W związku z osiemdziesiątą rocznicą zakończenia II wojny światowej tematem przewodnim numeru 45 półrocznika „Pamięć i Sprawiedliwość” jest stan badań nad niemiecką i sowiecką okupacją Polski w latach 1939–1945. Autorzy artykułów ocenili wykorzystany w literaturze przedmiotu zasób źródłowy i przyjętą metodologię, wysunęli także liczne postulaty badawcze. Wskazali, że choć od opisywanych wydarzeń minęło 80 i więcej lat, niektóre kwestie wciąż pozostają słabiej opracowane. W numerze zamieszczono także artykuły poświęcone m.in. polityce narodowościowej okupantów, represjom wobec Polaków i obywateli polskich w ZSRS czy też roli partii narodowosocjalistycznej w Generalnym Gubernatorstwie.

W artykule omówiono miejsce, jakie zajmuje w historiografii polskiej wydana w 1970 r. pierwsza naukowa synteza historyczna niemieckiej okupacji Polski podczas II wojny światowej, napisana przez Czesława Madajczyka. Autor omawia kulisy wydania tej książki, przygotowywanej do druku w momencie apogeum kampanii antysemickiej w PRL po tzw. wydarzeniach marcowych w 1968 r. Pokazuje przyczyny jej zaskakującej, trwającej do dzisiaj popularności. Wskazuje również na konieczność opracowana nowej syntezy historii Polski w latach 1939–1945, która – jego zdaniem – jest niezbędna dla uzyskania pełnego obrazu dziejów naszego kraju w XX w.

Artykuł dotyczy prawodawstwa okupacyjnego, autorzy pominęli tematykę struktur administracyjnych i sądowych Polskiego Państwa Podziemnego i jego działalności w tej dziedzinie. Omawianą problematykę podzielono na trzy obszary: ustrój i prawo, sądownictwo oraz administrację. Ze względu na różnice ustroju prawnego, w każdym z nich osobno omówiono Generalne Gubernatorstwo oraz ziemie wcielone do III Rzeszy, przedstawiając kolejno stan badań i postulaty badawcze. Z uwagi na mało zaawansowany stan wiedzy oraz ograniczoną objętość artykułu zrezygnowano z opisu ziem polskich, które we wrześniu 1939 r. zostały zajęte przez ZSRS, a w 1941 r. znalazły się na obszarach Komisariatu Rzeszy Wschód i Komisariatu Rzeszy Ukraina. Autorzy zaproponowali podjęcie w przyszłości badań opartych nie tylko na analizie aktów prawnych (sfery normatywnej–teoretycznej), ale przede wszystkim na badaniu praktyki, zapisanej w aktach sądowych, a także opracowanie syntezy uogólniającej problemy prawa i administracji (także w kontekście innych krajów okupowanych) i wskazującej, jaka była rola prawa i sądów w realizacji celów polityki nazistowskiej.

Podczas okupacji niemieckiej w Polsce w latach 1939–1945 jednym z najważniejszych elementów polityki germanizacyjnej była grabież gospodarcza, a jej głównym celem – pauperyzacja ludności polskiej. Dotyczyło to także wsi. Po 1 września 1939 r. prowadzono na niej zabór polskiego mienia i masowe wysiedlenia ludności. Efektem tych działań miała być przebudowa własności ziemskiej. Dominować miały gospodarstwa towarowe, wytwarzające produkty nie tylko dla potrzeb gospodarzy, lecz również dla walczących Niemiec. Na okupowanej wsi prowadzono też akcję „kolonizacyjną”. Jej autorom i władzom odpowiedzialnym za realizację przyświecała chęć zmiany struktury narodowej wsi i całkowita dominacja na niej Niemców. Podstawowym celem niniejszego artykułu jest próba prezentacji dotychczasowego stanu badań tej problematyki. Wskazano wybrane publikacje oraz przedstawiono sugestie autora, dotyczące przyszłych prac historyków. Artykuł został podzielony na dwie zasadnicze części. Pierwsza z nich traktuje o stanie badań nad rolnictwem na poszczególnych ziemiach bezprawnie anektowanych przez III Rzeszę. Przyjęto w niej klucz zaawansowania stanu badań, opisując kolejno rolnictwo pod okupacją w Kraju Warty (Wielkopolska), na Suwalszczyźnie, Górnym Śląsku i w regencji ciechanowskiej, na koniec zaś w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (Pomorze i Kujawy). Druga część tekstu traktuje o gospodarce wiejskiej w Generalnym Gubernatorstwie.

