Redakcja półrocznika naukowego „Pamięć i Sprawiedliwość” postanowiła poświęcić 43. numer pisma zagadnieniom związanym z funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości w czasie stanu wojennego. Wątek ten nie był dotąd szerzej analizowany, nie powstała też żadna poświęcona mu monografia. W jego obrazie, odtwarzanym przez badaczy historii i prawa, wciąż istnieje wiele luk.

Okres stanu wojennego był szczególnym czasem w historii Polski m.in. dlatego, że komunistyczne władze posłużyły się na masową skalę wymiarem sprawiedliwości jako narzędziem do walki z opozycją polityczną. Nadano nadzwyczajne uprawnienia sądom wojskowym, które – pełniąc rolę sprzymierzeńca opresyjnego państwa – wydawały surowe wyroki. Niektóre z ich orzeczeń stały się wręcz modelowym przykładem zbrodni sądowych. Rozliczenie tych zbrodni, poprzez pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędziów za nie odpowiedzialnych, jest jednym z najtrudniejszych zadań stojących przed prokuratorami Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej. Obecnie nie ma nawet pełnej definicji prawnej tej kategorii czynów. Do tej pory próby jej stworzenia podejmowała głównie literatura przedmiotu. Poważną przeszkodą w dochodzeniu sprawiedliwości jest także konieczność uchylenia immunitetu przysługującego sędziemu podejrzanemu o popełnienie zbrodni sądowych. Praktyka pokazała, że jest to bardzo trudne. Sądy muszą zmierzyć się z wieloma zagadnieniami prawnymi. Dopiero w ostatnim czasie, dzięki prokuratorom IPN, pojawiły się uchwały Sądu Najwyższego, dające nadzieję na postawienie przed wymiarem sprawiedliwości sędziów, którzy służąc komunistycznej władzy, łamali lub naginali prawo obowiązujące w czasie orzekania.

Po wprowadzeniu stanu wojennego wymiar sprawiedliwości został „oczyszczony” z osób (m.in. sędziów i prokuratorów), które po powstaniu NSZZ „Solidarność” zaangażowały się w jego działalność, a po 13 grudnia 1981 r. nie uznały tej aktywności za błąd i zostały w związku z tym uznane przez władze za „ekstremę”. Miało to przywrócić pełną kontrolę rządzących nad sądownictwem, które w stanie wojennym zamierzano wykorzystać do rozprawy z przeciwnikami politycznymi (działaczami opozycji) oraz do zastraszania tych, którzy byli skłonni protestować przeciwko ograniczaniu praw społeczeństwa. Prokuratorzy i sędziowie, którzy pozostali w zawodzie, podlegali w związku z tym właściwie stałej presji władz PRL (od Biura Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej po komisarzy-pełnomocników Komitetu Obrony Kraju). W efekcie władza sądownicza stała się – choć nie bez problemów – jednym z filarów reżimu stanu wojennego. Jednak, co warto podkreślić, było to „zasługą” jedynie części, a nie całego środowiska sędziów i prokuratorów. Stan wojenny był też – co trzeba przypomnieć – okresem ogromnego zaangażowania wojskowego wymiaru sprawiedliwości, którego zakres działania znacząco zwiększono, m.in. powierzając mu istotną część najważniejszych spraw politycznych.

Artykuł zawiera analizę miejsca stanu wojennego i innych zbrodni komunistycznych okresu PRL w świadomości społeczeństwa polskiego, sporządzoną na podstawie największych badań sondażowych poświęconych polskiej pamięci zbiorowej, zrealizowanych po upadku komunizmu. Autorzy omawiają trendy przemian oceny tego wydarzenia formułowane przez Polaków, wiedzę o stanie wojennym i rozumienie przez nich jego przyczyn. Stwierdzają, że w ciągu ostatnich czterech dekad obserwować możemy przemiany spojrzenia Polaków na to, co stało się 13 grudnia 1981 r. Zmiany te także współcześnie stawiają pod znakiem zapytania możliwość rzetelnego rozliczenia komunistycznej przeszłości, m.in. w sferze pracy nad pamięcią zbiorową i w edukacji historycznej.

