„Szczególnie wysoki stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu” – wyznacznik represji trybu doraźnego w procesach strajkujących w kopalniach w woj. katowickim w czasie stanu wojennego
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 43 Nr 1 (2024), strony: 226-242
Data publikacji: 2024-08-09
Abstrakt
W artykule zaprezentowano praktyczne aspekty zastosowania przepisów trybu doraźnego, obowiązujących w Polsce w okresie stanu wojennego wobec osób represjonowanych jako sprawcy nowych przestępstw politycznych, określonych w dekrecie o stanie wojennym w związku z tzw. strajkami grudniowymi w kopalniach węgla kamiennego w woj. katowickim. Analizie poddano oceny organów stosujących prawo (prokuratorów wojskowych i sądów wojskowych) odnośnie do przesłanki trybu doraźnego, jaką był tytułowy „szczególnie wysoki stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu”. W tekście wskazano na szczególną konstrukcję przepisu dotyczącego tej przesłanki umożliwiającą dowolność jego stosowania, a także potwierdzono ową dowolność w prowadzonych sprawach karnych. W konsekwencji starano się także wykazać, że czyny będące powodem represji w rzeczywistości nie były niebezpieczne dla społeczeństwa, natomiast rodziły obawy zagrożenia wyłącznie dla autorów stanu wojennego, a przepisy, na których podstawie stosowano represje karne, okazały się w praktyce bardzo skuteczne z punktu widzenia celów eliminacyjnych wprowadzenia stanu wojennego.
Słowa kluczowe
stan wojenny • represje • tryb doraźny • społeczne niebezpieczeństwo czynu martial law • repression • summary criminal procedure • social danger of an act
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach, 0103/214, Raport o uwarunkowaniach, przebiegu i skutkach akcji strajkowych w kopalniach węgla kamiennego po wprowadzeniu stanu wojennego, Katowice, styczeń 1982 r.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział we Wrocławiu, 101; Oddział w Katowicach, akta śledztwa OKŚZpNP w Katowicach, sygn. S 25/07/Zk.
Dekret z dnia 25 czerwca 1946 r. o przystosowaniu przepisów o postępowaniu doraźnym do postępowania przed sądami wojskowymi, DzU nr 30, poz. 194.
Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o postępowaniach szczególnych w sprawach przestępstw i wykroczeń w czasie obowiązywania stanu wojennego, DzU nr 29, poz. 156 ze zm.
Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o przekazaniu do właściwości sądów wojskowych spraw o niektóre przestępstwa oraz o zmianie ustroju sądów wojskowych i wojskowych jednostek organizacyjnych Prokuratury Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w czasie obowiązywania stanu wojennego, DzU nr 29, poz. 157 ze zm.
Dekret z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym, DzU nr 29, poz. 154 ze zm.
Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o postępowaniu doraźnym, DzU nr 53, poz. 301 ze zm.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19 marca 1928 r. o postępowaniu doraźnym, DzU nr 33, poz. 315 ze zm.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1998 r. – Kodeks karny, tj. DzU, 2024, poz. 17 ze zm.
Ustawa z dnia 18 grudnia 1982 r. o szczególnej regulacji prawnej w okresie zawieszenia stanu wojennego, DzU nr 41, poz. 273 ze zm.
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny, DzU nr 13, poz. 94 ze zm.
Ustawa z dnia 19 kwietnia1969 r. – Kodeks postępowania karnego, DzU nr 13, poz. 96 ze zm.
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tj. DzU z 1979 r., nr 18, poz. 111.
Błachut M., Kryminologia a polityka kryminalna [w:] Po co nam kryminologia? Księga jubileuszowa Profesor Ireny Rzeplińskiej, red. W. Klaus, D. Woźniakowska-Fajst, P. Wiktorska, K. Buczkowski, Warszawa 2019.
Buchała K., Prawo karne, Warszawa 1980.
Drogoń A., O niektórych prawnych aspektach stanu wojennego wprowadzonego w Polsce 13 grudnia 1981 roku, „Z Dziejów Prawa” 2008, t. 1 (9).
