Pokaż  Nr 23 (2025)

Nr 23 (2025)

ISSN:
1733-6996

eISSN:
2957-1707
Dział: Artykuły i studia

Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Katowicach/Stalinogrodzie (1946–1955) jako element systemu terroru w pierwszej dekadzie Polski Ludowej

Marta Paszek

https://orcid.org/0000-0002-8143-645X

Instytut Pamięci Narodowej

Marta Paszek (ur. 1977) – doktor nauk prawnych, radca prawny, prawnik, historyk, pracownik Oddziałowego Biura Lustracyjnego IPN w Katowicach oraz Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zajmuje się wymiarem sprawiedliwości w Polsce Ludowej. Autorka m.in. monografii Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach (19461955). Organizacja i funkcjonowanie (Katowice–Warszawa 2019). Laureatka I nagrody w konkursie organizowanym przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości na najlepszą pracę doktorską w zakresie nauk prawnych (2019).

Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 193-223

Data publikacji: 2025-12-23

https://doi.org/10.48261/ARPRL252307

Abstrakt

Wojskowe prokuratury rejonowe pełniły funkcję narzędzia władzy komunistycznej w instalacji nowego ustroju w Polsce po II wojnie światowej. Prokuratorzy WPR w Katowicach/Stalinogrodzie w zdecydowanej większości byli oskarżycielami publicznymi w sprawach osób cywilnych podejrzanych o popełnienie przestępstw politycznych, czym przyczynili się do likwidacji członków organizacji antykomunistycznych w Polsce Ludowej.


Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN).

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Bydgoszczy (AIPN By).

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach (AIPN Ka).

Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego (CAW WBH).

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Kodeks karny Wojska Polskiego, DzU 1944, nr 6, poz. 27.

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r. – Prawo o ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej, DzU 1944, nr 6, poz. 29.

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. – Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 216.

Dekret z dnia 23 czerwca 1945 r. Przepisy wprowadzające Kodeks wojskowego postępowania karnego, DzU 1945, nr 36, poz. 215.

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1945, nr 53, poz. 300.

Zarządzenie Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dnia 16 listopada 1945 r. o uchyleniu stanu wojennego, DzU 1945, nr 57, poz. 320.

Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192.

Dekret z dnia 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, DzU 1949, nr 55, poz. 437.

Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa, DzU 1950, nr 28, poz. 255.

Ustawa z dnia 5 kwietnia 1955 r. o przekazaniu sądom powszechnym dotychczasowej właściwości sądów wojskowych w sprawach karnych osób cywilnych, funkcjonariuszów organów bezpieczeństwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Służby Więziennej, DzU 1955, nr 15, poz. 83.

Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jednolity: DzU 2023, poz. 102).

Kodeks karny Wojska Polskiego i ustawy dodatkowe z komentarzem, oprac. J.K. Cisek, J. Kaczorowski, R. Vogel, przedmowa M. Muszkat, Warszawa 1946.

Kodeks wojskowego postępowania karnego z komentarzem, oprac. A. Mogilnicki, Łódź 1947.

Ustawy karne PRL. Komentarz, oprac. J. Bafia, L. Hochberg, M. Siewierski, Warszawa 1965.

Notatka o realizacji Uchwały Biura Politycznego KC Partii z 1951 r. w organach Prokuratury Wojskowej [w:] B. Nowopolski, Ludzie i oblicza stalinizmu w Polsce w latach 1944–1956, Warszawa 1999.

Uchwały narady krajowej PPR-owców, pracujących w wymiarze sprawiedliwości, odbytej dnia 3 i 4 października 1946 r., „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1946, nr 4.

Bałtruszajtys G., Wydział Prawa w latach 1915–1939 [w:] Zarys dziejów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2016.

Burczyk D., Nadzór Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Gdańsku nad jednostkami Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1946–1955, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2015, nr 13.

Burczyk D., Obsada personalna Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Gdańsku (1946–1955), „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2015, t. 8.

Ciechanowicz W., Organizacja, ustrój i zadania prokuratury wojskowej w okresie 30-lecia Ludowego Wojska Polskiego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1973, nr 3.

Drogoń A., „Charakter prokuratury jako obiektywnego gwaranta praworządności nie oznacza bynajmniej jej apolityczności”. Miejsce prokuratury w systemie ustrojowym PRL, „Z Dziejów Prawa” 2006, t. 8.

