Wojskowym prokuraturom rejonowym nie poświęcono dotąd w literaturze przedmiotu należytej uwagi. Częściowo tę lukę badawczą zapełnia monografia Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Gdańsku opracowana przez autora. Prezentowany artykuł zawiera ustalenia, jakie udało się poczynić w trakcie jej przygotowania. Dotyczą one głównie organizacji i codziennego funkcjonowania gdańskiej WPR, warunków lokalowych, podziału czynności pracujących w niej osób, struktury organizacyjnej oraz zmian jakimi była poddawana w poszczególnych latach swojego funkcjonowania. Przedstawiono również kontrole i inspekcje, którymi objęto zatrudnione w niej osoby. Pracę kończy szczegółowy opis procesu rozformowania omawianej instytucji w 1955 r.

Artykuł przedstawia działalność placówki Urzędu Bezpieczeństwa funkcjonującej w Rafinerii Nafty Jedlicze w latach 1951-1955 pod nazwą Referat Ochrony. Zaprezentowana została jego struktura, sylwetki kierowników, główne zadania i kierunki działań operacyjnych. W artykule znalazły się też krótkie biogramy kierowników Referatu Ochrony, opis działań represyjnych wobec pracowników rafinerii wraz z wykazem prowadzonych spraw oraz liczbą agentury. Publikację uzupełniają fotografie funkcjonariuszy, budynku dyrekcji rafinerii i urządzeń rafineryjnych oraz wykaz funkcjonariuszy UB zatrudnionych w Referacie Ochrony w latach 1951-1955.

Powołanie Zarządu Ochrony Funkcjonariuszy MSW w grudniu 1984 r. związane było ze wzrostem najpoważniejszych naruszeń prawa popełnianych przez funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa oraz wyraźnym zainteresowaniem opinii społecznej działalnością resortu spraw wewnętrznych. Artykuł jest próbą przedstawienia funkcjonowania Inspektoratów Ochrony Funkcjonariuszy w Białymstoku, Łomży, Olsztynie i Suwałkach.  Ukazano genezę powołania nowego pionu w strukturze MSW oraz jego terenową obsadę kadrową. Szczególny nacisk został położony na przybliżenie specyficznej, dyscyplinarno-kontrwywiadowczej działalności Inspektoratów Ochrony Funkcjonariuszy. Podstawę źródłową stanowią dokumenty określające zakresy działania IOF, zasady prowadzenia postępowań wyjaśniających, ewidencji operacyjnej ZOF i współdziałania z innymi wydziałami resortu. Znaczny stopień zachowanej sprawozdawczości z lat 1985-1990 pozwolił również na statystyczne określenie najczęściej popełnianych rodzajów wykroczeń, kategorii prowadzonych spraw oraz wyniki prowadzonych postępowań wyjaśniających wśród funkcjonariuszy MO i SB z północno-wschodniej Polski.

Artykuł stanowi próbę charakterystyki zbrodni i przestępstw, jakich dopuszczały się formacje podległe MBP w trakcie operacji przeciwpartyzanckich na terenie Polesia Lubelskiego. Opisywany teren należał do tych obszarów kraju, gdzie zbrojny opór przeciwko komunistom utrzymywał się najdłużej. Jako cezurę czasową przyjęto okres od zakończenia amnestii z 22 lutego 1947 r., po likwidację ostatnich grup zbrojnych na początku lat pięćdziesiątych. Na wybranych przykładach ukazano bezwzględność, z jaką władze komunistyczne rozprawiały się z członkami podziemia, dokonując jednocześnie szeregu przestępstw na osobach cywilnych wspierających partyzantkę. Zaangażowane w pacyfikacje terenu grupy operacyjne UB, KBW, MO dopuszczały się pospolitych mordów, wykorzystywały pochwycone osoby jako żywe tarcze, stosowały przymus fizyczny i psychiczny. Wśród represji, jakie spadały na rodziny żołnierzy podziemia i ich współpracowników należy wymienić: aresztowania, wielokrotne rewizje i przeszukania, dewastowanie gospodarstw, konfiskaty mienia i wysiedlenia na tzw. Ziemie Odzyskane.

