Język Polski
English
Cechy szczególne relacji między komunistycznym państwem partyjnym a Kościołami na Węgrzech w latach 1945–1990
Zsolt Pétsy
https://orcid.org/0009-0001-7345-2724
Károli Gáspár University of the Reformed Church in Budapest, Hungary Doctoral School of History
BiogramZsolt Balázs Pétsy (ur. 1980) – doktorant w Szkole Doktorskiej Historii Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytetu Kościoła Reformowanego im. Gáspára Károliego (KRE) w Budapeszcie na Węgrzech. Uzyskał dyplom z prawa oraz kwalifikacje podyplomowe z zakresu prawa europejskiego oraz ochrony i bezpieczeństwa danych. Pełni funkcję redaktora naczelnego i redaktora działu historycznego „KRE-DIt” – czasopisma naukowego Rady Doktorantów KRE. Jego badania koncentrują się na porównawczej historii Węgier i Polski, ze szczególnym uwzględnieniem spraw wewnętrznych i stosunków bezpieczeństwa państwowego, zwłaszcza działań komunistycznego państwa partyjnego i polityki państwa wobec Kościołów. Wydał kilka publikacji źródłowych związanych z międzynarodową działalnością byłego węgierskiego Urzędu do spraw Kościelnych, a kolejne są w przygotowaniu.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 297-322
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252310
PDF
Abstrakt
Artykuł na podstawie źródeł archiwalnych pokazuje cechy szczególne relacji między komunistycznym państwem partyjnym a Kościołami na Węgrzech w latach 1945–1990. Przedstawia oficjalną politykę państwową i zawierane umowy, w tym cząstkowe porozumienie zawarte w 1964 r. ze Stolicą Apostolską, rolę Państwowego Urzędu do spraw Kościelnych (Állami Egyházügyi Hivatal, ÁEH) oraz pojawienie się inspirowanych przez komunistów pacyfistycznych ruchów księży, mających na celu osłabienie hierarchii kościelnej i mobilizację lojalnego duchowieństwa. Kontrastowały one wyraźnie z oddolnymi wspólnotami kościelnymi, będącymi bastionem oporu. Autor analizuje również współpracę organów spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa państwowego w zakresie kontroli wyznań, a także udział Węgier w międzynarodowej współpracy między krajami socjalistycznymi. Przypadek Węgier ilustruje, w jaki sposób władze komunistyczne starały się ograniczyć i zinstytucjonalizować życie religijne, choć ponadnarodowe struktury kościelne i lokalne społeczności przeciwstawiały się temu.
Słowa kluczowe
Węgry • komunizm • Kościół katolicki • Państwowy Urząd do spraw Kościelnych • Állami Egyházügyi Hivatal • ÁEH • pacyfistyczny ruch księży • polityka wyznaniowa państwa • bezpieczeństwo państwowe Hungary • Communism • the Catholic Church • State Office for Church Affairs • Állami Egyházügyi Hivatal • ÁEH • clerical peace movement • religious policy • state security
Bibliografia
Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára (Historical Archives of the State Security Services), Budapest, Hungary (ÁBTL).
Magyar Nemzeti Levéltár (National Archives of Hungary), Budapest, Hungary (MNL-OL).
Vera and Donald Blinken Open Society Archives at Central European University, Budapest, Hungary.
Balogh, Margit, Fejérdy, András, Szabó, Csaba. “Az 1964-es magyar–szentszéki részleges megállapodás.” ArchívNet 6 (18) (2018). https://www.archivnet.hu/az-1964-es-magyar-szentszeki-reszleges-megallapodas (accessed 28 September 2025).
Miklós, I. “Az egyházak Magyarországon.” Képes Újság 15 (51) (1974).
Pétsy, Zsolt Balázs. “Az Állami Egyházügyi Hivatal jelentései a Vatikán képviselőivel folyta-tott tárgyalásokról az MSZMP KB Agitációs és Propaganda Osztály számára (1986–1987).” ArchívNet 3 (24) (2024). https://www.archivnet.hu/az-allami-egyhazugyi-hivatal-jelentesei-a-vatikan-kepviseloivel-folytatott-targyalasokrol-az-mszmp (accessed 18 November 2025).
Pétsy, Zsolt Balázs. “Jelentés a szocialista országok egyházügyi hivatalai képviselőinek konzultatív tanácskozásáról (1986).” KRE-DIt 1 (2024). https://www.kre-dit.hu/tortenelemtudoma-ny/petsy-zsolt-balazs-jelentes-a-szocialista-orszagok-egyhazugyi-hivatalai-kepviseloinek-konzultativ-tanacskozasarol-1986/ (accessed 18 November 2025).
