistycznej bezpiece rozpoczął jako szesnastolatek w roku 1945 i służył w tej formacji przez kolejne cztery dekady. Przeszedł wszystkie szczeble kariery – od gońca do naczelnika wydziału kontrwywiadu wojewódzkiej jednostki SB w Rzeszowie. Był jednym z najlepszych funkcjonariuszy operacyjnych UB i SB na Rzeszowszczyźnie, uczestniczył w rozpracowaniu i ujęciu żołnierzy wyklętych oraz działaczy WiN z Rzeszowszczyzny. Był też członkiem tzw. grup pozorowanych zwalczających partyzantów kpt. Antoniego Żubryda „Zucha”, a później bojowników UPA w słynnej czocie „Czumaka”. Jego ideowość i poświęcenie totalitarnemu ustrojowi komunistycznemu oraz sukcesy operacyjne doprowadzić go mogły na salony centrali SB MSW w Warszawie, jednak na przeszkodzie stanął brak wyższego wykształcenia. Resortowa biografia funkcjonariusza jest klasycznym przykładem kariery, jaką w aparacie represji PRL robili ludzie bezkrytycznie oddani bolszewickiemu systemowi.
Materiały i dokumenty
-
Założenia prawne oraz wytyczne do przeglądu kadrowego i oceny kadr w centralnej administracji państwowej PRL w 1982 r.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 585-633
W artykule zamieszczono edycję źródłową dokumentów dotyczących przeglądu i oceny kadr centralnej administracji PRL w okresie stanu wojennego w latach 1982–1983. Przedstawiono założenia prawne i wytyczne do przeprowadzenia weryfikacji kadr, stanowiącej element systemowych represji ze strony władz partyjnych, aparatu bezpieczeństwa oraz LWP w odniesieniu do urzędników państwowych wspierających opozycję demokratyczną. Najważniejszym dokumentem niniejszej edycji jest niepublikowane dotychczas Zarządzenie nr 5 Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 lutego 1982 r. w sprawie przeprowadzenia przeglądu i oceny kadr w urzędach naczelnych i centralnych organów administracji państwowej wraz z załącznikami. Edycję dokumentów poprzedza wprowadzenie historyczne, w którym omówiono genezę problemu oraz skutki przeglądu kadrowego.
Stan badań i artykuły recenzyjne
-
„Grupa Witolda Mętlewicza”. Refleksje wokół książki Moniki Luft o nielegalnym obrocie złotem, dewizami i przemycie dzieł sztuki w realiach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 637-646
W artykule zrecenzowano książkę Moniki Luft Pejzaż z przemytnikiem. Jak wywożono z PRL dzieła sztuki i antyki. Poddano krytycznej analizie podstawę źródłową publikacji i jej narrację, a także zaprezentowano istotne kwestie związane z konstrukcją pracy. Recenzent zgadza się z główną konstatacją autorki, że wszystkie osoby osądzone w latach 1975–1976 w procesie „grupy Witolda Mętlewicza” nie tworzyły zorganizowanej grupy przestępczej, tylko luźno połączone frakcje, niekiedy ze sobą współpracujące, proces zaś miał charakter pokazowy i cel wychowawczy związany z ograniczeniem handlu dziełami sztuki w PRL i ich przemytu na Zachód.
-
Technika w pracy Służby Bezpieczeństwa. Wokół monografii Ryszarda Kawalca, Departament Techniki MSW (1971–1990), Toruń 2024
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 647-662
Książka Departament Techniki MSW (1971–1990) Ryszarda Kawalca podejmuje zagadnienie techniki operacyjnej, którą zajmował się jeden z pionów techniczno-operacyjnych MSW – Departament Techniki. Publikacja składa się z dwóch części: teoretycznej, omawiającej środki techniczne (podsłuchy, podglądy i tajne przeszukania), i praktycznej (przykłady wykorzystania tych środków w sprawach operacyjnych). Niezwykle wartościowe są fragmenty, które wprowadzają do obiegu naukowego nowe informacje nt. rodzaju sprzętu wykorzystywanego przy instalacji i użytkowania podsłuchów, metod wykrywania podsłuchu w placówkach dyplomatycznych PRL i dane statystyczne dotyczące środków technicznych. Autor nie ustrzegł się jednak błędów, ponieważ zbyt pobieżnie potraktował temat agentury, a przede wszystkim uznał, że niepodawanie nazwisk, a nawet sygnatur akt omawianych spraw może uchronić przed „wzbudzaniem sensacji”. Wątpliwości budzi również baza źródłowa, w pracy nie zostały bowiem uwzględnione materiały z tzw. zbioru zastrzeżonego. Mimo wskazanych mankamentów monografia jest wartościowa i napisana dobrym językiem, czyta się ją z przyjemnością. Wnosi również nowe informacje do badań nad aparatem bezpieczeństwa PRL.
-
Michał Siedziako, Marian Jurczyk (1935–2014). Biografia polityczna szczecińskiej legendy „Solidarności”, Gdańsk 2024, 912 s.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 665-677
Przedmiotem recenzji jest krytyczna analiza książki Michała Siedziaki, będącej pierwszą naukową biografią lidera szczecińskiej Solidarności w latach osiemdziesiątych, a następnie prezydenta miasta Szczecina – Mariana Jurczyka. W recenzji wskazano błędy i niedociągnięcia o charakterze faktograficznym i metodologicznym, jak również polemicznie odniesiono się do niektórych ocen tytułowego bohatera sformułowanych przez autora książki.
-
W odpowiedzi na recenzję
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 678-684
Ostatnio opublikowane
Najczęściej czytane
(ostatnich 6 miesięcy)
568 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 w wykazie z 2024 r.
(40 w wykazie z 2021 r., 70 w wykazie z 2023 r.)
Dziedziny: nauki humanistyczne
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie,
nauki o polityce i administracji
Redaktor naczelny: dr hab. Filip Musiał
http://aparatrepresji.ipn.gov.pl
- Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