Drogoń A., O rozumieniu roli prokuratury w pierwszych latach Polski Ludowej, „Miscellanea Iuridica” 2003, nr 3.

Drogoń A., Prokuratura a polityka w początkach Polski Ludowej, „Miscellanea Iuridica” 2004, t. 5.

Dzięcioł B., Wojskowe zakłady karne w latach 1944–1945, „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 1989, nr 14–15.

Flemming M., Jaźwiński Z., Wojskowe prawo karne procesowe, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1963, nr specjalny.

Gol E., Uwagi o stosowaniu zatrzymania i aresztu tymczasowego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1955, nr 4.

Holder H., O pozycji politycznej wojskowego prokuratora, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1946, nr 1.

Jastrzębski W., Pułkownik dr hab. Tadeusz Jaszowski (1916–2014). Wspomnienie pośmiertne, „Kronika Bydgoska” 2014, t. 35.

Kostrzewa H., Prokuratura wojskowa w 40-leciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1985, nr 7.

Kulesza W., Crimen laesae iustitiae. Odpowiedzialność karna sędziów i prokuratorów za zbrodnie sądowe według prawa norymberskiego, niemieckiego, austriackiego i polskiego, Łódź 2013.

Kurpierz T., Marek Szauber (1907–?), prokurator WPR w Katowicach i Lublinie, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2004, nr 1.

Kurpierz T., Piątek P., „Dobić wroga”. Aparat represji wobec podziemia zbrojnego na Śląsku Cieszyńskim i Żywiecczyźnie (1945–1947), Katowice–Kraków 2007.

Leniart E., Skazani za antykomunizm. Orzecznictwo Wojskowego Sądu Rejonowego w Rzeszowie w latach 1946–1954/1955, Rzeszów 2016.

Leszczyńska Z., Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944–1955, Lublin 2006.

Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2007.

Lityński A., O prokuraturze, prokuratorze i procedurze (1944–1950) uwag kilka [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga pamiątkowa ku czci profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000.

Lityński A., „Żadnymi dowodami nie operowano”. O procesach politycznych w Polsce stalinowskiej [w:] Wokół problematyki dokumentu. Księga pamiątkowa dedykowana Prof. Antoniemu Felusiowi, red. T. Widła, Katowice 2005.

Łysko M., Prokuratura Polski Ludowej na tle założeń prokuratury typu socjalistycznego, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2005, nr 3.

Machay B., „Wojskowa Prokuratura Rejonowa we Wrocławiu w latach 1946–1955”, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. T. Kruszewskiego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007, mps.

Maksimiuk D., Krótka historia długo obowiązującego dekretu, czyli o tzw. małym kodeksie karnym, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2010, t. 9.

Minczykowska K., Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka „Zo”, Warszawa 2014.

Minczykowska K., Elżbieta Zawacka. „Zelma”, „Sulica”, „Zo”, Toruń 2007.

Musiał F., Polityka czy sprawiedliwość? Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie (1946–1955), Kraków 2005.

Nazarewicz J., Udział prokuratury wojskowej w ochronie ludowo-demokratycznego ustroju w Polsce w latach 1944–1955, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1983, nr 3.

Nazarewicz J., Wojskowe prokuratury specjalne (1944–1957), „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1973, nr 4.

Niedurny M., Kratko Józef (Josif) [w:] Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa w województwie śląskim/katowickim, bielskim i częstochowskim, wstęp i red. W. Dubiański, A. Dziuba, A. Dziurok, Katowice 2009.

Paszek M., Przestępstwo szpiegostwa w orzecznictwie wojskowych sądów rejonowych (1946–1955) [w:] Reforma prawa karnego wojskowego w kontekście aktualnych zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, red. F. Ciepły, R. Pietrzak, Warszawa 2023.

Paszek M., Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach (1946–1955). Organizacja i funkcjonowanie, Katowice–Warszawa 2019.

Paszek M., Zbrodnia bez kary. Odpowiedzialność sędziów wojskowych za komunistyczne zbrodnie sądowe na przykładzie sprawy Anny Krużołek [w:] Zbrodnie komunistyczne. Odpowiedzialność państwa oraz jednostek, red. P. Grzebyk, Warszawa 2022.