Artykuł zawiera analizę dorobku 80 lat badań dotyczących zbrodni dokonanych na Pomorzu Gdańskim i Kujawach przez nazistowski Selbstschutz w pierwszych miesiącach ich okupacji przez III Rzeszę. Autor pokazuje wyjątkową skalę tego aktu niemieckiego ludobójstwa na tle całej okupowanej Polski. W tym kontekście przedstawia definicję i argumenty, którymi kierowano się przy stworzeniu nowego terminu historycznego – zbrodni pomorskiej 1939. Z jednej strony tematyka ta należy do najlepiej zbadanych fragmentów okupacji niemieckiej w Polsce, z drugiej zaś wciąż brakuje prac syntetycznych, analitycznych i problemowych oraz porównań z innymi masowymi zbrodniami niemieckimi lat 1939–1945 (np. Intelligenzaktion), popełnionymi na ludności cywilnej podczas II wojny światowej.

Ważne dla stosunków polsko-ukraińskich wydarzenia miały miejsce w latach 1943–1945, kiedy to banderowska frakcja Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów oraz jej ramię zbrojne – Ukraińska Powstańcza Armia – dokonały zbrodni ludobójstwa na polskiej ludności zamieszkującej południowo-wschodnie obszary II Rzeczypospolitej. W akcji eksterminacyjnej, szczególnie na Wołyniu, sprawcy wykorzystali koncepcję pozorowanej wojny ludowej, angażując do rozprawy z Polakami ukraińskich chłopów. Ustalanie bezpośrednich sprawców i okoliczności Zbrodni Wołyńskiej dotychczas nie zostało zakończone. Znana jest tożsamość tylko części ofiar przeprowadzonych wówczas czystek etnicznych, a przy określaniu liczby zamordowanych historycy nadal operują szacunkami. Artykuł zawiera zwięzłą retrospekcję postępu badań podjętych jeszcze w latach osiemdziesiątych XX w., przegląd literatury (przede wszystkim z ostatnich 15 lat), a także wskazuje pola badawcze oraz kierunki działań, które powinny stać się przedmiotem zainteresowania historyków.

Dzieje Obszaru Roboczego NSDAP w Generalnym Gubernatorstwie (Arbeitsbereich der NSDAP im Generalgouvernement Polen), który został utworzony na początku maja 1940 r., są stosunkowo mało znane w historiografii dotyczącej okupacji niemieckiej w Polsce w latach II wojny światowej. Tymczasem struktury partii narodowo-socjalistycznej na omawianym terenie odgrywały istotną rolę w propagandzie i umacnianiu zbrodniczego reżimu okupacyjnego Hansa Franka oraz w projektowanym procesie germanizacji Generalnego Gubernatorstwa, szczególnie w kontekście ,,światopoglądowej opieki” nad tamtejszymi volksdeutschami. Pełny rozwój organizacji partyjnej na tych ziemiach był blokowany przez ambicje polityczne samego Franka, co przejawiało się w jego sporach kompetencyjnych z niektórymi centralnymi organami władz III Rzeszy. Ostatecznie Obszar Roboczy NSDAP tylko częściowo wypełnił swoją funkcję polityczną, pozostając tworem niedokończonym oraz jedną z wielu emanacji polikratycznego oblicza reżimu nazistowskiego.