Wymiar „ludowej” (nie)sprawiedliwości w okresie stanu wojennego, oprócz „zwykłej” działalności represyjnej, decydował się niekiedy – realizując zamówienia polityczne – na ruchy nieoczywiste. Zaliczały się do nich zaoczne kary śmierci. Po 13 grudnia 1981 r. skazano w ten sposób sześciu oskarżonych, a wśród nich dwóch zbiegłych ambasadorów PRL – Romualda Spasowskiego i Zdzisława Rurarza. Wyroki odgrywały ważną rolę polityczną i propagandową: nie tylko powinny wzbudzić strach u samych skazanych (oprócz oficjalnych organów działały przecież jeszcze służby specjalne, które mogłyby otrzymać zadanie wyegzekwowania kar), lecz także zadziałać odstraszająco na innych dyplomatów i obywateli PRL, którzy próbowaliby pójść w ślady „zdrajców”. Czy działania sądów spełniły oczekiwania władz? Dlaczego w trakcie przewodu sądowego w sprawie Spasowskiego pojawiły się niespodziewane trudności? Do jakich sztuczek prawnych się uciekano, by spełnić życzenia Jaruzelskiego? W artykule autor poszukuje odpowiedzi na te i inne pytania.

W początkach stanu wojennego władze PRL przeprowadziły polityczną weryfikację pracowników wymiaru sprawiedliwości w województwie opolskim. Na sędziach należących do Solidarności wymuszono wystąpienie ze związku. Jeden z sędziów został usunięty ze stanowiska kierownika wojewódzkiego studium dla aplikantów. Nie prowadzono rozmów weryfikacyjnych z adwokatami, zamierzano jednak prowadzić na bieżąco polityczną weryfikację przy naborze aplikantów. Zasadniczo zrezygnowano z politycznej weryfikacji pracowników prokuratury. Poprzestano na przeprowadzeniu rozmów wyjaśniających z niektórymi osobami. W ich wyniku zwolniono z pracy jedną osobę. Okazało się jednak, że władze komunistyczne nie panują w pełni nad sytuacją w tym środowisku. W grudniu 1981 r. 12 aktualnych i byłych pracowników prokuratury złożyło legitymacje PZPR. Jej władze zareagowały karami partyjnymi. Początkowo całą dwunastkę dyscyplinarnie wydalono z partii. Później kary nieco złagodzono, w pięciu przypadkach stosując zwykłe skreślenie z listy członków. W ślad za tym siedem osób wydalonych z PZPR zostało zwolnionych z pracy w prokuraturze.

Przedmiotem rozważań podjętych w niniejszym artykule są polityczne procesy karne wobec działaczy NSZZ „Solidarność” i opozycji politycznej, które miały miejsce na terenie Regionu Środkowo-Wschodniego Solidarności w okresie stanu wojennego. Według zachowanych akt sądowych i prokuratorskich, na tym obszarze miały miejsce co najmniej 73 procesy sądowe o charakterze politycznym. Pierwsze rozprawy odbyły się w trzeciej dekadzie grudnia 1981 r. Ostatnie trzy procesy zakończyły się w sierpniu 1983 r. Spośród nich 50 procesów (70 proc.) było rozstrzyganych przed sądami powszechnymi, pozostałe 23 sprawy odbyły się przed sądami wojskowymi. Oskarżono w nich 147 osób, z których 120 zostało skazanych. 22 proc. spośród skazanych otrzymało kary pozbawienia wolności od 1 roku wzwyż, 15 proc. skazanych otrzymało wyroki pozbawienia lub ograniczenia wolności poniżej 1 roku, 46 proc. otrzymało wyroki pozbawienia wolności w zawieszeniu, a 8 proc. ukarano jedynie grzywną. Największe natężenie omawianych procesów, na etapie rozpraw sądowych, miało miejsce w styczniu, lutym oraz maju 1982 r. Jedna trzecia spraw dotyczyła organizacji strajków grudniowych w 1981 r. przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego, a 55 proc. związana była z podjętym w następnych miesiącach szeroko pojętym oporem i działalnością podziemną.