Pleskot P., Twarze Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie (1946–1955), Warszawa 2022. Poksiński J., „My, sędziowie, nie od Boga…” Z dziejów Sądownictwa Wojskowego PRL 1944–1956. Materiały i dokumenty, Warszawa 1996.

Ptaszyński R., Wojskowy Sąd Rejonowy i Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Szczecinie w latach 1946–1955, Szczecin 2010.

Redzik A., Wydział Prawa [w:] Academia Militans. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, red. A. Redzik, Kraków 2015.

Romanowska E., Karzące ramię sprawiedliwości ludowej. Prokuratury wojskowe w Polsce w latach 1944–1955, Warszawa 2012.

Rzeczycki S., O zadaniach nadzoru ogólnego nadzoru prokuratorskiego w wojsku, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1946, nr 4.

Schaff L., Polityczne założenia wymiaru sprawiedliwości w Polsce Ludowej, Warszawa 1950.

Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie 1946–1954, red. T. Bereza, P. Chmielowiec, Rzeszów 2004.

Skoczek Z., Organizacja pracy w sądach i prokuraturach wojskowych, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1948, nr 1–2.

Suski A., Prokuratura wojskowa w okresie XXXV-lecia Ludowego Wojska Polskiego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1978, nr 3.

Szerer M., Komisja do Badania Odpowiedzialności za Łamanie Praworządności w Sądownictwie Wojskowym, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1979, nr 49.

Sztama P., Droga Stanisława Zarako-Zarakowskiego do komunistycznej prokuratury wojskowej Polski Ludowej (1909–1945) [w:] Zbrodnie sądowe w latach 1944–1989. Konformizm czy relatywizm moralny środowisk prawniczych?, t. 2, red. D. Palacz, M. Grosicka, Kielce–Warszawa 2022.

Sztama P., Życiorysy równoległe resortowych „dam”: Julii Brystiger, Marii Wiernej i Heleny Wolińskiej. Przyczynek do historii kobiet komunistek w Polsce, „Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja” 2021, nr 10.

Szwagrzyk K., Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005.

Szwagrzyk K., Zbrodnie w majestacie prawa 1944–1955, Warszawa 2000.

Terlecki R., Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007.

Uchwały narady krajowej PPR-owców, pracujących w wymiarze sprawiedliwości, odbytej dnia 3 i 4 października 1946 r., „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1946, nr 4.

Utrat-Milecki J., Więziennictwo w Polsce w latach 1944–1956, „Studia Iuridica” 1995, t. 27. Walczak R., Przewodnia rola partii a wymiar sprawiedliwości, „Nowe Prawo” 1986, nr 3.

Walczak S., Prawo penitencjarne. Zarys systemu, Warszawa 1972.

Waltoś S., Hofmański P., Proces karny. Zarys systemu, wyd. 15, Warszawa 2020.

Winiarski K., Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Rzeszowie 1946–1955. Struktura organizacyjna i obsada personalna, „Studia Rzeszowskie” 1995, t. 1.

Zaborski M., Oni skazywali na śmierć… Szkolenie sędziów wojskowych w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Skryte oblicza systemu komunistycznego. U źródeł zła…, red. R. Bäcker, P. Hübner, Warszawa 1997.

Zaborski M., „Specjalne” sądy wojskowe w Polsce w latach 1944–1955 (Wojskowy Sąd PKP, Wojskowy Sąd KBW oraz Wojskowe Sądy Rejonowe), „Palestra” 2004, nr 3–4.

Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944–1955, Lublin 2005.

Zbroja C., Historyczny zarys działalności prokuratury wojskowej w zakresie profilaktyki i kontroli przestrzegania prawa, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1974, nr 1.

Licencja

Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Paszek, M. (2025). Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Katowicach/Stalinogrodzie (1946–1955) jako element systemu terroru w pierwszej dekadzie Polski Ludowej. Aparat Represji W Polsce Ludowej 1944-1989, (23), 193–223. https://doi.org/10.48261/ARPRL252307

Statystyki

Liczba pobrań PDF

Download data is not yet available.

Udostępnij

                            Pokaż  Nr 23 (2025)

Nr 23 (2025)

ISSN:
1733-6996
eISSN:
2957-1707

Data publikacji:
2025-12-23

Dział: Artykuły i studia