Artykuł przedstawia stan badań nad historią szeroko pojętego komunistycznego aparatu represji za lata 2000–2013 z podziałem na materiały źródłowe, wspomnienia oraz opracowania. Zestawienie zbiera publikacje ogólne związane z działalnością aparatu represji; a także dotyczące: współpracy polskiego i sowieckiego aparatu represji; działań UB wobec podziemia niepodległościowego, opozycji politycznej i przejawów oporu społecznego w latach 1944–1956; działań SB wobec opozycji politycznej i przejawów oporu społecznego w latach 1956–1989/1990; działań UB-SB wobec Kościołów i związków wyznaniowych; działań UB-SB wobec emigracji; działań UB-SB wobec mniejszości narodowych i etnicznych; kadr i struktury UB-SB; metod, form i środków działania UB-SB; przestępstw sądowych i sądownictwa „ludowej” Polski; więziennictwa „ludowej” Polski; militarnych struktur aparatu represji; a także problematyki źródłoznawczej i metodologii badań nad aparatem represji.

Milicja Obywatelska to formacja powołana przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego w 1944 r. dla strzeżenia porządku i bezpieczeństwa obywateli. Ponieważ w 1944 r. Radom i pow. radomski znajdowały się jeszcze pod okupacją niemiecką, nie utworzono na tym terenie jednostek MO. Pierwsze zręby „radomskiej” milicji powstały na przyczółku sandomierskim stanowiącym skrawek zajętego przez Armię Czerwoną na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. woj. kieleckiego. Wraz z ofensywą zimową 1945 r. wyzwolony został Radom oraz ziemie pow. radomskiego. Umożliwiło to zorganizowanie Milicji Obywatelskiej na tych terenach. Powołano wtedy Komendę Miasta MO i Komendę Powiatową MO. Tworzenie tych struktur sprawiało wiele problemów, podobnie jak dobór odpowiednich kadr. Artykuł skupia się na przedstawieniu pierwszych czterech lat istnienia Milicji Obywatelskiej na tym terenie, ze szczególnym uwzględnieniem kadry kierowniczej tych jednostek. Wykład wzbogacają zestawienia komendantów i kierowników poszczególnych ogniw milicyjnych oraz krótkie noty biograficzne dowódców radomskich organów MO.

Tematyka artykułu obejmuje organizację i funkcjonowanie mazowieckich jednostek Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w latach 1945–1948. Kwestie organizacyjne zostały przedstawione w układzie chronologicznym od powstania jednostki do jej ostatnich przekształceń w 1948 r. Opisane zostały zmiany, jakim podlegała, jak i problemy, głównie z wyposażeniem i kadrami, które występowały w czasie jej tworzenia. Przedstawiono strukturę najwyższego dowództwa jednostki, z uwzględnieniem kwestii narodowościowej, jak i przynależności wojskowej (Wojsko Polskie, Armia Czerwona). Został również poruszony problem działalności i zadań aparatu polityczno-wychowawczego, tak na polu wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Aspekty funkcjonowania jednostki ujęto w układzie problemowym. Opracowanie dotyczy kwestii rekrutacji, wyszkolenia, wyposażenia, wyżywienia, dyscypliny oraz warunków bytowych żołnierzy.

Artykuł przedstawia Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (od 1955 r. Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego) w Krośnie w woj. rzeszowskim. W pierwszej części ukazano najważniejsze zmiany struktury organizacyjno-etatowej krośnieńskiego PUBP i PUdsBP w latach 1945–1956. W tej części publikacji znalazły się również tabele z wykazem funkcjonariuszy, ich stopni oraz zajmowanych stanowisk. W drugiej części przedstawiono dziewięciu kolejnych szefów i kierowników krośnieńskiej jednostki UB. W trzeciej części artykułu ukazane zostały główne kierunki działań operacyjnych i śledczych realizowanych w pierwszej dekadzie PRL. Autor opisał pracę operacyjną miejscowego UB, zakres inwigilacji, rodzaje prowadzonych spraw operacyjnych, przebieg niektórych śledztw. Zgromadzone dane statystyczne obrazują zmiany liczby jednostek sieci agenturalno-informacyjnej, dynamikę aresztowań i kategorie ściganych wówczas przestępstw.