Zagadnienie przestępczości wśród kadry kierowniczej Milicji Obywatelskiej województwa lubelskiego w latach 1944-1954 jest ważnym elementem w procesie kształtowania się tej formacji. Dokonując analizy tego zjawiska widzimy, że skala i charakter nadużyć nie odbiega od wartości charakteryzujących ogół funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej. Zdecydowaną większość przestępstw stanowią wykroczenia związane z nadużywaniem swoich uprawnień, bezprawnych rewizji i konfiskat mienia, bezpodstawnych aresztowań, pobić i wymuszania zeznań oraz powtarzających się przypadków niemoralnego prowadzenia się. W porównaniu z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, grupa ta dokonywała znacznie mniejszej liczby przestępstw najcięższych. Jednak tylko nieliczne z nich zostały objęte postępowaniami wyjaśniającymi, z których tylko część zakończyła się wyrokami skazującymi. Zasadniczym czynnikiem łagodzącym, w niemal wszystkich postępowaniach dyscyplinarnych czy też sądowych, była przeszłość polityczna danego funkcjonariusza oraz jego zasługi.

Na podstawie zachowanych szczątkowo materiałów Wydziału do spraw Funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu można stwierdzić, że w latach 1945-1955 jednostka ta prowadziła ponad 4 tys. postępowań karnych i dyscyplinarnych. W artykule zostały poddane szczegółowej analizie dwa przypadki przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy UB. Pierwszy dotyczył zamordowania w areszcie śledczym WUBP w Poznaniu w 1945 r. czterech osadzonych tam osób. Druga sprawa dotyczyła skazania w 1952 r. czterech funkcjonariuszy PUBP w Kościanie, którym zarzucono m.in. pijaństwo w pracy, nadużycia seksualne - także wobec nieletnich, kradzieże, stosowanie tortur wobec zatrzymanych oraz doprowadzenie aresztanta do śmierci. Kary wymierzone w tych sprawach funkcjonariuszom były nieadekwatne do popełnionych przestępstw i wykroczeń. Po krótkim pozbawieniu wolności, mogli oni nadal liczyć na opiekę i pobłażliwość ze strony władz. Bez problemów realizowali kariery zawodowe poza organami UB.

Tekst opisuje przestępczość funkcjonariuszy SB w województwie gdańskim od początku jej funkcjonowania w 1957 r., do momentu utworzenia w 1965 r. Wydziału Kontroli Ruchu Granicznego. Przedstawiono okoliczności  powstania Służby Bezpieczeństwa, następnie scharakteryzowano problemy gdańskich esbeków z prawem i dyscypliną w opisywanym okresie. Uzupełnieniem artykułu są dane statystyczne uzyskane przez autora w toku badań nad tą problematyką. Przedstawiono też konsekwencje przestępczych czynów, o ile spotkały one skompromitowanych funkcjonariuszy. W podsumowaniu znalazła się ogólna charakterystyka i ocena stanu moralnego gdańskich esbeków w latach 1957-1965.

W artykule usystematyzowane zostały informacje na temat wszystkich rodzajów spraw operacyjnych prowadzonych przez Departament I MSW, czyli wywiad cywilny PRL, w całym okresie jego istnienia, tj. od 28 listopada 1956 r. do 31 lipca 1990 r. Oparto go o instrukcje i zarządzenia wewnętrzne tej jednostki oraz wiedzę autora o zasobie Archiwum IPN wynikającą z pracy w tej instytucji.