Act IV of 1990, Law on freedom of conscience and religion, and on churches.
Act XX of 1949 on The Constitution of the Hungarian People’s Republic.
Decree-Law No. 14 of 1989 on the state contribution required for the filling of certain church positions and on the abolition of the State Church Affairs Office.
Decree-Law No. 20 of 1951 on the manner of filling certain church positions.
Decree-Law No. 22 of 1957 on the state contribution required for the filling of certain church positions.
Decree-Law No. 34 of 1950 on the operating license of monastic orders.
Ustawa z dnia 22 lipca 1945 r. o ustanowieniu Narodowego Święta Odrodzenia Polski. Dziennik Ustaw KRN 1945, no. 32, item 194. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails. xsp?id=wdu19450320194 (accessed 18 November 2024).
Executive Order 12323 of September 22, 1981. Presidential Commission on Broadcasting to Cuba. Federal Register Vol. 46, No. 186, Friday, September 25, 1981. https://archives.fede-ralregister.gov/issue_slice/1981/9/25/47207-47208.pdf (accessed 28 September 2025).
A Belügyminisztérium III/I. Csoportfőnökség Ügyrendje. 1972 május 30. Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára (ABTL) website. https://www.abtl.hu/files/forrasok/ugyrend_1.pdf (accessed 18 November 2025).
“A Katolikus Papok Országos Békebizottságának megalakítása.” Múlt-kor történelmi portál 3 August 2004. https://mult-kor.hu/cikk.php?id=6372 (accessed 28 September 2025).
Balogh, Margit, Gergely, Jenő. Egyházak az újkori Magyarországon, 1790–1992. Kronológia. Budapest: História: MTA Törttud. Int., 1993.
Fejérdy, András. “„Itt a döntés egyoldalúan történik” – az 1950-es megállapodás és a szerzetesren-dek működési engedélyének megvonása.” Blog entry at the ELTE Humán Tudományok Kutatóközpontja website, 30 August 2020. https://www.abtk.hu/ismerettar/blog/itt-a-don- tes-egyoldaluan-tortenik-az-1950-es-megallapodas-es-a-szerzetesrendek-mukodesi-enge-delyenek-megvonasa (accessed 28 September 2025).
Fejérdy, András. “Szentszéki stratégiák a püspöki székek betöltésére.” Történelmi Szemle 2 (55) (2013). https://tti.abtk.hu/images/kiadvanyok/folyoiratok/tsz/tsz2013_2/291-306_fejerd.pdf (accessed 18 November 2025).
“Fragment Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 roku.”Institute of National Remembrance website, https://warszawa.ipn.gov.pl/download/88/52321/zRoD-lA.pdf (accessed 24 April 2024).
Hegyi, Béla. “Lukács György nézetei.” Vigilia 6 (35) (1970). https://vigilia.hu/pdfs/Vigilia_1970_06_ facsimile.pdf#page=43 (accessed 28 September 2025).
“Jan Lityński, a member of the anti-communist opposition, politician and social activist pas-sed away on 21 February, 2021.”Institute of National Remembrance website, 22 February 2021. https://eng.ipn.gov.pl/en/news/7100,Jan-Litynski-a-member-of-the-anti-communist-opposition-politician-and-social-act.html (accessed 28 September 2025).
Kálmán, Péter Peregrin. A Magyar Katolikus Egyház helyzete a kádári egyházpolitika első éveiben a teológiai összefüggések tükrében. PhD thesis. Budapest, 2014. DOI: 10.15774/PPKE. BTK.2014.009. http://real-phd.mtak.hu/123/19/Kálmán%20Péter%20Peregrin_disszertáció. pdf (accessed 7 July 2024).
Köpeczi Bócz, Edit. Az Állami Egyházügyi Hivatal tevékenysége. Budapest: Akadémiai Kiadó, 2004.
“Lukács György.” Biographical entry at Tudástár, Nemzeti Emlékezet Bizottsága website. https://neb.hu/asset/phpJcokTj.pdf (accessed 24 May 2024).
Mackiewicz, Józef. A Vatikán a vörös csillag árnyékában. Máriabesnyő: Attraktor, 2012.