Tematyka kadr urzędów bezpieczeństwa w małych i średnich miejscowościach jest rzadko podejmowana przez historyków badających dzieje PRL. Z jednej strony obsadę aparatu bezpieczeństwa starano się dobierać, stosując dokładną weryfikację, z drugiej – w atmosferze ,,rewolucyjnych przemian” nie można było uniknąć napłynięcia w jego szeregi ludzi, którzy nie powinni pełnić jakiejkolwiek funkcji w żadnym z ustrojów. Obok funkcjonariuszy nie do końca zorientowanych co do charakteru zadań Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, oddelegowanych tam na rozkaz Polskiej Partii Robotniczej oraz towarzyszy radzieckich, znalazła się w nim spora grupa karierowiczów, półanalfabetów, dewiantów czy w końcu pospolitych przestępców. Inowrocław w powojennym dwudziestoleciu był klasycznym przykładem tego rodzaju patologii.

Artykuł prezentuje aktywność tajnego współpracownika Wydziału IV Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Donata Czerewacza „Zaręby”, który odegrał istotną rolę w rozpracowaniu środowiska weteranów Zgrupowania Armii Krajowej „Radosław”. Uzyskane przez niego materiały okazały się dla funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa szczególnie przydatne, gdy pod koniec lat czterdziestych XX w. rozpoczęli szeroko zakrojoną akcję represji przeciwko weteranom Powstania Warszawskiego, znaną jako sprawa „Zośki”. Zamiarem autora było szczegółowe przedstawienie ważnego wycinka działalności „Zaręby” na rzecz aparatu bezpieczeństwa w latach 1947–1949 na podstawie szerzej dotąd niewykorzystanych dokumentów z archiwum IPN. Aby ułatwić zrozumienie roli Czerewacza, niezbędne było przypomnienie podstawowych informacji z jego biografii, m.in. działalności w konspiracji antyniemieckiej, co umożliwiło podtrzymywanie wiarygodności „Zaręby” w środowisku osób, które miał inwigilować, gdy został tajnym współpracownikiem MBP. To właśnie dzięki zasługom z okresu II wojny światowej donosicielowi udało się uniknąć zdemaskowania pomimo narastających podejrzeń co do jego celów i intencji.

W latach 1944–1956 wskutek terroru komunistycznego śmierć poniosło ponad 50 tys. osób. Znaczną część ofiar stanowili członkowie antykomunistycznego podziemia zbrojnego, spośród których kilkanaście tysięcy zostało zabitych w walce lub w trakcie działań pacyfikacyjnych. Ich ciała grzebano zazwyczaj w utajonych i większości nieznanych do dzisiaj miejscach. Artykuł stanowi próbę odtworzenia w mikroskali sposobu postępowania ze zwłokami poległych, od chwili zabrania z miejsca walki do momentu pochówku. Autorzy dokonują rekonstrukcji wydarzeń, do których doszło w lutym 1952 r. w pow. krasnostawskim i w siedzibie tamtejszego urzędu bezpieczeństwa. W walce z obławą KBW poległo wtedy dwóch członków oddziału Aleksandra Sobonia „Wichra”: Mieczysław Bodek „Lew” i N.N. „Stach”. Zwłoki przewieziono do siedziby PUBP w Krasnymstawie, gdzie spoczywały przez kilka dni. Tam zostały poddane „standardowym” czynnościom (oględziny lekarskie, identyfikacja, fotografowanie). W międzyczasie partyzanci zostali ograbieni z odzieży, a jednemu z nich wybito lub wyrwano kilka złotych zębów w celu spieniężenia. Następnie ich ciała wywieziono nocą poza Krasnystaw i potajemnie zakopano. Sprawa doczekała się niespodziewanego finału: po kilku tygodniach uczestniczący w przygotowaniach do pochówku funkcjonariusze zostali zadenuncjowani przez kolegę, następnie oskarżeni o kradzież i profanację zwłok. Śledztwo objęło sześciu z nich, lecz ostatecznie zarzuty postawiono dwóm – obaj zostali skazani wyrokiem WSR w Lublinie.

