Pokaż  Nr 23 (2025)

Nr 23 (2025)

ISSN:
1733-6996

eISSN:
2957-1707
Dział: Artykuły i studia

O potrzebie badań interdyscyplinarnych dotyczących metod działania aparatu represji na przykładzie stosowania instytucji prawnokarnych proweniencji sowieckiej w okresie Polski „ludowej”

Przemysław Piątek

https://orcid.org/0000-0002-0936-8018

Instytut Pamięci Narodowej

Przemysław Piątek (ur. 1968) – doktor nauk prawnych, prokurator Prokuratury Krajowej w stanie spoczynku, starszy specjalista w Oddziałowym Biurze Badań Historycznych IPN w Katowicach. Do jego zainteresowań badawczych należą: historia współczesna Polski, historia prawa karnego Polski „ludowej”, prawo karne materialne i procesowe, kryminologia, w tym historyczna. Autor i współautor m.in. monografii „Dobić wroga”. Aparat represji wobec podziemia zbrojnego na Śląsku Cieszyńskim i Żywiecczyźnie (19451947) (2007) (wspólnie z T. Kurpierzem); Przestępcze wymuszenie zeznań w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 19441956. Studium kryminologiczno-prawne (2018).

Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 160-192

Data publikacji: 2025-12-23

https://doi.org/10.48261/ARPRL252306

Abstrakt

W opracowaniu zaprezentowano problematykę represyjności (w ujęciu pejoratywnym) wynikającej z wykładni przepisów prawa karnego materialnego w pierwszej dekadzie Polski „ludowej” oraz podczas stanu wojennego lat 1981–1983 ze szczególnym uwzględnieniem elementów sowietyzacji instytucji prawnokarnych i metod interpretacji prawa. Przedstawienie problemu miało na celu zobrazowanie sposobów identyfikacji faktycznych przejawów i przyczyn represji w związku ze stosowaniem prawa karnego przez organy śledcze i organy wymiaru sprawiedliwości funkcjonujące w ramach aparatu represji. Została podjęta próba weryfikacji, czy w ramach badania tych zagadnień konieczne jest korzystanie nie tylko z metod historycznych, lecz także z metody dogmatycznej swoistej dla nauk prawnych, co w konsekwencji ma uzasadniać potrzebę interdyscyplinarności na tej płaszczyźnie działalności naukowej.


Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).

W imię przyszłości partii. Procesy o łamanie tzw. praworządności socjalistycznej 1956–1957. Dokumenty, red. M. Zaborski, Warszawa 2019.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks karny Wojska Polskiego, DzU 1944, nr 6, poz. 27 ze zm.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa, DzU 1944, nr 10, poz. 50.

Dekret z dnia 12 grudnia1981 r. o postępowaniach szczególnych w sprawach przestępstw i wykroczeń w czasie obowiązywania stanu wojennego, DzU 1981, nr 29, poz. 156 ze zm.

Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym, DzU 1981, nr 29, poz. 154 ze zm.

Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192 ze zm.

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1945, nr 53, poz. 300 ze zm.

Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia politycznego, DzU 1946, nr 5, poz. 46.

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. – Kodeks wojskowego postępowania karnego (tj. DzU 1956, nr 22, poz. 103 ze zm.).

Dekret z dnia 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939–1945 r., DzU 1946, nr 41, poz. 237 ze zm.

Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, tj. DzU 1946, nr 69, poz. 377 ze zm.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., DzU 1952, nr 33, poz. 232 ze zm.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, DzU 1932, nr 60, poz. 571 ze zm.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. – Kodeks postępowania karnego, tj. DzU 1950, nr 40, poz. 364 ze zm.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, tj. DzU 1932, nr 102, poz. 863 ze zm.

Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny, DzU 1969, nr 13, poz. 94 ze zm.

Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego, DzU 1969, nr 13, poz. 96 ze zm.

Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej, DzU 1950, nr 38, poz. 346 ze zm.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie prawa o ustroju sądów powszechnych, DzU 1949, nr 32, poz. 237.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (tj. DzU 2025, poz. 46 ze zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tj. DzU 2025, poz. 383).

Wyrok z dnia 22 stycznia 1982 r., sygn. N 1/82, OSNKW z 1982/3/15.

Wyrok SN z dnia 18 II 1982 r., sygn. Rw 23/82, OSNKW 1982, z. 4–5, poz. 27. Wyrok SN z dnia 10 V 1982 r., sygn. V KR 82/82, OSNKW 1982, nr 9, poz. 66. Uchwała SN z dnia 24 XI 1982 r., sygn. V KRN 365/82, „Nowe Prawo” 1983, z. 9–10. Wyrok SN z dnia 18 XII 1982 r., sygn. Rw 952/82, OSNKW 1983, nr 6, poz. 48.

