Działania wojsk NKWD na Rzeszowszczyźnie w latach 1944–1946. Zarys problematyki
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 33-64
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252302
Abstrakt
W październiku 1944 r. została utworzona Zbiorcza Dywizja (od stycznia 1945 r. – 64 Dywizja Strzelecka Wojsk Wewnętrznych) NKWD, której głównym zadaniem było zwalczanie podziemia niepodległościowego w Polsce. Jednostki wchodzące w jej skład przeprowadziły wiele obław i pacyfikacji, m.in. na Rzeszowszczyźnie. Polskie podziemie nie pozostawało bierne, partyzanci stawiali zbrojny opór siłom sowieckim. Do największego starcia z pododdziałem wojsk NKWD doszło 6 maja 1945 r. pod Kuryłówką, gdzie żołnierzom Narodowego Zjednoczenia Wojskowego udało się odeprzeć atak przeciwnika. Następnego dnia Sowieci dokonali brutalnej pacyfikacji tej miejscowości, zamordowali osiem osób i podpalili znaczną część zabudowań. Żołnierze wojsk NKWD byli zaangażowani także w operacje przeciwko UPA oraz w proces przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do ZSRS.
Słowa kluczowe
64 Dywizja Strzelecka Wojsk Wewnętrznych NKWD • 11 Pułk Pograniczny NKWD • 98 Pułk Pograniczny/Strzelecki NKWD • 104 Oddział Pograniczny NKWD • 338 Pułk Pograniczny NKWD • polskie podziemie niepodległościowe • Rzeszowszczyzna NKVD 64th Rifle Division of the Internal Troops • NKVD 11th Border Regiment • NKVD 98th Border/Rifle Regiment • NKVD 104th Border Unit • NKVD 338th Border Regiment • Polish independence underground
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie (AIPN Rz).
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego (CAW WBH).
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 4–5, red. T. Pełczyński i in., Wrocław 1991. Biernacki S., Instrukcje działania wojsk NKWD na terenach opanowanych przez Armię Czerwoną, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej” 1991, nr 33.
Gryciuk F., Matusak P., Represje NKWD wobec żołnierzy podziemnego Państwa Polskiego w latach 1944–1945, t. 1: Wybór źródeł, Siedlce 1995.
Łubianka. Organy WCzK-OGPU-NKWD-NKGB-MGB-MWD-KGB. 1917–1991. Sprawocznik [Лубянка. Органы ВЧК-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ-МВД-КГБ. 1917–1991. Справочник], red. A.I. Kokurin, N.W. Pietrow [А.И. Кокурин, Н.В. Петров], Moskwa [Москва] 2003.
NKWD i polskie podziemie 1944–1945. Z „teczek specjalnych” Józefa W. Stalina, red. A. Noskowa, A. Fitowa, Kraków 1998.
Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946, wybór i oprac. T. Cariewskaja i in., tłum. E. Rosowska, Warszawa 1998.
Relacja Mariana Zgłobickiego, „Jarosławski Kwartalnik Armii Krajowej” 1992, nr 1.
Dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o amnestii, DzU 1945, nr 28, poz. 172.
Dekret z dnia 7 lipca 1945 r. o utworzeniu województwa rzeszowskiego, DzU 1944, nr 27, poz. 168.
Charczuk W., Działalność radzieckiego aparatu bezpieczeństwa i kontrwywiadu (NKWD i Smiersz) przeciwko podziemiu niepodległościowemu na Podlasiu i wschodnim Mazowszu, lipiec 1944 – grudzień 1945, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2006, t. 3.
Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu [w:] Wojna domowa czy nowa okupacja. Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Wrocław 1998.
Dolata B., Wyzwolenie Polski 1944–1945, Warszawa 1974.
Fornal P., Konspiracja akowska i poakowska w powiecie brzozowskim (1939–1949). Geneza, struktura, działalność i likwidacja, Rzeszów 2010.
Ginalski E., Wysokiński E., Dziewiąta drezdeńska. Z dziejów 9 Drezdeńskiej Dywizji Piechoty (1944–1947), Warszawa 1984.
Grabowski W., Polskie Państwo Podziemne. Stan wiedzy – kierunki potrzebnych badań historycznych [w:] I Kongres Historyków Konspiracji Niepodległościowej. 25 lat niezależnych badań naukowych nad konspiracją niepodległościową 1939–1945. Ludzie, instytucje, wydarzenia. Materiały z XXV sesji naukowej w Toruniu w dniach 12–13 XI 2015 roku, red. J. Marszalec, K. Minczykowska, Toruń 2018.