Celem artykułu jest zaprezentowanie problematyki ochrony dóbr kultury przez instytucje muzealne w realiach niemieckiej okupacji, sprawowanej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. W artykule poruszone zostaną następujące zagadnienia: stan muzeów i dóbr kultury w 1939 r. (dane statystyczne, podstawy prawne, przygotowania na wypadek wojny), okupacyjny nadzór nad muzeami (regulacje prawne, struktury organizacyjne, konfiskaty dóbr kultury), działalność polskich władz konspiracyjnych oraz uchodźczych (rejestrowanie strat, przygotowania do powojennej restytucji dóbr kultury). Artykuł zawiera również studia przypadków w postaci opisów funkcjonowania wybranych muzeów. Jego ważnym elementem jest także omówienie dorobku badawczego dotyczącego tak ujętej problematyki wojennych losów dziedzictwa kulturowego, prowadzące do wskazania postulatów badawczych.

W artykule przedstawiono proces przesiedlania i osiedlania Niemców bałtyckich i osadzania ich w Kraju Warty w latach 1939–1940. Scharakteryzowano organizację przesiedleń, ich cel, którym była germanizacja obszarów włączonych do III Rzeszy w 1939 r., a także przebieg i specyfikę osadnictwa omawianej grupy. Omówiono procesy decyzyjne i funkcjonowanie okupacyjnego aparatu administracyjnego, odpowiedzialnego za prowadzenie polityki osadniczej, ze wskazaniem na wprowadzenie na masową skalę instrumentów selekcji rasowej. Podsumowano także rozmiar liczbowy przesiedleń.

Artykuł zawiera przedstawienie stanu badań na temat kilku akcji zbrojnych przeprowadzonych przez Armię Krajową w kwietniu i maju 1943 r., podczas powstania w getcie warszawskim (akcja „Getto”). Wydarzenia te, mające charakter epizodyczny, były jedynym przypadkiem zbrojnego wystąpienia reprezentantów społeczeństwa większościowego (chrześcijańskiego) w celu pomocy Żydom w Europie podczas okupacji niemieckiej. Dlatego są istotnym punktem odniesienia dla badań nad relacjami polsko-żydowskimi okresu II wojny światowej. Z uwagi na uwarunkowania polityczne i cenzurę w PRL, do lat sześćdziesiątych powstawało pseudonaukowe piśmiennictwo, mające na celu najpierw eliminację AK z horyzontu badawczego, a następnie dyskredytację tej największej konspiracyjnej formacji zbrojnej w okupowanej Polsce przy użyciu różnego rodzaju środków manipulacji i wątpliwych czy wprost fałszywych dokumentów. Ożywiona debata historyczna w tym przedmiocie rozpoczęła się dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. W rezultacie udało się nakreślić ogólny obraz akcji zbrojnych przy murach getta, tj. przedstawić, ile ich było, jaki miały charakter i zakres oraz jakie było ich realne znaczenie militarne i symboliczne, a także osadzić te wydarzenia w kontekście uwarunkowań okupacyjnych i strategii walki AK z niemieckim okupantem. Natomiast nie zwracano uwagi na liczne nieścisłości i sprzeczności faktograficzne, dotyczące przede wszystkim uczestników omawianych walk. Kwestia ta wymaga uporządkowania i skonfrontowania – w miarę możliwości – z dokumentacją aktową z epoki.