Chrzczonowicz P., Prawo karne i wymiar sprawiedliwości wobec opozycji wolnościowej w Polsce doby stanu wojennego [w:] Stan wojenny. Fakty, hipotezy, interpretacje, red. A. Czwołek, W. Polak, Toruń 2008.
Gałązka M., Prawo karne procesowe w okresie stanu wojennego [w:] Prawo karne stanu wojennego, red. A. Grześkowiak, Lublin 2003.
Gałązka M., Społeczne niebezpieczeństwo czynu w komunistycznym prawie karnym Polski Ludowej [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.
Grześkowiak A., Aksjologia komunistycznego prawa karnego w Polsce Ludowej [w:] Komunistyczne prawa karne Polski Ludowej, red. A. Grześkowiak, Lublin 2007.
Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2014.
Jankowski Z., Kalinowski P., Kubiak J.R., Postępowania szczególne w sprawach o przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego (Komentarz do dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r.), Warszawa 1982.
Jasiński J., Obraz polityki karnej lat osiemdziesiątych i początków lat dziewięćdziesiątych (1980–1991), „Archiwum Kryminologii” 1993, t. 19.
Kauba K., Orzecznictwo stanu wojennego, „Przegląd Sądowy” 1992, z. 5–6
Kozielewicz W., Tryb doraźny – uwagi „de lege ferenda” [w:] „Krytyka Prawa” 2010, t. II.
Kordas J., Kowalczuk Z., Stan wojenny w Polsce i na Dolnym Śląsku: sądy wojskowe, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, Folia 166: Studia de Securitate et Educatione Civili, 2014, t. 4.
Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, wyd. 5, Warszawa 2013.
Melezini M., Prawo karne stanu wojennego, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2005, t. 3.
Melezini M., Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX wieku, Białystok 2003.
Miłek K., Istota kary kryminalnej, „Roczniki Wydziału Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL” 2008, t. IV, z. 1.
Piątek P., Praktyczny wymiar represji karnych stanu wojennego wobec strajkujących górników w województwie katowickim w 1981 roku, cz. 1: Wybrane zagadnienia procesowe, cz. 2: Wybrane zagadnienia materialno-karne [w:] Strajki grudniowe 1981 r. w województwie katowickim. Studia i materiały, red. T. Kurpierz, J. Neja (w przygotowaniu).
Plebanek E., Geneza wprowadzenia materialnego ujęcia przestępstwa do ustawodawstwa karnego PRL [w:] Materialne określenie przestępstwa, Warszawa 2009, LEX/el.
Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, red. T. Dukiet-Nagórska, wyd. 2, Warszawa 2018.
Prawo karne stanu wojennego, red. A. Grześkowiak, Lublin 2003.
Prusak F., Postępowania doraźne [w:] System prawa karnego procesowego, t XIV: Tryby szczególne, Warszawa 2015.
Rejman G., Prawo karne w latach 1944–1956, „Studia Iuridica” 1992, t. 22: Prawo okresu stalinowskiego. Zagadnienia wybrane.
Strzembosz A., Stanowska M., Sędziowie warszawscy w czasie próby 1981–1988, Warszawa 2005.
Świda W., Prawo karne, Warszawa 1978.
Uzasadnienie uchwały SN z dnia 24 XI 1982 r., sygn. V KRN 365/82, „Nowe Prawo” 1983, z. 9–10.
Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2012.
Zalewski W., Społeczna szkodliwość – dziedzictwo komunizmu w polskim prawie karnym? „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021, nr 3 (43).
Ziewiński J., Niektóre materialnoprawne problemy w dekrecie z dnia 12 XII 1981 r. o postępowaniu doraźnym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1982, nr 1 (142).
Kopalnie węgla kamiennego w Polsce, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kopalnie_węgla_kamiennego_w_
Polsce (dostęp 11 VII 2023 r.).
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Przemysław Piątek, Wybrane zagadnienia odpowiedzialności karnej za zbrodnie przeciwko ludzkości określone w art. 3 ustawy o IPN , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 6 Nr 2 (2004)