Postanowienie SN z dnia 19 I 1983 r., sygn. VI KZP 51/82, OSNKW 1983, z. 7–8, poz. 55. Wyrok SN z dnia 17 X 1991 r., sygn. II KRN 274/91, OSNKW 1992, nr 3–4, poz. 19.

Andrejew I., Lernell L., Sawicki J., Prawo karne Polski Ludowej. Wiadomości ogólne, Warszawa 1954.

Andrejew I., Lernell L., Sawicki J., Prawo karne Polski Ludowej. Zarys wykładu części ogólnej, Warszawa 1950.

Arndt M., Kilka uwag o pojęciu przestępstwa kontrrewolucyjnego w Polsce Ludowej, „Z Dziejów Prawa”, 2010, t. 3.

Auscaler G., Z zagadnień praworządności socjalistycznej, „Państwo i Prawo” 1956, z. 5–6. Buchała K.K., Prawo karne materialne, Warszawa 1980.

Daszkiewicz K., Glosa do tezy III wyroku składu 7 sędziów z 22 I 1982 r. (N 1/82), „Państwo i Prawo” 1982, z. 1–2.

Daszkiewicz K., Glosa do wyroku z 18 II 1982, Rw 23/82, „Państwo i Prawo” 1983, z. 3.

Derlatka M., Społeczna szkodliwość czynu a definicja przestępstwa, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 6.

Fichna J., Osajda K., Pieniądz A., Skowron B., Interdyscyplinarność z perspektywy młodych badaczy, „Nauka” 2015, nr 4.

Gałązka M., Prawo karne procesowe w okresie stanu wojennego [w:] Prawo karne stanu wojennego, red. A. Grześkowiak, Lublin 2003.

Gałązka M., Społeczne niebezpieczeństwo czynu w komunistycznym prawie karnym Polski Ludowej [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.

Grześkowiak A., Aksjologia kodeksu karnego z 1932 roku [w:] Aksjologiczne podstawy polskiego prawa karnego w perspektywie jego ewolucji, red. A. Grześkowiak, I. Zgoliński, Bydgoszcz 2017.

Grześkowiak A., Aksjologia komunistycznego prawa karnego w Polsce Ludowej [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.

Grześkowiak A., Wprowadzenie [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.

Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956), Warszawa 2004.

Kulesza W., Crimen laesae iustitiae. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Łódź 2013.

Kurpierz T., Piątek P. , „Dobić wroga”. Aparat represji wobec podziemia zbrojnego na Śląsku Cieszyńskim i Żywiecczyźnie (1945–1947), Katowice–Kraków 2007.

Lejznerowicz M., Potrzeba interdyscyplinarności?, „Nauka i Społeczeństwo” 2009, nr 4.

Leszczyńska Z., Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944–1955, Lublin 2006.

Leśko T., Węzłowe problemy penalizacji w warunkach stanu wojennego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1983, nr 1.

Lityński A., O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999.

Lityński A., Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991, czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs, wyd. 3, Warszawa 2017.

Lityński A., Sowieckie prawo karne w oczach łagiernika. Aleksandra Sołżenicyna wykład o prawie karnym w świetle „Archipelagu GUŁag”, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2022, z. 15 (4).

Lityński A., U źródeł wojskowego prawa karnego Polski Ludowej 1944–1945 [w:] Reforma prawa karnego wojskowego w kontekście aktualnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, red. F. Ciepły, R. Pietrzak, Warszawa 2023.

Longchamps F., Z problemów poznania prawa, Wrocław 1968.

Maziarz J., Czy historia prawa jest nauką historyczną czy prawną?, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2015, t. 67, z. 1.

Mielcarek K., Znikoma społeczna szkodliwość czynu w praktyce prokuratorskiej i sądowej, „Prawo w Działaniu” 2008, nr 5.

Morawski L., Zasady wykładni prawa, Toruń 2010.

Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, wyd. 6, Warszawa 2020.

Olszewski H., Uwagi o stanie nauk historycznoprawnych, „Państwo i Prawo” 2010, z. 4.

Olszewski H., W odpowiedzi Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, „Państwo i Prawo” 2010, z. 10.

Osak M., Cechy stalinowskiego prawa karnego na podstawie podręcznika Igora Andrejewa, Leszka Lernella i Jerzego Sawickiego „Prawo karne Polski Ludowej” z 1950 r., „Miscellanea Historico-Iuridica” 2021, t. 30, z. 1.

Piątek P., Praktyczny wymiar represji karnych stanu wojennego wobec strajkujących górników w województwie katowickim w 1981 roku, cz. 1: Wybrane zagadnienia procesowe [w:] Strajki grudniowe 1981 r. w województwie katowickim. Studia i materiały, red. T. Kurpierz, J. Neja, Warszawa–Katowice 2025.