Artykuł ma na celu przedstawienie trzech form represji zastosowanych w okresie stanu wojennego wobec mieszkańców regionu świętokrzyskiego: internowań, represji sądowych i kierowania opozycjonistów do wojskowych obozów internowania. Analiza materiałów archiwalnych pozwoliła oszacować, że w ówczesnym województwie kieleckim Służba Bezpieczeństwa sięgała po internowanie częściej niż w niektórych znacznie aktywniejszych ośrodkach opozycyjnych. Ta forma represji dotknęła łącznie 368 mieszkańców omawianego obszaru, głównie działaczy NSZZ „Solidarność”. 88 osób spośród nich było prześladowanych z wykorzystaniem represji sądowych, a 65 mężczyzn skierowano do wojskowych obozów internowania, w których szykanowano ich ze względu na antykomunistyczną postawę. Zdarzały się przypadki nękania jednej osoby na kilka różnych sposobów. Represje zastosowane przez władze komunistycznej Polski, w wielu przypadkach skuteczne, miały na celu przerwanie opozycyjnej działalności mieszkańców regionu świętokrzyskiego.

Artykuł zawiera omówienie aktywności instytucji i służb komunistycznej Polski, na czele z Wojewódzką Komisją do Walki ze Spekulacją (WKDS) w zakresie tzw. przeciwdziałania zjawiskom negatywnym w obrocie towarowym i na szkodę konsumentów w woj. krakowskim (w jego ówczesnych granicach) w okresie stanu wojennego. W artykule przedstawiono genezę powstania WKDS, wspomniano o innych instytucjach mających wpływ na działania w tej dziedzinie oraz przedstawiono przepisy prawne, które stosowano w walce z osobami dopuszczającymi się wykroczeń lub przestępstw o charakterze spekulacyjnym. Artykuł został uzupełniony aneksem, w którym zamieszczono tabele z danymi statystycznymi, ilustrującymi różne aspekty działań antyspekulacyjnych w Krakowie i województwie.

W artykule przeanalizowano represje karne stosowane wobec krakowskich działaczy niezależnego ruchu wydawniczego w okresie stanu wojennego. Problem ten nie był dotąd przedmiotem szczegółowych badań. W dotychczasowej literaturze zwracano uwagę raczej na działania operacyjne komunistycznego aparatu represji niż na sankcje prawne stosowane wobec osób zaangażowanych w drugi, nielegalny, obieg wydawnictw. W artykule skupiono się na sprawach sądowych prowadzonych w związku z redagowaniem, drukowaniem oraz kolportowaniem podziemnych pism i druków zwartych. Z analizy wyłączono sprawy prowadzone wobec osób drukujących i kolportujących ulotki i napisy o treści antypaństwowej.

Autor artykułu prezentuje lokalny aspekt funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w okresie stanu wojennego (13 grudnia 1981 – 22 lipca 1983 r.) na przykładzie woj. kaliskiego. Celem jest ukazanie orzecznictwa sądów cywilnych i wojskowych, kolegiów ds. wykroczeń oraz aktywności prokuratury na obszarze peryferyjnym, niebędącym w skali ogólnopolskiej ani kluczowym centrum społeczno-politycznym i gospodarczym, ani silnym ośrodkiem opozycji i regionem NSZZ „Solidarność”. W omawianym okresie sądy w woj. kaliskim rozstrzygały o winie co najmniej 29 osób, oskarżonych na podstawie Dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym oraz kodeksu karnego o popełnienie przestępstw m.in. w związku z: kontynuowaniem działalności związkowej, organizacją i udziałem w strajkach, redagowaniem, drukiem i kolportażem materiałów bezdebitowych, udziałem w strajku, „publicznym nawoływaniem do nieposłuszeństwa przeciw obowiązującemu porządkowi prawnemu” oraz „nadużywaniem wolności sumienia i wyznania na szkodę interesów PRL”. Narzędziem represjonowania działaczy Solidarności, oprócz cywilnych organów wymiaru sprawiedliwości, pozostawały również prokuratury i sądy wojskowe. Charakterystycznym rysem orzecznictwa w woj. kaliskim było skazanie przez sądy tylko jednej osoby na karę bezwzględnego pozbawienia wolności.