W latach 1946–1955 funkcjonowały w Polsce „ludowej” wojskowe prokuratury rejonowe, do których właściwości rzeczowej należało m.in. prowadzenie postępowań karnych w sprawach żołnierzy i oficerów Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Ochrony Pogranicza/Wojsk Ochrony Pogranicza, a także nadzór nad utrzymaniem dyscypliny, sprawami gospodarczymi i działalnością profilaktyczną w obu wymienionych formacjach. W związku z tym, że zagadnienie to nie było dotąd szerzej omawiane w literaturze tematu, autor przedstawia tę kwestię na przykładzie Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Gdańsku i podległych jej (w określonym zakresie) jednostek wchodzących w skład 13. pułku KBW, 4. Brygady OP i 16. oddziału WOP. Prowadzeniem dochodzeń przeciwko żołnierzom i oficerom KBW oraz OP/WOP zajmowali się pod nadzorem prokuratorów WPR w Gdańsku oficerowie dochodzeniowi jednostek, w których służyli podejrzani. Do obowiązków prokuratorów wojskowych oprócz prowadzenia i nadzorowania spraw karnych dotyczących przestępstw popełnionych m.in. przez żołnierzy oraz oficerów KBW i OP/WOP należało zapobieganie im poprzez różnego rodzaju akcje profilaktyczne, tj. pogadanki czy gawędy dla żołnierzy na temat konsekwencji prawnych czynów zabronionych. Prokuratorzy przeprowadzili także szkolenia polityczno-wychowacze w jednostkach KBW i OP/WOP, a także kontrolowali stan umundurowania, wyżywienia i zakwaterowania odbywających w nich służbę żołnierzy oraz wszelkiego rodzaju czynności gospodarcze, rachunkowe i kancelaryjne, jakie się w nich odbywały. Wskazane wyżej kwestie wchodziły w skład tzw. ogólnego nadzoru prokuratorskiego, funkcji niewystępującej w przedwojennym ustawodawstwie polskim, która została przejęta z ustawodawstwa sowieckiego. Jej wprowadzenie umożliwiło komunistom rozciągnięcie kontroli nad kolejnymi obszarami życia publicznego Polski „ludowej”, dlatego opisanie tego zagadnienia jest niezwykle istotne dla lepszego poznania jej powojennej historii.

W artykule opisano postawy oraz zachowania mieszkańców woj. koszalińskiego wobec władzy państwowej i jej przedstawicieli w przededniu powstania NSZZ „Solidarność”. W tekście zwrócono uwagę na fakt, że latach 1975–1980 na tym terenie nie działały żadne zorganizowane struktury opozycji politycznej oraz nie dochodziło do masowych wystąpień czy akcji protestacyjnych. Nie oznaczało to jednak, że mieszkańcy województwa byli całkowicie bierni i obojętni wobec narzuconego porządku politycznego. Jednostki i grupy ludzi wyrażały spontaniczny sprzeciw, rozpowszechniając ulotki, czytając i przywożąc bibułę, organizując wyjazdy na oazy, działając w duszpasterstwie czy wystawiając spektakle teatralne z ukrytym przed cenzurą przekazem. Obszernie opisana została działalność części księży diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, którzy kontestowali reżim, budując kaplice, stawiając krzyże czy uczestnicząc w ruchu oazowym. Ów spontaniczny oddolny sprzeciw mieszkańców woj. koszalińskiego wobec ówczesnej władzy w okresie od 1 czerwca 1975 do lata 1980 r. autor nazwał oporem społecznym.

W 1947 r. przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Szczecinie stanęło siedmiu funkcjonariuszy UB i MO oskarżonych o dokonanie zabójstw osób narodowości niemieckiej aresztowanych w Świnoujściu zimą na przełomie lat 1945 i 1946. Liczba ofiar nie jest dokładnie znana. Ze wstępnych ustaleń wynika, że w tragicznych okolicznościach śmierć mogło ponieść nawet czterdzieści osób. Liczby te opierają się na szacunkach dokonanych przez Wydział ds. Funkcjonariuszy Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego i Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Szczecinie w 1946 r. Ekshumowano zaledwie dziewięć ciał z dwóch prowizorycznych pochówków na posesji PUBP w Świnoujściu. Pozostałych zwłok ofiar nigdy nie wydobyto. Sprawa znalazła epilog w WSR w Szczecinie. Świadczy to o tym, że wydarzenia te nie mieściły się nawet w szerokim spektrum tolerowanej przez władze bezprawnej działalności komunistycznego aparatu represji. Prześladowania, które dotknęły osadzonych w świnoujskim areszcie, nosiły znamiona indywidualnej zemsty za krzywdy doznane w latach okupacji hitlerowskiej, co potwierdzają życiorysy i ankiety sporządzone własnoręcznie przez funkcjonariuszy PUBP i MO oraz stenogramy przesłuchań.