Piątek P., Praktyczny wymiar represji karnych stanu wojennego wobec strajkujących górników w województwie katowickim w 1981 roku, cz. 2: Wybrane zagadnienia materialno-karne [w:] Strajki grudniowe 1981 r. w województwie katowickim. Studia i materiały, red. T. Kurpierz, J. Neja, Warszawa–Katowice 2025.

Plebanek E., Geneza wprowadzenia materialnego ujęcia przestępstwa do ustawodawstwa karnego PRL [w:] E. Plebanek, Materialne określenie przestępstwa, Warszawa 2009.

Poksiński J., Represje wobec oficerów Wojska Polskiego 1949–1956 „TUN”, Warszawa 2007.

Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, red. A. Marek, Warszawa 1986.

Redzik A., Poczet jurystów i ekonomistów, cz. 3: Stanisław Śliwiński (1887–1959), „Przegląd Prawniczy Allerhanda” 2019, t. 2, nr 2 (4).

Rejman G., Prawo karne w latach 1944–1956, „Studia Iuridica” 1992, t. 22: Prawo okresu stalinowskiego. Zagadnienia wybrane.

Rychlewska A., Zasada nullum crimen sine lege na tle współczesnej idei państwa prawa, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2017, z. 3.

Siemaszko K., Badania nad przestępczością w Polsce w XX w. z perspektywy kryminologii historycznej, „Z Dziejów Prawa” 2022, t. 15 (23).

Siemaszko K., Kryminologia historyczna jako kierunek badań nad przestępczością kryminalną, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2020, t. 72, z. 1.

Sieracki W., Niektóre problemy postępowania doraźnego (na tle dekretu z dnia 12 XII 1981 r. o postępowaniach szczególnych), „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1982, nr 2.

Sitarz O., Pytanie o spójność aksjologiczną polskiego prawa karnego w zakresie odpowiedzialności za śmierć człowieka, „Białostockie Studia Prawnicze” 2023, z. 3 (28).

Smarzewski M., O społecznej szkodliwości czynu w polskim prawie karnym, „Roczniki Nauk Prawnych” 2013, nr 3.

Stawarska-Rippel A., Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006.

Szczygieł T., Prace nad kodyfikacją prawa karnego Polski Ludowej (1947–1969), Katowice 2025.

Szmulik B., Pozycja ustrojowa Sądu Najwyższego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008.

Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946.

Świda W., Prawo karne, Warszawa 1978.

Uruszczak W., À propos „Uwag o stanie nauk historycznoprawnych”, „Państwo i Prawo” 2010, z. 9.

Wiak K., Zasady gwarancyjne prawa karnego na tle rozwiązań komunistycznego prawa karnego Polski Ludowej [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.

Wolter W., Lernell L., Sawicki J., Schaff L., Węzłowe zagadnienia prawa karnego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Zagadnienia prawne Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Materiały sesji naukowej PAN, 4–9 lipiec 1953, t. 1, red. G. Auscaler, Warszawa 1954.

Wolter W., Prawo karne. Zarys wykładu systematycznego. Część ogólna, Warszawa 1947.

Wróblewski J., Wybrane zagadnienia metodologiczne dogmatyki prawa [w:] Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa. Materiały z sesji naukowej, Łódź, 27–28 marca 1980 r., red. J. Wróblewski, Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982.

Zakrzewski A., Czemu ma obecnie służyć historia prawa, co jej grozi?, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2011, t. 10.

Zalewski W., Społeczna szkodliwość – dziedzictwo komunizmu w polskim prawie karnym?, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021, t. 43, nr 3.

Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2002.

Ziewiński J., Niektóre materialnoprawne problemy w dekrecie z dnia 12 XII 1981 r. o postępowaniu doraźnym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1982, nr 1 (142).

Zięba Z.A., Prawo przeciwko społeczeństwu. Polskie prawo karne w latach 1944–1945, Warszawa 1997.

Zoll A., Prawo karne w systemie totalitarnym, „Znak” 1992, nr 11.

Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Piątek, P. (2025). O potrzebie badań interdyscyplinarnych dotyczących metod działania aparatu represji na przykładzie stosowania instytucji prawnokarnych proweniencji sowieckiej w okresie Polski „ludowej”. Aparat Represji W Polsce Ludowej 1944-1989, (23), 160–192. https://doi.org/10.48261/ARPRL252306

Statystyki

Liczba pobrań PDF

Download data is not yet available.

Udostępnij

                            Pokaż  Nr 23 (2025)

Nr 23 (2025)

ISSN:
1733-6996
eISSN:
2957-1707

Data publikacji:
2025-12-23

Dział: Artykuły i studia