W artykule zaprezentowano praktyczne aspekty zastosowania przepisów trybu doraźnego, obowiązujących w Polsce w okresie stanu wojennego wobec osób represjonowanych jako sprawcy nowych przestępstw politycznych, określonych w dekrecie o stanie wojennym w związku z tzw. strajkami grudniowymi w kopalniach węgla kamiennego w woj. katowickim. Analizie poddano oceny organów stosujących prawo (prokuratorów wojskowych i sądów wojskowych) odnośnie do przesłanki trybu doraźnego, jaką był tytułowy „szczególnie wysoki stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu”. W tekście wskazano na szczególną konstrukcję przepisu dotyczącego tej przesłanki umożliwiającą dowolność jego stosowania, a także potwierdzono ową dowolność w prowadzonych sprawach karnych. W konsekwencji starano się także wykazać, że czyny będące powodem represji w rzeczywistości nie były niebezpieczne dla społeczeństwa, natomiast rodziły obawy zagrożenia wyłącznie dla autorów stanu wojennego, a przepisy, na których podstawie stosowano represje karne, okazały się w praktyce bardzo skuteczne z punktu widzenia celów eliminacyjnych wprowadzenia stanu wojennego.

Procesy członków konspiracyjnych organizacji młodzieżowych, poza funkcją represyjną, wypełniały także cele propagandowe. Treść aktów oskarżenia, mów prokuratorskich, uzasadnień do wyroków i sprawozdań prasowych służyła realizacji funkcji przypisanych propagandzie politycznej. Za ich pośrednictwem zohydzano wizerunek członków podziemia. Przekonywano o słuszności wyroku, zarówno w jego zakresie podmiotowym, jak i surowości wymierzonej kary. Podkreślano także skuteczność pracowników aparatu represji w zwalczaniu działalności antysystemowej. W efekcie opinia publiczna, zwłaszcza młodzież, miała potępiać konspiratorów jako zagrożenie jej bezpieczeństwa. Celem artykułu jest analiza języka i strategii propagandowych stosowanych w trakcie procesów osób wspomnianych w tytule artykułu. Weryfikacji została poddana podstawowa hipoteza: procesy członków konspiracyjnych organizacji młodzieżowych w latach 1948–1956 służyły nie tylko ich czasowej eliminacji ze społeczeństwa, lecz także zdeprecjonowaniu ich wizerunku, a w konsekwencji usunięciu z pamięci społecznej.

Jednym z najważniejszych wydarzeń w czasie rządów komunistów w Polsce po II wojnie światowej był tzw. przełom październikowy 1956 r. Wprawdzie u władzy pozostali komuniści, ale dotychczasowa ekipa rządząca, silnie związana z Józefem Stalinem, została nieco odsunięta na boczny tor i zastąpiona przez ludzi mniej skompromitowanych, takich jak Władysław Gomułka. Polacy mieszkający w różnych państwach Europy i świata z uwagą obserwowali te zmiany. We Francji ich głównym źródłem wiedzy o świecie i Polsce był dziennik „Narodowiec”, wydawany przez Michała Kwiatkowskiego. Gazeta ta z wielką uwagą śledziła i relacjonowała zmiany zachodzące w Polsce w wyniku przełomu październikowego. Jej redakcja z entuzjazmem odnosiła się do Gomułki, licząc na to, że niczym komunistyczny przywódca Jugosławii Josip Broz-Tito zwiększy zakres suwerenności Polski wobec Związku Sowieckiego.

