Język Polski
English
Casus płk. Zbigniewa Rajchla (1928–1997) jako przykład kariery w aparacie represji PRL
Paweł Fornal
https://orcid.org/0000-0003-2757-5659
Instytut Pamięci Narodowej
BiogramPaweł Fornal (ur. 1975) – doktor nauk humanistycznych, historyk, starszy specjalista Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Rzeszowie. Zajmuje się dziejami podziemia niepodległościowego po 1944 r. i aparatu bezpieczeństwa PRL w latach 1944–1990. Autor 90 publikacji naukowych, popularnonaukowych i prasowych, w tym m.in. monografii: Konspiracja akowska i poakowska w powiecie brzozowskim (1939–1949). Geneza, struktura, działalność i likwidacja (2010), Żydzi w Urzędzie Bezpieczeństwa w południowo-wschodniej Polsce 1944–1956 (2014), Urząd Bezpieczeństwa w Krośnie w latach 1944–1956 (2024) oraz współredaktor monografii: Władzy raz zdobytej… Początki ustroju komunistycznego w Polsce 1944–1947 (wraz z M. Surdejem, 2023) i 8 maja 1945 roku. Polska perspektywa (wraz z T. Berezą i P. Chmielowcem, 2023).
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 563-582
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252320
PDF
Abstrakt
Artykuł prezentuje rys biograficzny oficera UB/SB Zbigniewa Michała Rajchla, który swoją karierę w komunistycznej bezpiece rozpoczął jako szesnastolatek w roku 1945 i służył w tej formacji przez kolejne cztery dekady. Przeszedł wszystkie szczeble kariery – od gońca do naczelnika wydziału kontrwywiadu wojewódzkiej jednostki SB w Rzeszowie. Był jednym z najlepszych funkcjonariuszy operacyjnych UB i SB na Rzeszowszczyźnie, uczestniczył w rozpracowaniu i ujęciu żołnierzy wyklętych oraz działaczy WiN z Rzeszowszczyzny. Był też członkiem tzw. grup pozorowanych zwalczających partyzantów kpt. Antoniego Żubryda „Zucha”, a później bojowników UPA w słynnej czocie „Czumaka”. Jego ideowość i poświęcenie totalitarnemu ustrojowi komunistycznemu oraz sukcesy operacyjne doprowadzić go mogły na salony centrali SB MSW w Warszawie, jednak na przeszkodzie stanął brak wyższego wykształcenia. Resortowa biografia funkcjonariusza jest klasycznym przykładem kariery, jaką w aparacie represji PRL robili ludzie bezkrytycznie oddani bolszewickiemu systemowi.
Słowa kluczowe
Zbigniew Rajchel • UB • SB • kontrwywiad • grupy pozorowane • czota „Czumaka” • funkcjonariusz operacyjny • Wydział II • KW MO • Rzeszów • Zagórz • Antoni Żubryd • WiN • UPA Zbigniew Rajchel • Department of Security (UB) • Security Service (SB) • counterintelligence • undercover groups • Chumak chota • operative • Division II • Voivodeship Headquarters of the Citizens’ Militia • Rzeszów • Zagórz • Antoni Żubryd • Wolność i Niezawisłość • Ukrayins’ka povstans’ka armiya (UPA) • Ukrainian Insurgent Army (UPA)
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie (AIPN Rz).
Akcja „Wisła” 1947. Dokumenty i materiały, oprac. E. Misiło, Warszawa [2012].
Kwestia ukraińska w działalności Służby Bezpieczeństwa PRL. Materiały i dokumenty, oprac. A. Słabig, Warszawa 2016.
Byłem zastępcą Żubryda… Por. Mieczysław Kocyłowski „Czarny”, oprac. A. Romaniak, Sanok 1999.
Rajchel Z., Szpiedzy i ofiary [w:] Czas gorących serc, Rzeszów 1984.
Siedem rozmów z generałem dywizji Władysławem Pożogą, I zastępcą ministra spraw wewnętrznych, szefem wywiadu i kontrwywiadu, oprac. H. Piecuch, Warszawa 1987.
Basak W., Rzecz o majorze Antonim Żubrydzie. Samodzielny Batalion Operacyjny Narodowych Sił Zbrojnych kryptonim „Zuch” (1944–1947), Krosno 2008.