Podczas wizytacji więzień na Górnym Śląsku inspektorzy Wydziału Polityczno-Wychowawczego Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zauważyli wśród funkcjonariuszy więzień konflikty między Ślązakami a ludnością napływową. Wystąpili więc z wnioskiem o przeprowadzenie kampanii w celu zlikwidowania tego antagonizmu. W tym celu w kwietniu 1946 r. w opracowano tzw. referat polityczny zatytułowany „Nasz stosunek do Ślązaków”, którego adresatem byli naczelnicy więzień i obozów w woj. śląskim oraz na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Dokument miał stanowić kompendium wiedzy o stosunkach narodowościowych na Górnym Śląsku, w tym o kwestiach związanych z niemiecką listą narodowościową (tzw. volkslistą). Jest w nim wiele patosu i propagandowej retoryki. Zwrócono m.in. uwagę na błędy Polski szlacheckiej i sanacyjnej w polityce wobec Ślązaków (zaniedbywanie, traktowanie jak „pół-Polaków”), nazywając ich braćmi „jęczącymi pod jarzmem germańskim”. Referat miał doprowadzić do zrozumienia „duszy śląskiej”, a przez to do zmniejszenia wrogości wobec Ślązaków. Wskazano przy tym, że kierownictwo więzień i obozów UB potępia antyśląskie fobie, czy wręcz zaprogramowany odwet na volksdeutschach.

Artykuł porusza kwestię reorganizacji terenowych struktur policji politycznej planowanej po zmianie władz partyjnych i państwowych w grudniu 1970 r. Nowy minister spraw wewnętrznych gen. Franciszek Szlachcic zainicjował powołanie w marcu 1971 r. Komisji ds. Usprawnienia Organizacji Pracy w Resorcie Spraw Wewnętrznych. Jednym z jej zadań miała być analiza struktury i organizacji pracy jednostek Służby Bezpieczeństwa, szczególnie szczebla powiatowego, traktowanych jako podstawowe ogniwo organizacyjno-wykonawcze aparatu bezpieczeństwa w zakresie zadań wynikających z ochrony ustroju PRL. W artykule omówione zostały etapy prac analityczno-badawczych i konsultacji związanych z przygotowaniem zakresów działania, regulaminów i struktury organizacyjnej oraz obsady personalnej jednostek powiatowych i wojewódzkich SB. Jednym z poruszanych wątków były konsultacje dotyczące propozycji nazw reorganizowanych jednostek SB. Opisano także przebieg prac analitycznych w jednostkach SB woj. krakowskiego. Efektem zakończonego w maju 1973 r. programu był „Raport w sprawie usprawnienia struktury organizacyjnej jednostek resortu spraw wewnętrznych”. Rozwiązania tam zaprezentowane nie zostały jednak wdrożone, a jedną z przyczyn była decyzja ścisłego kierownictwa partyjno-państwowego o reformie administracyjnej państwa. Załącznikami do artykułu są m.in. propozycje struktury organizacyjnej i obsady personalnej SB KP MO, regulamin organizacyjny SB KW MO i projekty etatowe powiatowej i wojewódzkiej Służby Bezpieczeństwa.

Wspomnienia Stefana Paluszkiewicza, napisane pod koniec lat siedemdziesiątych w celach agitacyjno-popularyzacyjnych na potrzeby Biura Historycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, stanowią interesujące źródło historyczne z kilku powodów. Paluszkiewicz rozpoczął wspomnienia od prezentacji swej młodości i życia dojrzałego w Polsce międzywojennej oraz w okresie okupacji hitlerowskiej, co miało w autorskim założeniu stanowić czytelne wyjaśnienie jego stanowiska wobec powojennej rzeczywistości. Wydarzenia z lat 1945–1950 (przede wszystkim 1945 r.) zostały spisane przez osobę, która w tym czasie sprawowała kierownicze funkcje w aparacie bezpieczeństwa publicznego szczebla powiatowego (Włocławek) i wojewódzkiego (Bydgoszcz, Wrocław). Dzięki temu możemy poznać motywy, okoliczności i uwarunkowania towarzyszące podejmowaniu decyzji dotyczących działań operacyjnych policji politycznej, których nie sposób zrekonstruować na podstawie zachowanej dokumentacji sprawozdawczej i operacyjno-śledczej jednostek UB kierowanych przez Paluszkiewicza. Prezentowana relacja pozwala zrozumieć funkcjonujące w Polsce w pierwszych latach po wojnie mechanizmy i kryteria doboru kadr do UB (znaczenie wzajemnych powiązań i znajomości, przedwojenna działalność komunistyczna), rolę radzieckich doradców w edukacji pierwszych pracowników UB, proces tworzenia komórki partyjnej PPR, współpracę z MO i zarysowujący się już wówczas dominujący wpływ UB na milicję. Autor wspomnień porusza także zagadnienia związane z realizacją reformy rolnej i amnestią oraz z relacjami z duchowieństwem katolickim, przedstawicielami PSL czy ludnością cywilną. Istotnym walorem prezentowanego tekstu jest możliwość poznania mentalności autora wspomnień, jego przekonań politycznych, ocen i postaw.