Iwaneczko D., Ogniwo strachu. Urząd Bezpieczeństwa w Lubaczowie 1944–1956, Rzeszów 2012. Kołakowski P., NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 2002.
Kowalczyk J., Działania Wojsk Wewnętrznych na Rzeszowszczyźnie (luty–kwiecień 1945), „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 2021, nr 19.
Kowalczyk J., Pacyfikacje miejscowości województwa rzeszowskiego dokonane przez komunistyczny aparat represji w pierwszej połowie 1946 roku, „Aparat Represji w Polsce Ludowej” 2023, nr 21. Motyka G., 58 Dywizja Strzelecka wojsk NKWD i „bunt batalionów” w Polsce południowo-wschodniej [w:] W służbie dla prawdy. Prace historyczne dedykowane Zbigniewowi Nawrockiemu (1959–2017), red. T. Balbus, J. Bednarek, Warszawa 2019.
Motyka G., Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953, Kraków 2014.
Nawrocki Z., Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998.
Obozy i więzienia sowieckie na ziemiach polskich (1944–1945). Leksykon, red. D. Iwaneczko, Rzeszów–Warszawa 2022.
Ostasz G., Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006.
Ostasz G., Podziemna armia. Podokręg AK Rzeszów, Rzeszów 2010.
Pisuliński J., Przesiedlenie ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944–1947, Rzeszów 2009.
Romaniak A., Powstanie, działalność i likwidacja antykomunistycznego oddziału partyzanckiego NSZ pod dowództwem Antoniego Żubryda [w:] Powiat sanocki w latach 1944–1956, red. K. Kaczmarski, A. Romaniak, Rzeszów–Sanok 2007.
Rutkiewicz J., Kulikow W.N., Wojska NKWD 1917–1945. Historia, organizacja, umundurowanie, Warszawa 1998.
Socha S., Czerwona śmierć, czyli narodziny PRL, Stalowa Wola 2000.
Surdej M., Oddział partyzancki Wojciecha Lisa 1941–1948, Rzeszów–Mielec 2009.
Surdej M., Okręg Rzeszowski Narodowej Organizacji Wojskowej – Narodowego Zjednoczenia Wojskowego w latach 1944–1947, Rzeszów–Warszawa 2018.
Surdej M., Próba udzielenia pomocy powstaniu warszawskiemu przez żołnierzy Podokręgu Rzeszowskiego (Okręgu Krakowskiego) oraz Okręgu Lwowskiego AK latem 1944 roku [w:] Teren wobec powstania warszawskiego, red. K. Krajewski, Warszawa 2017.
Węgierski J., Oddziały leśne „Warta” Obszaru Lwów na Rzeszowszczyźnie (wrzesień 1944 – czerwiec 1945), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996, nr 9.
Wolańczyk H., Akcja na pałac w Narolu 12 lutego 1945 r., „Przemyskie Zapiski Historyczne” 1994, nr 10.
Wójcik Z.K., Zagórski A., Na katorżniczym szlaku, Warszawa 1994. Żenczykowski T., Polska Lubelska 1944, Warszawa 1990.
pogranicznyj otriad wojsk NKWD [104 пограничный отряд войск НКВД], https://pamyat-naroda.ru/warunit/id82925/, dostęp 18 III 2024 r.
"98-j pogranpołk wojsk NKWD SSSR" [98-й погранполк войск НКВД СССР], http://forum.patriot-center.ru/index.php?topic=53351.0;wap2, dostęp 18 VI 2025 r.
Działalność Zbiorczej Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie Polski w latach 1944–1946 w świetle wybranych dokumentów, oprac. W. Roman, https://web.archive.org/web/20160 305142848/http://archiwumcaw.wp.mil.pl/biuletyn/b17/b17_10.pdf, dostęp 18 III 2024 r. Gieroiko-patrioticzeskij Forum Rossii [Героико-патриотический Форум России], http://voenspez.ru/index.php?topic=11593.0, dostęp 18 III 2024 r.
Ochrana granic sowietskogo gosudarstwa (1917–1991 gg.) [Охрана границ советского государства (1917–1991 гг.)], http://ps.fsb.ru/fps/history/general/text.htm%21id%3D10 320628%40fsbArticle%26_print%3Dtrue.html, dostęp 18 III 2024 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Janusz Kowalczyk, Działania Wojsk Wewnętrznych na Rzeszowszczyźnie (luty – kwiecień 1945) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 19 (2021)
- Janusz Kowalczyk, Pacyfikacje miejscowości województwa rzeszowskiego dokonane przez komunistyczny aparat represji w pierwszej połowie 1946 roku , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 21 (2023)
Język Polski
English
PDF