Głównym celem artykułu jest zaprezentowanie obrazu życia szkolnego lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., funkcjonującego w świadomości dzisiejszych czterdziesto- i pięćdziesięciolatków – ówczesnych uczniów szkół podstawowych. Artykuł powstał na podstawie wspomnień zebranych przez autorkę i znajdujących się w jej posiadaniu (mających pewne znamiona historii mówionej), jak też relacji drukowanych. Skorzystano również z wpisów na forach społecznościowych i blogach. Założeniem autorki było odwołanie się do perspektywy rozmówców (subiektywnej pamięci o szkolnej rzeczywistości i związanych z nią osobistych doświadczeniach). Wszystkie relacje i wspomnienia pochodzą z XXI w., istnieje zatem obawa, że opowiadający mogą wielu rzeczy nie pamiętać, inne przedstawiać z perspektywy współczesności, wyolbrzymiać albo zmieniać. Opierając się na „badaniach pamięci”, wiemy, że ludzie potrafią w elastyczny sposób kompensować deficyty pamięci zdarzeń, w których uczestniczyli, wykorzystując dane semantyczne (ogólne, powszechnie znane). Indywidualne spojrzenia na przeszłość szkolną powinny pozwolić na stworzenie „wspólnego obrazu życia szkolnego” lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, jak też odpowiedzieć na pytanie, które z elementów tego obrazu najmocniej przetrwały w świadomości i w jakim stopniu odnoszą się do ówczesnej rzeczywistości szkolnej. W rozważaniach podjęto także próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu wspominający pamiętają realia polityczne i jak dalece ukształtowały one pamięć o szkole. Wnioski: niewiele osób spośród badanych wspomina zabiegi związane z ideologizacją w duchu marksistowskim. Choć obecne w rzeczywistości placówek szkolnych, nie zajmują one centralnego miejsca w pamięci o latach spędzonych w szkole podstawowej. Zasadniczo uczniowie pamiętają to, co było przyjemne. Do szkoły, ukończonej 30–40 lat temu, czują ogromny sentyment, wręcz ją idealizują w swoich wspomnieniach, nawet jeśli zdarzały się w niej przykre incydenty. Wspominane jest przede wszystkim to, co nie ma związku z nauką, ale z czasem pozalekcyjnym, przerwami i imprezami w szkole.

Tematem artykułu jest obraz trzech polskich powstań narodowych: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego w podręcznikach szkolnych okresu PRL. Autor zwraca uwagę na rolę podręczników w kształceniu, organizację systemu szkolnego oraz ideologizację procesu i treści nauczania historii w szkole w Polsce komunistycznej, cechującą się różnym stopniem nasilenia w poszczególnych okresach. Następnie opisuje wybrane podręczniki do historii, przeznaczone dla szkół podstawowych i średnich. Zwraca uwagę na sposób ukazania w nich wspomnianych powstań, celu walki i sposobu, w jaki autorzy podeszli do przedstawienia zaborcy, przeciwko któremu te powstania organizowano. Ważnym elementem jest również wskazywanie na ruch rewolucyjny i chłopów jako siłę sprawczą powstań, a zarazem przedstawianie szlachty, zwłaszcza jej zamożniejszej części, jako warstwy społecznej hamującej walkę przeciw Rosji. Odpowiadało to marksistowskim wyobrażeniom o twórczej roli niższych warstw społecznych, a jednocześnie sytuowało wspomniane powstania w ciągu przemian rewolucyjnych w Europie XVIII–XIX w. Autor artykułu stara się również przedstawić obudowę dydaktyczną (ilustracje, mapy) podręczników szkolnych, wskazując na ich zwykle niską jakość.

Po zakończeniu II wojny światowej Turcja stała się ważnym państwem w polityce bliskowschodniej Waszyngtonu. W razie jego konfliktu z ZSRS Ankara miała umożliwić lądowanie sił amerykańskich w portach południowego wybrzeża Anatolii oraz na wyspach archipelagu greckiego. Stanowiła również bramę na Bliski Wschód. Dlatego prezydent Harry S. Truman zaproponował objęcie Grecji i Turcji programem pomocy gospodarczej i militarnej, której celem było uchronienie tych państw przed znalezieniem się w strefie wpływów ZSRS. Celem niniejszego artykułu jest przyjrzenie się pomocy amerykańskiej w pierwszych latach jej funkcjonowania, a także odpowiedzenie sobie na pytania: Czy była ona wystarczająca? Jak jej wielkość wyglądała w zestawieniu z innymi państwami, które zostały nią objęte? W literaturze przedmiotu znaleźć można stwierdzenie, że pomoc materialna USA dla Turcji była znaczna i stanowiła ważną część stosunków między tymi państwami. Jest ona refleksem opinii władz amerykańskich, których zdaniem była ona wystarczająca. Jednak Ankara liczyła, że wsparcie finansowe będzie większe oraz że przeznaczone zostanie na potrzeby najbardziej palące z jej punktu widzenia. Problemem były także rozmiary pomocy dla Turcji i Grecji w stosunku do wielkości tych państw, niekorzystne dla Ankary. Jednak naczelnym interesem amerykańskim i zachodnim było zatrzymanie rozprzestrzeniania się komunizmu, dlatego priorytet stanowiła Grecja, w której trwała wojna domowa.

Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej autorzy przedstawiają historię siedmiu czaszek wydobytych podczas ekshumacji w Katyniu w 1943 r., przewiezionych przez kierownika ekshumacji prof. Gerharda Buhtza do Wrocławia i odnalezionych po wojnie w Zakładzie Medycyny Sądowej (ZMS) w tym mieście. Przedstawiają wydarzenia dotyczące czaszek na przestrzeni ponad 70 lat, do czasów współczesnych i działań prokuratury IPN prowadzącej śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej. Autorzy przybliżają również kulisy współpracy wrocławskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej z tamtejszym ZMS, która zaowocowała m.in. udostępnieniem po raz pierwszy metody superprojekcji czaszki Janiny Lewandowskiej oraz pionierskiej projekcji 3D jednej z czaszek. Na drugą część składa się edycja niepublikowanego wcześniej protokołu z oględzin sądowo-lekarskich siedmiu czaszek z Katynia, które zostały przeprowadzone przez pracowników ZMS we Wrocławiu w 2002 r. Dokument ten, opracowany i przygotowany do druku przez autorów, zawiera szczegółową analizę z zakresu medycyny sądowej.

Kościół katolicki i jego wierni byli szczególnie narażeni na represje w latach 1917–1989, gdy swoją zbrodniczą działalność rozwinęły dwa systemy totalitarne: faszystowski i komunistyczny. Zbrodnie – w tym ludobójstwo – oraz inne represje wobec katolików stały się wręcz codziennością. Z ustaleń Pawła Skibińskiego wynika, że Polacy byli szczególnie represjonowali przez Sowietów i Niemców z powodu swojej przynależności narodowej oraz katolicyzmu. Symbolami ich prześladowań stały się niemieckie obozy koncentracyjne, w tym Dachau – miejsce kaźni wielu księży – oraz sowieckie łagry, a także Zbrodnia Katyńska, wydarzenie szczególne ważne z perspektywy losów duchownych różnych wyznań. Badania autora recenzowanej monografii wskazują na to, że represje III Rzeszy dotknęły katolików we wszystkich krajach okupowanych przez nią w latach II wojny światowej oraz w samych Niemczech. Z kolei represje sowieckie stały się normą wobec katolików na tych obszarach, które w czasie II wojny światowej zajęła Armia Czerwona, a po wojnie znalazły się w strefie wpływów ZSRS. Po 1945 r. w zbrodniczej działalności wspierali Sowietów lokalni komuniści, wcześniej niejednokrotnie przeszkoleni w Moskwie. Autor recenzowanej książki dostrzegł i szczegółowo omówił rolę Jana Pawła II w procesie demontażu komunistycznego systemu politycznego w Europie Środkowo-Wschodniej pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych XX w.

Recenzja książki Zbrodnie organizacji ukraińskich nacjonalistów i ukraińskiej powstańczej armii na kresach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej (1939–1945) w dokumentach. Studia i materiały, wstęp i red. Tomasz Bereza, Instytut Pamięci Narodowej, Rzeszów–Warszawa, 2023.

Sprawozdanie z konferencji „»Niemcy, w ręce wasze oddaję Polaków, musimy ten naród wytępić…«. Polityka germanizacyjna niemieckich władz okupacyjnych na Pomorzu Gdańskim 1939–1945”, Gdańsk, 25–26 października 2022 r.