Powstanie i działalność Młodzieżowej Organizacji Konspiracyjnej stała się pretekstem do napisania tekstu śledzącego losy i analizującego postawy grupy młodych ludzi z Przemyśla, którym przyszło żyć w realiach Polski Gomułkowskiej. Poszukując zrozumienia złożonej rzeczywistości społeczno-politycznej, w której zostali osadzeni, odwoływali się oni zarówno do napływających z Zachodu nowych trendów kulturowych, jak i wojennych doświadczeń najbliższych, oraz w kilku przypadkach własnych przeżyć wynikających z udziału w repatriacji. Ze względu na miejsce zamieszkania i rodzinne historie szczególnie silnie odcisnęła się w ich świadomości trauma okupacji sowieckiej oraz konsekwencji pojałtańskiego układu geopolitycznego, w którym Polsce przypadła rola satelity ZSRS. W tej sytuacji kontestacja świata dorosłych oraz socjalistycznych realiów bytowych przybrała jasny antykomunistyczny przekaz. Znajdował on swój wyraz w treściach ulotek rozrzucanych na ulicach Przemyśla oraz dyskusji prowadzonych podczas zbiórek członków organizacji. Pozostają one świadectwem przywiązania młodych ludzi do idei wolności i niepodległości oraz sprzeciwu wobec postaw konformizmu i przystosowania do aktualnego systemu politycznego, prezentowanych zarówno przez rówieśników jak i starsze pokolenie. Przywołana historia obrazuje również metody pracy stosowane przez SB w trakcie rozpracowania nielegalnych organizacji.

W artykule przedstawiono jedną z metod inwigilacji obywateli przez komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa (SB) w PRL. Przykładem jest sprawa Ryszarda Hrywniaka, który był mieszkańcem Wałcza. Został on skazany za próbę ujawnienia informacji wojskowej obcemu wywiadowi. Po osadzeniu w więzieniu, w latach 1984-1990 był osobą inwigilowaną przez komunistyczną Służbę Bezpieczeństwa. Prowadzono wobec niego Kwestionariusz Ewidencyjny (KE) o kryptonimie „Ambasador”, w którym odnotowywano przebieg inwigilacji oraz zebrane informacje. Głównym ich źródłem były doniesienia tajnych współpracowników oraz obserwacja funkcjonariuszy SB. Przez cały okres inwigilacji nie udało się uzyskać dowodów działalności szpiegowskiej. Służby specjalne zebrały wiele informacji o jego działalności i zainteresowaniach w życiu prywatnym. Kwestionariusz ewidencyjny Ryszarda Hrywniaka został zakończony z powodu braku dowodów na jego działalność antypaństwową. Zgromadzona dokumentacja znajduje się obecnie w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu.

Wywiad cywilny PRL od lat pięćdziesiątych wspomagał polskie ośrodki naukowo-badawcze oraz przemysł poprzez dostarczanie dokumentacji konstrukcyjnej, technologicznej oraz innych materiałów, zawierających techniczne know-how, pochodzące głównie z krajów OECD. Początek dekady Edwarda Gierka przyniósł strukturalne i kadrowe zmiany w polskim wywiadzie naukowo-technicznym. Zespoły oficerów zostały wprowadzone na niejawne etaty do resortów branżowych, w tym odpowiedzialnych za przemysł ciężki, maszynowy i energetykę. Wywiad rozszerzył spektrum swojej pomocy dla gospodarki kraju o dostarczanie długofalowych prognoz dotyczących ważnych dla PRL rynków surowcowych (np. miedzi, czy węgla) i innych sektorów (np. przemysł stoczniowy). Ponadto poprzez werbowanie informatorów w zachodnich przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych zdobywano informacje, umożliwiające Polsce negocjowanie lepszych warunków w trakcie zawierania wielomilionowych dolarowych kontraktów z takimi partnerami jak Fiat czy Renault. W latach osiemdziesiątych znaczącym beneficjentem operacji wywiadu był – obok przemysłu obrabiarkowego i lotniczego - także polski kompleks przemysłu obronnego, starający się modernizować polską armię. Koszty nielegalnego transferu wiedzy i zakupów dokonywanych na tzw. czarnym rynku były na ogół kilkukrotnie tańsze niż kanałami oficjalnymi.

