Artykuł prezentuje życie, działalność oraz różne twarze Sergiusza Piaseckiego (1899–1964). Był on żołnierzem, policjantem, agentem wywiadu, przemytnikiem, kokainistą, fałszerzem, złodziejem, więźniem, pisarzem, modelem, egzekutorem Armii Krajowej, oficerem, ojcem, emigrantem, robotnikiem. Autor wykorzystał dokumenty zgromadzone w archiwach litewskich, brytyjskich i polskich.

Polityczna groteska Sergiusza Piaseckiego zilustrowała w ciekawej artystycznie konwencji pierwszy rok komunistycznych rządów w powojennej Polsce. Autor wiele opisywanych zdarzeń widział osobiście, jeszcze przed emigracją, albo korzystał z bezpośrednich relacji naocznych świadków. W tekście podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu można uznać omawianą książkę za istotne źródło do dziejów pierwszego roku Polski „ludowej” oraz czy jakieś kwestie zostały przez pisarza pominięte. Autor artykułu podkreślił bardzo szeroką panoramę zagadnień podniesionych w powieści, obejmującą takie kwestie, jak sowieckie zbrodnie i represje wobec polskiej ludności oraz budowanie i wspieranie miejscowego, zbrodniczego aparatu bezpieczeństwa; ogromna skala sowieckich rabunków, zubożających zasoby ekonomiczne Polski; różnorodne patologie nowej władzy, zarówno administracji, jak i Polskiej Partii Robotniczej; niezwykle rozbudowana i w ogromnym stopniu zakłamana komunistyczna propaganda, w pełni wzorowana na doświadczeniach sowieckich, a także wiele innych kwestii politycznych, ekonomicznych i kulturalnych, występujących w Polsce pomiędzy majem 1945 a kwietniem 1946 r. Autor poruszył także różnorodne problemy społeczne, np. ogromny problem nielegalnej produkcji i wielkiej skali spożycia alkoholu. W większości prezentowanych spraw pojawiał się kontekst w postaci stosunków polsko-sowieckich. Wszystkie te kwestie składają się na niezwykle krytyczną panoramę życia w Polsce rządzonej przez komunistów. Obraz ten, obok innych prac omawianego autora, spowodował oficjalny zakaz publikacji jego prac, trwający aż do upadku rządów komunistów w Polsce.

Artykuł poświęcony jest powieści o przygodach diabła Marka w powojennej Polsce. Na podstawie materiałów archiwalnych omówiono dzieje opublikowania utworu oraz konflikt autora z wydawcą. Rozpatrzono status genologiczny – od początkowego zamysłu reportażu, po hybrydę powieści reportażowej, satyry i groteski politycznej. Sporo uwagi poświęcono dokumentaryzmowi i elementom autentycznym, lub zbliżonym do takich, występującym w tekście. Rozpatrzono też status bohatera fantastycznego oraz wyrażone w powieści przekonanie autora o diabelskiej naturze komunizmu. Zaprezentowano utrwalone w literaturze przedmiotu poglądy na charakter dzieła Piaseckiego i odniesiono się do nich krytycznie. Przeprowadzono analizę utworu, umożliwiającą osądzenie, które z przedstawionych zdarzeń pisarz relacjonował z autopsji, które z materiałów źródłowych, które zaś na podstawie opowieści świadków, spotkanych przez niego przed ucieczką z kraju. Podkreślono istnienie tezy powieściowej – przekonania o niechęci narodu polskiego do komunizmu i wierności idei niepodległości i suwerenności Polski.

Wśród pisarzy Sergiusz Piasecki odznacza się nietypową biografią. Był żołnierzem, partyzantem, przemytnikiem, przestępcą, więźniem i emigrantem politycznym. W różnych okresach życia uczestniczył w konspiracji zbrojnej, nieraz działał poza prawem. Autor artykułu stawia pytania o fakty i epizody z życia omawianego pisarza, o których brak dokładnej wiedzy, które pozostają niepewne bądź niewyjaśnione.