Do lat osiemdziesiątych XX w. problematyka represji stosowanych przez władze sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich w okresie międzywojennym, podczas II wojny światowej oraz po jej zakończeniu pozostawała, ze względów politycznych, poza zainteresowaniem historyków polskich w kraju. Względnie skromny był również dorobek badaczy z diaspory. Wynikało to nie tylko z instytucjonalnej słabości polskiej nauki na emigracji, lecz także z utrudnionego dostępu do zbiorów archiwalnych, w tym do bogatego materiału zebranego w latach 1941–1945, przechowywanego w Instytucie Hoovera w Stanford. Przełom nastąpił w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., po przemianach demokratycznych w Polsce i innych krajach bloku wschodniego. Zniesienie ograniczeń cenzuralnych i możliwość skorzystania ze znacznej części utajnionej i niedostępnej wcześniej dokumentacji sowieckiego aparatu bezpieczeństwa, a także szerokie sięgnięcie po źródła autobiograficzne – wspomnienia i relacje – pozwoliło na podjęcie badań nad zagadnieniami do tej pory nieeksplorowanymi oraz na pojawienie się nowych tematów badawczych. Najcenniejsze opracowania powstały dzięki wysiłkom historyków polskich oraz badaczy rosyjskich należących do kręgu Stowarzyszenia „Memoriał”. Problematyka represji sowieckich budziła i budzi znaczne zainteresowanie także wśród naukowców z Litwy, Ukrainy i Białorusi. Osiągnięcia innych historiografii na tym polu są mniej znaczące lub co najwyżej wtórne. Mimo poważnego dorobku naukowego i znacznej liczby publikacji źródłowych, dostrzec można zagadnienia nie tylko mniej eksplorowane, ale wręcz wciąż pozostające poza obszarem badań historyków. Nowe perspektywy poznawcze wynikają zarówno z – na razie teoretycznej – możliwości wprowadzenia do obiegu naukowego wielu jeszcze niewykorzystanych źródeł, lecz także użycia nowych narzędzi analitycznych, podejścia interdyscyplinarnego oraz spojrzenia makro- i mikrohistorycznego. Warunkiem sine qua non w większości przypadków jest jednak udostępnienie archiwaliów przechowywanych Rosji i na Białorusi, pozostających nadal poza zasięgiem naukowców.

W artykule poruszono kwestię granic Polski w okresie II wojny światowej w kontaktach Anthony’ego J. Drexela Biddle’a z gabinetem Stanisława Mikołajczyka w 1943 r. do chwili odejścia Biddle’a ze stanowiska ambasadora USA przy rządzie RP. Celem jest ukazanie spojrzenia Stanów Zjednoczonych na problem granic Polski w kluczowym okresie II wojny światowej, a także oczekiwań rządu polskiego względem USA, dotyczących kwestii terytorialnych na tle pogarszających się stosunków Polski z ZSRS.

W pierwszej części tekstu autorzy poddają krytycznej ocenie twierdzenia Kazimierza Leskiego „Bradla” dotyczące jego rzekomych podróży po Europie w mundurze niemieckiego generała, podejmują także próbę opisania rzeczywistego znaczenia kierowanej przezeń komórki „666” Oddziału II Komendy Głównej ZWZ-AK. W drugiej części rekonstruują historię budowy w omawianym okresie systemu łączności zagranicznej tej organizacji, łączącej okupowaną Polskę z Londynem poprzez Francję, i starają się odtworzyć rzeczywistą rolę odegraną w tych działaniach przez bohatera artykułu, a także inne osoby, w tym Bohdana Wernera, Tadeusza Jabłońskiego i Charlotte Trolley de Prévaux (née Lotkę Leitner). Wykazują, że opowieści Leskiego o jego podróżach po Europie w niemieckim mundurze generalskim można bez większych wątpliwości uznać za fałszywą narrację historyczną, a jego wspomnienia należy traktować jako dzieło częściowo literackie, tylko osnute wokół rzeczywistych wydarzeń. „Bradl” bez wątpienia uczestniczył w tworzeniu sieci łączności kraju z centralą w Londynie, jednak jego rola w tych działaniach była co najwyżej pomocnicza. Także znaczenie niewielkiej komórki „666” zostało przezeń zmitologizowane. Ponadto wydaje się prawdopodobne, że zagraniczne zadania jego, względnie owej komórki, były przede wszystkim związane z działalnością wywiadu i kontrwywiadu ZWZ-AK. Jest to nasze oryginalne ustalenie, zaprezentowane po raz pierwszy w tym tekście.