Bojko Ł., Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy i tzw. proces łucki, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2016, t. 38, nr 3.
Borowiec J., Bronisław Stęga (1919–1946) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 1, Kraków–Warszawa–Wrocław 2002.
Borowiec J., Polityka karna wobec przestępstw i wykroczeń funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w województwie rzeszowskim (1944–1956), Rzeszów 2014.
Chmielowiec P., Urząd Bezpieczeństwa w Brzozowie 1944–1956, Rzeszów 2008.
Fornal P., Konspiracja akowska i poakowska w powiecie brzozowskim (1939–1949). Geneza, struktura, działalność i likwidacja, Rzeszów 2010.
Fornal P., Urząd Bezpieczeństwa w Krośnie w latach 1944–1956, Rzeszów–Warszawa 2024.
Kaczmarski K., Romaniak A., Antoni Żubryd (1918–1946) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków–Warszawa–Wrocław 2007.
Kaczmarski K., Romaniak A., Wątpliwa monografia. Uwagi o książce Waldemara Basaka „Rzecz o majorze Antonim Żubrydzie. Samodzielny Batalion Operacyjny Narodowych Sił Zbrojnych kryptonim »Zuch« 1944–1947”, Krosno 2008, ss. 232 [w:] Żołnierzowi Niepodległej. Księga dedykowana śp. gen. Mieczysławowi Huchli, red. T. Balbus, M. Krzysztofiński, E. Leniart, Z. Nawrocki, Rzeszów 2012.
Krzysztofiński M., Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918–1944/1945, Rzeszów 2010.
Musiał F., Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie 1946–1955, Kraków 2005.
Pisuliński J., Akcja specjalna „Wisła”, Rzeszów 2017.
Pisuliński J., Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie wobec społeczności ukraińskiej 1944–1956 [w:] Służba bezpieczeństwa Polski i Czechosłowacji wobec Ukraińców (1945–1989). Z warsztatów badawczych, red. G. Motyka, Warszawa 2005.
Romaniak A., Mieczysław Kocyłowski (1927–1997) [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 3, Kraków–Warszawa–Wrocław 2007.
Surdej M., Dragan Sotirović ps. „Draża” – Serb w szeregach polskiego podziemia, „Nowiny”, 1–3 III 2024 (dodatek historyczny IPN Oddział w Rzeszowie: 1 marca – Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych).
Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2007.
Wenklar M., Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tarnowie w latach 1945–1955. Struktura i główne kierunki działań operacyjnych, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 7.
Witalec R., Sprawozdanie z akcji czoty „Czumaka” przeprowadzonej w powiecie przemyskim od 28 czerwca do 7 lipca 1947 r., „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1.
Franciszek Solarz, https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/679170.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Paweł Fornal, Struktura i kadra kierownicza pionu SB KW MO / WUSW w Krośnie w latach 1975–1990 , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 20 (2022)
- Paweł Fornal, Referat Ochrony przy Rafinerii Nafty Jedlicze (1951-1955) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(17) (2019)
- Paweł Fornal, Referat ds. bezpieczeństwa (SB) Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej w Krośnie w latach 1957–1975. Struktura, kierownicy, działalność , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 18 (2020)
- Paweł Fornal, Michał Barć (1903–1979), żołnierz ZWZ-AK, informator, agent celny, tajny współpracownik UB-SB o pseudonimach „Andrzej” i „Bąk” , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(7) (2009)
- Paweł Fornal, Wybory czerwcowe 1989 r. w Brzozowie i rejonie brzozowskim w raportach Służby Bezpieczeństwa , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(12) (2014)
- Paweł Fornal, Mieczysław Chendyński (1901–1951), żołnierz ZWZ-AK, agent UB o pseudonimie „Twardy” , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 2(4) (2006)
- Paweł Fornal, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Krośnie w latach 1944–1956. Struktura, kierownicy, działalność , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(13) (2015)
- Paweł Fornal, Struktura, kadra kierownicza i główne kierunki działań operacyjnych Referatu Służby Bezpieczeństwa Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej oraz Rejonowego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Brzozowie w latach 1957–1990 , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 1(11) (2013)