Artykuł zawiera przedstawienie działalności Sergiusza Piaseckiego, późniejszego pisarza, jako agenta wywiadowcy Ekspozytury nr 6 Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (wywiadu), umiejscowionej w Brześciu nad Bugiem. Celem artykułu jest przede wszystkim ukazanie tła instytucjonalnego tej działalności – kształtowania się struktury terenowej, z którą współdziałał autor powieści Bogom nocy równi, a która powstała po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. jako część polskiego wywiadu wojskowego. Wskazano także na formalne warunki pełnienia w tym czasie służby wywiadowczej. Niniejszy przyczynek do dziejów polskiego wywiadu na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej daje obraz zaangażowania polskich służb specjalnych w omawiane działania z perspektywy analizy dokumentów zachowanych po agentach Ekspozytury nr 6.

Artykuł jest wprowadzeniem do porównania dwóch wybitnych polskich prozaików i świadków XX stulecia: Sergiusza Piaseckiego (1901–1964) i Józefa Mackiewicza (1902–1985). Paralela dotyczy ich niezwykłych biografii, wyrazistych postaw światopoglądowych, a także specyfiki ich twórczości literackiej. W ramach tych perspektyw porównawczych autor artykułu scharakteryzował zarówno narzucające się podobieństwa, jak i odmienności między pisarzami. Z jednej strony są oni sobie bliscy – ich życiorysy stanowią symboliczne odbicie polskiego losu ludzi z Kresów Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, urodzonych na progu XX w., których głównym doświadczeniem historycznym było spotkanie oko w oko z totalitaryzmami sowieckim i niemieckim, a w konsekwencji emigracja polityczna do krajów zachodnich. Poza tym proza obydwu twórców koresponduje ściśle z ich doświadczeniem autobiograficznym i autentycznymi realiami historycznymi, ma skłonność do silnej perswazyjności, a także odznacza się sugestywną i polisensoryczną ewokacją świata przedstawionego. Z drugiej strony pisarze różnią się wyraźnie własnym zaangażowaniem w życie społeczne i polityczne, temperamentem publicystycznym oraz poetyką uprawianej prozy (powieść historyczna i historyczno-polityczna w przypadku Mackiewicza, powieść sensacyjna i przygodowa u Piaseckiego).

Kwestia, czy polska literatura jest znana, czy tylko obecna w krajach niemieckiego obszaru językowego, jest dyskusyjna, określa jednak specyficzną recepcję twórczości Sergiusza Piaseckiego. To, jaką rolę odgrywa określony pisarz na innym obszarze językowym, w innym kontekście kulturowo-literackim, zależy m.in. od stosunków kulturalno-politycznych i literackich, w tym wypadku polsko-niemieckich. Z oczywistych powodów, jako „gorliwy antykomunista, bandyta i przestępca”, Piasecki nie mógłby być obecny w NRD. Zadziwia do dziś nieobecność tego pisarza w najważniejszych publikacjach literaturoznawczych w krajach obszaru języka niemieckiego. Odbiór twórczości Piaseckiego ogranicza się faktycznie do jednego tylko dzieła, literackiego debiutu pisarza, powieści Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy. Decydującą rolę w jej pozytywnym odbiorze odegrała, oprócz antykomunistycznego nastawienia autora oraz tematyki przemytniczej, egzotyka „dzikiego Wschodu” Europy. W krytyce literackiej nieraz powtarzano znane stereotypy o Polsce i Polakach. Dla uniknięcia nieporozumienia ważne jest wyjaśnienie czytelnikom niemieckim tytułu powieści Piaseckiego, który w przekładzie brzmi Der Geliebte der Großen Bärin. Jego dosłowne tłumacznie jest mylące, może nawet przewrotne. Obecność Piaseckiego w Niemczech nie ogranicza się tylko do aspektu literackiego, lecz także porusza recepcję filmową i radiową. Okazuje się, że istnieje – wbrew oczekiwaniom – obszerny materiał źródłowy, zachęcający do dalszych namysłów nad recepcją twórczości pisarza. Ważnym aspektem odbioru tego autora jest to, że jego utwory są ściśle związane z często nieznaną niemieckim czytelnikom historyczną i polityczną „atmosferą”. Są to okoliczności, które mają wyraźne, uniwersalne cechy ponadczasowe. Oprócz tego seks, zbrodnie oraz „romantyzm” mogą być szczególnie ciekawe dla czytelnika niemieckiego. Ciekawym zjawiskiem jest, że Kochanka Wielkiej Niedźwiedzicy zaliczono w Niemczech do trzech najważniejszych „książek dla mężczyzn”.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przepisów rozporządzenia o oznakowaniu Żydów opaską z gwiazdą Dawida i ich zastosowania względem żydowskich mieszkańców Warszawy w okresie II wojny światowej. Poruszono także takie wątki, jak reakcje ludności żydowskiej i polskiej na przepisy wspomnianego rozporządzenia czy kwestie związane z wysokością kary za jego naruszenie, na co decydujący wpływ miał czas popełnienia zabronionego czynu. Analizowane przypadki podzielono na dwie zasadnicze grupy: postępowania wytoczone Żydom przed utworzeniem warszawskiego getta i po jego utworzeniu. Podstawę źródłową niniejszego artykułu stanowią zachowane akta sądowe dotyczące postępowań o naruszenie rozporządzenia opaskowego, które prowadzono przed Sądem Specjalnym w Warszawie (Sondergericht Warschau). Materiały te zostały skonfrontowane z relacjami i wspomnieniami samych Żydów, co pozwoliło m.in. na udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, jak przebiegały postępowania prowadzone w omawianych sprawach. W artykule uwzględniono także podejmowane przez Żydów próby odwoływania się od wyroków warszawskiego Sondergerichtu, a także ich prośby o zwolnienie z obowiązku noszenia opaski.