Magyar Életrajzi Lexikon 1000–1990. Ed. Ágnes Kenyeres. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1994. On-line version: https://mek.oszk.hu/00300/00355/html/index.html (accessed 24 May 2024). Magyar Katolikus Lexikon. Ed. István Diós and János Viczián. Budapest: Szent István Társulat, 1993–2014. Online version: https://lexikon.katolikus.hu / (accessed 28 September 2025).
Mitrovits, Miklós. “Gdańskban kezdődött a lengyel rendszerváltás.” Múlt-kor történelmi portal 6 February 2009. https://mult-kor.hu/20090206_gdanskban_kezdodott_a_lengyel_rendszervaltas_ (accessed 19 April 2024).
Nagy, Gergely. “A genfi csúcstalálkozó sikertelenségének sikere.” 30 éve szabadon website, 26 March 2021. https://www.30eveszabadon.hu/a-genfi-csucstalalkozo-sikertelensegenek-sikere (accessed 28 September 2025).
Noszczak, Bartłomiej. Międzynarodówka antykościelna. Współpraca polskiego Urzędu do spraw Wyznań z jego odpowiednikami w państwach komunistycznych (1954–1989) – preliminaria badawcze. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej, 2020.
Pál, József. Békepapok. Katolikus békepapok Magyarországon, 1950–1889. Budapest: Egyházfórum, 1995.
Rajki, Zoltán. “Az állam és az egyház kapcsolatának jellemző vonásai a Kádár korszakban.” Egyháztörténelmi Szemle 3 (2) (2002).
Rapali, Vivien Regina. “Harc a „klerikális reakció” ellen.” In Ma demokráciát, holnap szocializmust. A diktatúra kiépülése és működése, 1944–1956. Ed. Balazs Házi et al. Budapest: Rendszerváltás Történetét Kutató Intézet és Archívum (Retörki), 2022.
Reakció. In A magyar nyelv értelmező szótára. Ed. Géza Bárczi and László Országh. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1959–1962. https://www.arcanum.com/hu/online-kiadvanyok/Lexikonok-a-magyar-nyelv-ertelmezo-szotara-1BE8B/r-46B74/reakcio-47536/ (accessed 2 June 2024).
Rigó, Róbert. “Pártállami „szociográfia” a hatvanas évek vallási életéről.” Forrás 54 (2) (2022).
Soós, Viktor Attila. “Állami Egyházügyi Hivatal.” Tudástár, Nemzeti Emlékezet Bizottsága.
Budapest, 2016, https://neb.hu/hu/allami-egyhazugyi-hivatal (accessed 19 April 2024).
Soós, Viktor Attila. Az Állami Egyházügyi Hivatal archontológiája – Az ÁEH szervezeti felépítése, nemzetközi kapcsolatai és dolgozóinak hivatali pályaképe. PhD thesis. Budapest, 2014. https:// doktori.btk.elte.hu/hist/soosviktorattila/diss.pdf (accessed 24 May 2024).
Sulák, Péter Sándor. “„Adjátok meg a császárnak, ami a császáré…” A békepapi mozgalom létrejötte, szervezete és szerepe a Magyar Népköztársaság egyházpolitikájában (1950–1956).” Újkor 1 August 2022. https://ujkor.hu/content/adjatok-meg-a-csaszarnak-ami-a-csa-szare-a-bekepapi-mozgalom-letrejotte-szervezete-es-szerepe-a-magyar-nepkoztarsasag-egyhazpolitikajaban-1950-1956 (accessed 7 July 2024).
Szabó, Csaba. A Szentszék és a Magyar Népköztársaság kapcsolatai a hatvanas években a legújabb kutatások tükrében. Budapest: Szent István Társulatnál, 2006.
Szabó, Csaba, Soós, Viktor Attila. „Világosság.” Az Állami Egyházügyi Hivatal és a hírszerzés tevékenysége a katolikus egyház ellen. Budapest: Új Ember: Lénárd Ö. Közhasznú Alapítvány, 2006. Tischler, János. “Az MSZMP és a lengyelországi válság, 1980–1981.” ArchívNet 2 (1) (2002). https://www.archivnet.hu/politika/az_mszmp_es_a_lengyelorszagi_valsag_19801981.html (accessed 19 April 2024).
“Ul. PKWN.” Institute of National Remembrance website. https://ipn.gov.pl/pl/upamietnia-nie/dekomunizacja/zmiany-nazw-ulic/nazwy-ulic/nazwy-do-zmiany/38480,ul-PKWN.html (accessed 24 April 2024).
Zsumbera, Árpád. “A Bokor kisközösségi mozgalom és a pártállam.” Valóság 8 (41) (1998).
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
