Służby specjalne II RP w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji w latach 1949–1956 w świetle wytycznych rozpracowania obiektowego „Targowica”
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 347-369
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252312
Abstrakt
Artykuł stanowi próbę opisania działań komunistycznego aparatu represji wobec funkcjonariuszy przedwojennych służb specjalnych w latach 1949–1956 w świetle wytycznych rozpracowania obiektowego (RO) „Targowica”, koordynowanego przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W tekście pokrótce omówiono działania, które aparat represji podejmował wobec wspomnianego środowiska przed 1949 r. (np. w ramach RO „Pająk-39”), przybliżono genezę i przyczyny wszczęcia RO „Targowica”, jak również instrukcje pracy operacyjnej, na podstawie których sprawę zamierzano realizować.
Słowa kluczowe
służby specjalne II RP • wywiad i kontrwywiad II RP • Oddział II SG WP • Policja Państwowa • rozpracowanie obiektowe „Targowica” • Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego • instrukcje pracy operacyjnej special services of the Second Polish Republic • intelligence and counterintelligence of the Second Polish Republic • General Staff of the Polish Armed Forces Department II • State Police • “Targowica” operational case • Ministry of Public Security • operational instructions
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie (AIPN Kr).
Dekret Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego, DzU 1946, nr 5, poz. 46.
Aparat bezpieczeństwa wobec żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza i funkcjonariuszy Straży Granicznej, wstęp P. Skubisz, wybór dok. i oprac. A. Chrzanowska et al., Warszawa 2013.
Bednarek J., Józef Kasprzak (1896–1951). Postać kierownika sekcji antykomunistycznej Komendy Policji Państwowej m. Łodzi w latach 1929–1939 w świetle dokumentów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 2, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2014.
Bedyński K., Przedwojenni funkcjonariusze Straży Więziennej w Departamencie Więziennictwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1944–1954, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2013, nr 80.
Chrzanowski B., Działania operacyjne Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Bydgoszczy wobec pracowników Bydgoskiej Ekspozytury Wewnętrznej nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego (kryptonim „Targowica”), w świetle zachowanych dokumentów [w:] Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Kraków 2011.
Czarnecka R., Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921–1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza, „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2008, nr 28.
Ćwięk H., Fachowcy do wykorzystania, potem zdrajcy do rozpracowania. O dyskredytacji byłych policjantów w Polsce „ludowej”, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2021, nr 19.
Ćwięk H., Służby specjalne II Rzeczypospolitej wobec przygotowań niemieckich do wojny z Polską. Zarys problematyki [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 2, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2014.
Frazik W., Struktura organizacyjna Urzędu Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1956 w świetle aktów normatywnych [w:] Strażnicy sowieckiego imperium. Urząd Bezpieczeństwa i Służba Bezpieczeństwa w Małopolsce 1945–1990, red. F. Musiał, M. Wenklar, Kraków 2009.
Goryński G., Represje i szykany wobec żołnierzy Wojska Polskiego na Wybrzeżu w świetle dokumentów rozpracowania obiektowego „Targowica” (1949–1954) Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego” 2010, nr 48.
Goryński G., Samodzielny Referat Informacyjny Dowództwa Floty w świetle dokumentów rozpracowania obiektowego „Targowica”, realizowanego w latach 1949–1954 przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, „Biuletyn Historyczny [Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni]” 2010, nr 25.
Grabowska-Taczanowska M., Major Bronisław Szymański zeznaje w Gatczynie w 1954 r., „Pamięć i Sprawiedliwość” 1995, t. 38.
Jasiński G., Bezpieczeństwo pracy konspiracyjnej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej w latach 1939–1945, „Studia Bezpieczeństwa Narodowego” 2018, R. 8, nr 13.
Kasprzycki M., Działania komunistycznego aparatu represji wobec nowosądeckiego policjanta Stefana Kurowskiego, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2012, nr 36.
Kasprzycki M., Organ ładu i spokoju w rękach demokracji… Aparat bezpieczeństwa w powiecie nowosądeckim w latach 1945–1975, Kraków 2020.
Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004.
Kołakowski P., Zwalczanie szpiegostwa niemieckiego i sowieckiego przez polski kontrwywiad pod koniec lat 20. XX w. [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 2, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2014.
Leśkiewicz R., Przykłady rozpracowań współpracowników i pracowników SRI nr VII w Poznaniu przez wojewódzkie struktury organów bezpieczeństwa państwa [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 6, red. J. Biernacki, B. Kubisz, Warszawa 2019.
Leśkiewicz R., Represje wobec funkcjonariuszy kontrwywiadu II RP stosowane przez komunistyczne organy bezpieczeństwa państwa [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 2, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2014.
Majer P., Funkcjonariusze Policji Państwowej i Policji Polskiej w powojennej rzeczywistości – uwagi syntetyzujące, „Studia Politologiczne” 2019, t. 51.