UWZ-Lager Zamosc był centralnym obozem przejściowym, utworzonym dla polskiej ludności cywilnej przymusowo wysiedlanej z Zamojszczyzny w latach 1942–1943, podczas próby realizacji „Generalplan Ost” w Generalnym Gubernatorstwie. Po przekroczeniu obozowej bramy rozpoczynała się nieopisana tragedia uwięzionych w nim osób. Po zarejestrowaniu i przejściu selekcji wartościującej pod kątem zniemczenia oraz przydatności do niewolniczej pracy w Rzeszy więźniowie oczekiwali na sformowanie transportu i wywiezienie w dalszą drogę. Okres pobytu „za drutami” w Zamościu zazwyczaj wynosił od kilku dni do kilku tygodni. W tym czasie więźniowie przebywali w nieludzkich warunkach sanitarno-bytowych, na które składały się: głód, zimno, stłoczenie w przeludnionych barakach, choroby (zwłaszcza zakaźne), brak leków itp. W rezultacie zmarło wielu z nich, zwłaszcza dzieci i osób starszych. Najcięższy był los dzieci niespełniających kryterium rasy nordyckiej, siłą odłączanych od rodziców podczas selekcji i przydzielanych pod opiekę starcom. Dzieciom tym próbowali pomóc ich bliscy, których pozostawiono przy nich podczas selekcji rasowej – najczęściej matki (niezwykle rzadko ojcowie), babcie, czasem dziadkowie. Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie wybranych przykładów strategii przetrwania więźniów UWZ-Lager Zamosc w obozowej rzeczywistości przez pryzmat jednostkowych doświadczeń (z pominięciem strony duchowej i przeżyć wewnętrznych), zapisanych w ich powojennych narracjach autobiograficznych. Źródła te pokazują, jak uwięzieni próbowali zaadaptować się do życia w obozie w pierwszych miesiącach jego działalności.

Podczas II wojny światowej Polska poniosła ogromne straty ludnościowe. Ich część to dzieci zabrane przez nazistowskie Niemcy w celach germanizacyjnych. Po wojnie władze w Warszawie podjęły starania o ich odzyskanie. Od marca 1947 r. zadania z tego zakresu realizował zespół Pełnomocnika Rządu do spraw Rewindykacji Dzieci Polskich. Zastępcą szefa tej instytucji był Wiktor Pietruszka (1910–2003), łodzianin, doświadczony pracownik opieki społecznej. Stworzył on interesującą koncepcję poszukiwania całych grup dzieci, a nie tylko pojedynczych osób. Na wdrożenie tej metody działania zabrakło jednak czasu i pełnego poparcia wśród współpracowników. Po odwołaniu do Polski w końcu 1949 r. Pietruszka wznowił studia wyższe, z czasem został dyrektorem Miejskiego Urzędu Statystycznego w Łodzi. Opierając się na statystyce, wypowiadał się m.in. na temat losów polskich dzieci w czasie II wojny światowej. Celem artykułu jest pokazanie jego sylwetki i określenie roli w staraniach władz w Warszawie o rewindykację najmłodszych obywateli. W artykule wykazano, że kwestia poszukiwania i rewindykacji dzieci polskich z okupowanych Niemiec wymaga także spojrzenia przez pryzmat badań biograficznych.