Prezentowane dokumenty przygotowywane w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych stanowiły pierwszy etap w konstruowaniu planów działania przez pion Służby Bezpieczeństwa oraz Milicji Obywatelskiej. Dyrektywy były pierwszym formalnym, ujętym w formie pisemnej, etapem przekuwania woli politycznej na język działań operacyjnych. Ujęte są w nich podstawowe cele stawiane przed resortem, najczęściej z zarysowaniem tła politycznego, które determinowało wyłonienie ich w danym czasie jako priorytetów.

W okresie przed VIII Plenum KC PZPR z początku lutego 1971 r. – pierwszego „normalnego” spotkania nowego kierownictwa partii z Edwardem Gierkiem na czele – mnożyły się informacje, analizy i raporty utrzymane w rozliczeniowym duchu. Jeden z nich, informacja podpisana przez dyrektora Departamentu Kadr MSW dotycząca stanu dyscypliny w resorcie spraw wewnętrznych w 1970 r.^, daje wgląd w statystyczne ujęcie zjawiska przestępczości w resorcie, rozciągające się (wbrew tytułowi dokumentu) na całą dekadę lat sześćdziesiątych. Nie chodzi przy tym o obraz całościowy, lecz jedynie o te sytuacje, wydarzenia czy incydenty, które były przez kierownictwo resortu definiowane jako przestępcze. Należy pamiętać, że wiele ewidentnych wykroczeń i przestępstw nie zostało wykrytych, albo też nie zostało zakwalifikowanych jako przestępstwa czy wykroczenia. Tak w demokratycznym systemie należałoby określić działalność z dziedziny inwigilacji własnego społeczeństwa (śledzenie, podsłuchiwanie, perlustrację korespondencji itp.). W optyce kierownictwa MSW działania te były jak najbardziej pożądane.

Henryk Romanek był trzecim w kolejności i ostatnim zastępcą dowódcy WOP do spraw morskich. Należał do grona wybranych oficerów, którzy po ukończeniu Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej mieli tworzyć podwaliny ludowej Marynarki Wojennej. Dzięki przynależności do PPR/PZPR, piął się szybko po szczeblach kariery zawodowej w WOP i MW, pomimo tego, że nie należał do wybitnych oficerów. Był za to lojalnym wykonawcą stawianych przed nim zadań. W opinii przełożonych sprawnie kierował podwładnymi – Szefostwem Służby Morskiej WOP, a później utworzoną jednostką – 6. Brygadą Okrętów Pogranicza (Morską Brygadą Okrętów Pogranicza). Ostatni okres służby Romanka obejmował działalność jako attaché wojskowego, morskiego i lotniczego przy Ambasadzie PRL w Socjalistycznej Republice Wietnamu.

Czesław Kaczmarz prawie całą swoją ponad 40-letnią służbę pełnił w strukturach specjalnych, początkowo w Urzędzie Bezpieczeństwa, następnie w Zwiadzie Wojsk Ochrony Pogranicza. Zaangażował się w ich działalność, korzystając z nadarzającej się możliwości awansu społecznego. Pracę zawodową łączył z działalnością partyjną w PPR, a później w PZPR oraz w organizacjach społecznych. Jego kariera była „modelową” drogą awansu wielu oficerów Zwiadu WOP. Odpowiednie pochodzenie społeczne, wczesna przynależność i zaangażowanie w działalność partii komunistycznej, stanowiły podstawę przyjęcia do tej służby. Potrzebne było także odpowiednie polityczne ukształtowanie, czyli bezdyskusyjne oddanie komunistycznym ideałom oraz brak samodzielnego myślenia i refleksji. Kaczmarz był jednym z maleńkich trybików komunistycznego systemu represji, który ten system budowali, a następnie kierowali nim w Sudeckiej Brygadzie Wojsk Ochrony Pogranicza.