Majer P., Polityka władz PRL wobec ocalałych funkcjonariuszy Policji Państwowej [w:] Ostaszków, Twer, Miednoje. Zbrodnia przypomniana, red. P. Majer, A. Misiuk, Szczytno 2000.
Majer T., Podstawy prawne działań represyjnych wobec przedstawicieli aparatu państwowego II Rzeczypospolitej w Polsce po II Wojnie Światowej, „Studia Prawnoustrojowe” 2019, nr 44.
Mącior-Majka B., Spory kompetencyjne między władzą wojskową a cywilną w działalności kontrwywiadowczej II RP [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 1, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2013.
Mączyński M., Policja Państwowa w II Rzeczypospolitej. Organizacyjno-prawne podstawy funkcjonowania, Kraków 1997.
Misiuk A., Społeczno-polityczne uwarunkowania tworzenia systemu bezpieczeństwa wewnętrznego II RP w latach 1918–1922 [w:] Wywiad i kontrwywiad a bezpieczeństwo Polski odrodzonej po 1918 roku, red. H. Ćwięk, M. Siewier, Warszawa 2019.
Musiał F., Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970–1989), Kraków–Warszawa 2018. Nawrocki Z., Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Nogaj A., Represje władz PRL wobec byłych funkcjonariuszy służb specjalnych II RP oraz Polskiego Państwa Podziemnego i ich agentury w epoce stalinizmu w Polsce [w:] Kontrwywiad II Rzeczpospolitej, t. 10, red. R. Majzner, Warszawa 2023.
Obóz reakcji polskiej w latach 1939–1945, Warszawa 1948.
Paduszek K., „Kompromaty” mjr. Tadeusza Nowińskiego. Charakterystyki kadry i pracy polskiego wywiadu oraz kontrwywiadu w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas II wojny światowej, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2019, t. 12.
Pilarski S., Oficer Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego WP mjr Wojciech Lipiński (1900–1966) [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP. Z działalności Oddziału II SG WP, t. 2, red. T. Dubicki, Łomianki 2012.
Pilarski S., Rozpracowanie na terenie Łodzi środowiska osób związanych z Oddziałem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego [w:] „Politycznie obcy!” Żołnierze Wojska Polskiego w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji i propagandy w latach 1944–1956, red. B. Polak, P. Skubisz, Szczecin 2016.
Pleskot P., „Tarcza partii i narodu”. Kontrwywiad Polski Ludowej w latach 1945–1956. Zarys struktur i wybór źródeł, Warszawa 2010.
„Politycznie obcy!” Żołnierze Wojska Polskiego w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji i propagandy w latach 1944–1956, red. B. Polak, P. Skubisz, Szczecin 2011.
Skubisz P., W konfrontacji z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP. Studia i materiały z działalności Oddziału II SG WP, t. 1, red. T. Dubicki, Łomianki 2010.
Skubisz P., „Zdrajcy z Targowicy”– rozpracowanie obiektowe prowadzone przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego wobec żołnierzy Oddziału II Sztabu Generalnego/Głównego Wojska Polskiego, Żandarmerii, Korpusu Ochrony Pogranicza oraz funkcjonariuszy Straży Granicznej i Policji Państwowej [w:] Między I a IV Rzeczpospolitą. Z dziejów lustracji na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. M. Korybut-Marciniak, P. Majer, Olsztyn 2009.
Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa 2014.
Taciak P., Powojenne losy pracownika Oddziału II SG WP Pawła Sowy w świetle materiałów Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie. Zarys problematyki [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 6, red. J. Biernacki, B. Kubisz, Warszawa 2019.
Taciak P., Pracownicy i współpracownicy kontrwywiadu i innych służb II Rzeczypospolitej Polskiej w materiałach Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie. Zarys problematyki i perspektywy badawcze [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 3, red. Z. Nawrocki, Warszawa 2015.
Taciak P., Wykorzystanie byłych pracowników i współpracowników kontrwywiadu, wywiadu i innych służb II RP do rozpracowywania środowiska „dwójkarzy” w świetle materiałów Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie. Zarys problematyki [w:] Kontrwywiad II RP (1914) 1918–1945 (1948), t. 4, red. A. Przyborowska, Warszawa 2017.
Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008. Zagził D., Młot na „reakcję”, „Pamięć.pl” 2015, nr 9 (42).
Zaroda Ł., „»Nie postrachem, lecz wartościami« – etos służby w przedwojennej Policji Państwowej i problematyka jego postrzegania w Polsce Ludowej”, mps.
Zaroda Ł., „Represje wobec byłych funkcjonariuszy Policji Państwowej i tzw. policji granatowej w województwie krakowskim w latach 1945–1956 w świetle akt wybranych spraw operacyjnych Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego”, praca dyplomowa przygotowana pod kierunkiem dr. hab. Z. Zblewskiego, UJ, Kraków 2023.
Zdrójkowski D., Geneza dekretu o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego, „Studia Prawnicze i Administracyjne” 2019, nr 28.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Język Polski
English
PDF