Od początku swego funkcjonowania w Polsce reżim komunistyczny zmierzał do przebudowy społecznej środowiska akademickiego, w pierwszej kolejności poprzez zwiększenie udziału młodzieży wywodzącej się z rodzin robotniczych i chłopskich wśród studentów. Z czasem młodzież ta miała zasilić – i w ten sposób „poprawić” – oblicze społeczne kadry naukowo-dydaktycznej. Ważnym narzędziem tych dążeń był system preferencyjnego przyjmowania młodzieży robotniczo-chłopskiej na studia, który z czasem ulegał ewolucji, a w konsekwencji zmieniała się także jego skuteczność. Szczególnie po 1956 r. wśród pracowników naukowych pojawił się postulat przyjmowania na studia jedynie na podstawie poziomu wiedzy i umiejętności kandydatów. Choć praktyczne zmiany w polityce rekrutacyjnej, idące w tym kierunku, nie miały charakteru rewolucyjnego i przebiegały pod ścisłą kontrolą partyjno-rządową, to trend ten został odwrócony w konsekwencji wydarzeń Marca᾽68. W ich wyniku przedstawiciele środowisk partyjno-rządowych zaczęli postrzegać w skłonności do obiektywizacji kryteriów przyjęć na studia efekt rzekomo wzmagających się w środowisku akademickim skłonności „rewizjonistycznych”, w tym czasie często wiązanych z „syjonizmem”. Konsekwencją tej diagnozy było zwiększenie kontroli partyjno-rządowej nad wyższymi uczelniami i innymi placówkami naukowo-badawczymi (co umożliwić miały zapisy Ustawy z dnia 20 grudnia 1968 r. o zmianie ustawy o szkolnictwie wyższym) oraz ponowne znaczne zwiększenie preferencji w przyjmowaniu młodzieży robotniczo-chłopskiej na studia oraz do liceów ogólnokształcących, skąd rekrutowała się większość kandydatów na studentów (kwestie te w większości regulowały dokumenty ministerialne niższej rangi). Ważnym krokiem na drodze do przemodelowania polskiego środowiska akademickiego była również demokratyzacja dostępu do szkolnictwa wyższego poprzez jego upowszechnienie i umasowienie – na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. w wielu miastach (głównie wojewódzkich) niemających tradycji uniwersyteckich otwierano różnego typu szkoły wyższe. W efekcie władzom udało się w ciągu trzech lat zwiększyć udział młodzieży robotniczo-chłopskiej na uczelniach o nieco ponad 6 punktów procentowych, co stanowiło umiarkowany sukces wobec zakładanych wyników (8–10 punktów procentowych w perspektywie roku). Po pierwszych intensywnych przeobrażeniach, związanych ze zwolnieniami i rezygnacją pracowników naukowych oraz awansami tzw. docentów marcowych, wzrost odsetka pracowników akademickich, wywodzących się z warstw robotniczej i chłopskiej, następował jeszcze wolniej, mimo ogromnego wzrostu zatrudnienia i głębokich zmian organizacyjnych (w latach 1968–1978 liczba naukowców dydaktyków na polskich uczelniach niemal się podwoiła).

The aim of this analysis is to present the Czechoslovak educational system under communist totalitarianism, i.e. from 1948–1989. The most important turning points and milestones of that system in the described period are presented, both the ideological changes, and the gradual reform efforts. The shape of the school system was modified repeatedly in Czechoslovakia under the communist regime. The length of mandatory education was changed several times, the system of schools and their names were changed. Throughout the period under review, nationally valid curricula and syllabuses were binding, and these were altered in response to changes in the education laws. A number of expert discussions were held on the shape of Czechoslovak education, however, these did not cross the “boundaries of the times” during this period. Moreover, many of the interventions were carried out primarily for ideological reasons and without regard for pedagogical considerations. The period of the 1950s can be seen as particularly problematic in this respect. The 1960s brought hope, culminating in the so-called Prague Spring of 1968. However, these hopes were violently ended in August 1968 with the Warsaw Pact invasion. The subsequent period of ’normalization’ brought a return to a distinctly rigid communism. The influence of the Soviet Union and its pedagogy and the strong ideologization of education (influenced by the scientific worldview of Marxism-Leninism) were evident throughout this period.