Język Polski
English
Kategorie „wroga” w aktach spraw prowadzonych przez NKWD przeciwko Polakom, oficerom Armii Czerwonej, w czasie wielkiej czystki (1937–1938)
Jakub Wojtkowiak
https://orcid.org/0000-0001-8057-6904
Uniwersytet Adama Mickiewicza
BiogramJakub Wojtkowiak (ur. 1968) – historyk, profesor zwyczajny, pracownik naukowo-dydaktyczny Wydziału Historii UAM w Poznaniu, autor prac na temat dziejów Armii Czerwonej i jej korpusu oficerskiego, w tym: Polowanie na „dalniewostoczników”. Represje wobec korpusu oficerskiego dalekowschodniego zgrupowania radzieckich sił zbrojnych w latach 1936–1939 (2007); Polacy i Litwini, oficerowie Armii Czerwonej w latach 1922–1941. Słownik biograficzny (2015); Wspomnienia Izmael-beka (Józefa) Pietrucina-Pietruszewskiego jako źródło do historii rewolucji lutowej i wojny na Kaukazie. 1917–1919 (wspólnie z P. Adamczewskim i G. Mamoulią, 2023).
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 15-32
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252301
PDF
Abstrakt
W artykule zostały przedstawione kategorie „wroga”, do których najczęściej kwalifikowano Polaków, oficerów Armii Czerwonej, w czasie śledztw prowadzonych przez sowiecką policję polityczną (NKWD) w okresie wielkiej czystki (1937–1938). Kategorie te – zgodnie z rytmem masowych represji, w odpowiedzi na kolejne odgórne dyspozycje – ewoluowały od najbardziej ogólnych, związanych z aktualnymi priorytetami władz, do coraz bardziej szczegółowych, wiążących się m.in. z zainicjowanymi przez NKWD tzw. operacjami narodowościowymi, przede wszystkim „operacją polską” (czyli od członków opozycji trockistowskiej lub trockistowsko-zinowiewowskiej, przez uczestników „spisku wojskowo-faszystowskiego”, do „polskich szpiegów” i członków mitycznej Polskiej Organizacji Wojskowej w ZSRS). Artykuł został oparty na źródłach z archiwów ukraińskich, rosyjskich i łotewskich, dokumentach opublikowanych oraz literaturze przedmiotu.
Słowa kluczowe
ZSRS • wielka czystka • Armia Czerwona • NKWD • Polacy USSR • Great Purge • Red Army • NKVD • Poles
Bibliografia
Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej (Государственный архив Российской Федерации, ГАРФ).
Archiwum Państwowe Obwodu Mikołajowskiego (Державний архів Миколаївської області, ДАМО).
Archiwum Państwowe Organów Administracyjnych Obwodu Swierdłowskiego (Государственный архив административных органов Свердловской области, ГААОСО).
Archiwum Zarządu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy Obwodu Chmielnickiego (Архів Управління СБУ по Хмельницькій області, АУСБУХмO).
Łotewskie Archiwa Państwowe (Latvijas Valsts arhīvs, LVA).
Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe (Российский государственный военный архив, РГВА).
Wydzielone Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (Галузевий Державний архів Служби безпеки України, ГДА СБУ).
Łubianka. Sowietskaja elita na Stalinskoj Gołgofie [Лубянка. Советская элита на Сталинской Голгофе 1937–1938], oprac. W.N. Chaustow [В.Н. Хаустов], Moskwa [Москва] 2011.
Łubianka. Stalin i Gławnoje uprawlenije gosbiezopasnosti NKWD 1937–1938 [Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД 1937–1938], oprac. W.N. Chaustow, W.P. Naumow, N.S. Płotnikowa [В.Н. Хаустов, В.П. Наумов, Н.С. Протникова], Moskwa [Москва] 2004.
Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 8: Wielki Terror. Operacja polska 1937–1938, cz. 1–2, Warszawa–Kijów 2008.
Rieabilitacyja: kak eto było, fiewral 1956 – naczało 80-ch godow. Dokumienty [Реабилитация: как это было, февраль 1956 – начало 80-х годов. Документы], oprac. A. Artizow, J. Sigaczew, I. Szewczuk, W. Chłopow [А. Артизов, Ю. Сигачев, И. Шевчук, В. Хлопов], Moskwa [Москва] 2003.
Rieabilitacyja. Politiczeskije procesy 30–50-ch godow [Реабилитация. Политические процессы 30–50-х годов], red. A.N. Jakowlew [А.Н. Яковлев], Moskwa [Москва] 1991.
Russkij archiw. Wielikaja Otieczestwiennaja [Русский архив. Великая Отечественная], t. 13 (2-1): Prikazy Narodnogo komissara oborony SSSR 1937–21 ijunia 1941 g. [Приказы Народного комиссара обороны СССР 1937 – 21 июля 1941 г.], oprac. A.S. Jemielin [А.С. Емелин], Moskwa [Москва] 1994.
Wojennyj sowiet pri Narodnom komissarie oborony SSSR 1–4 ijunia 1937 g. Dokumienty i matieriały [Военный совет при Народном комиссаре обороны СССР 1–4 июня 1937 г. Документы и материалы], oprac. N.S. Tarchowa [Н.С. Тархова] et al., Moskwa [Москва] 2008.
Dusin A.W., Milbach W.S., Czurakow D.R. [Дусин А.В., Мильбах В.С., Чураков Д.Р.], Politiczeskije riepriessii komandno-naczalstwujuszczego sostawa 1937–1938 gg. Siewierokawkazskij wojennyj okrug [Политические репрессии командно-начальствующего состава 1937–1938 гг. Северокавказский военный округ], Sankt-Pietierburg [Санкт-Петербург] 2023.
Martirołog polakow, grażdan SSSR na Siewiero-Zapadie Rossii 1919 (1937–1938) 1953 [Мартиролог поляков, граждан СССР, на Северо-Западе России 1919 (1937–1938) 1953], oprac. K. Pożarski [К. Пожарский], Sankt-Pietierburg [Санкт-Петербург] 2012.
Milbach W.S., Fomiczew S.O., Czurakow D.R. [Мильбах В.С., Фомичев С.О, Чураков Д.Р.], Politiczeskije riepriessii komandno-naczalstwujuszczego sostawa 1937–1938 gg. Uralskij wojennyj okrug [Политические репрессии командно-начальствующего состава 1937–1938 гг. Уральский военный округ], Sankt-Pietierburg [Санкт-Петербург] 2018.
Wieczorkiewicz P., Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939, Poznań 2016. Wojtkowiak J., Polacy i Litwini, oficerowie Armii Czerwonej w latach 1922–1941. Słownik biograficzny, Warszawa 2015.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