Polacy deportowani w ramach represji sowieckich w marcu 1945 r. z Krakowa do ZSRS, którzy przeżyli pobyt w obozach dla internowanych NKWD nr 516 w Krasnowodzku i nr 520 w Groznym, w grudniu 1945 r. znaleźli się w obozie NKWD-MWD nr 228 w Dzaudżikau (obecnie Władykaukaz), w podobozie w Nuzalu. W podobozie tym, pierwotnie należącym do obozu nr 515, już od kwietnia 1945 r. przebywała grupa obywateli polskich deportowanych z Sanoka. Władze sowieckie zaliczyły ich do kategorii internowanych-aresztowanych grupy „B”. W większości byli oni podejrzani o różne formy współpracy z okupantem niemieckim, ale wśród nich znalazła się także grupa żołnierzy Armii Krajowej oraz Narodowych Sił Zbrojnych. W obozach nr 228 i 520 sytuacja bytowo-aprowizacyjno-sanitarna oraz warunki pracy już wówczas były relatywnie dobre, choć uwięzionych w Nuzalu zatrudniono przy ciężkich robotach w kopalni rudy cynku i ołowiu. Prowadzono także wśród nich rozpracowanie kontrwywiadowcze oraz działania propagandowe. Niewielkie partie spośród 252 Polaków osadzonych w Nuzalu zwalniano już w 1946 r. Największą i zarazem ostatnią grupę, liczącą 165 osób, odesłano do Polski pod koniec października 1947 r.

W historii prawa w Polsce Jerzy Sawicki należy do najbarwniejszych postaci czasów po II wojnie światowej. Jego życiorys wydaje się zlepkiem niepasujących do siebie okresów. W młodości pisywał artykuły do konserwatywnego „Buntu Młodych” i „Wiadomości Literackich”, w czasie wojny, jako osoba pochodzenia żydowskiego, musiał się ukrywać, a według niektórych źródeł kolaborował z Gestapo. Następnie, będąc prokuratorem Najwyższego Trybunału Narodowego (NTN), zasłynął świetnymi wystąpieniami, które wpłynęły znacząco na procesy niemieckich zbrodniarzy wojennych. Sawicki był jednym ze współtwórców koncepcji „zbrodniczego systemu”, która stała się fundamentem wielu aktów oskarżenia w procesach przed NTN, a która pozwalała ukazać całość i wieloaspektowość wyniszczania narodu polskiego, ale również osądzić rozkazodawców i urzędników nazistowskich. Od lat pięćdziesiątych Urząd Bezpieczeństwa, a następnie Służba Bezpieczeństwa prowadziły wobec Sawickiego rozpracowanie operacyjne pod kątem jego kolaboracji z Niemcami w czasie okupacji oraz domniemanego szpiegostwa. Równocześnie robił on karierę urzędnika, naukowca i felietonisty. Bez problemu wyjeżdżał za granicę oraz utrzymywał kontakty z uczonymi i dyplomatami z innych krajów. Czy niewyjaśnione aspekty jego życia pozwalają na jednoznaczną ocenę? Czy poparcie, jakiego udzielił władzy komunistów i wsparcie dla stalinizacji systemu sądownictwa w Polsce przekreślają jego zasługi jako prawnika, naukowca?

Kwestia opieki duszpasterskiej nad Polakami pracującymi w NRD stanowi fragment relacji między Kościołem katolickim a państwem komunistycznym, nieustannie dążącym do zmniejszania wpływu religii na społeczeństwo. Kiedy w połowie lat sześćdziesiątych za zachodnią granicą zaczęto masowo zatrudniać obywateli PRL, polskie duchowieństwo rozpoczęło starania o umożliwienie im uczestnictwa w praktykach religijnych, nawiązując w tym celu szeroką kooperację z Kościołem katolickim we wschodnich Niemczech. O skuteczności tych zabiegów świadczy to, że w połowie lat siedemdziesiątych, mimo przeciwdziałania ze strony władz, większość Polaków przebywających za Odrą i Nysą Łużycką była otoczona opieką duszpasterską i mogła brać udział w mszach św. oraz innych przedsięwzięciach, także pozareligijnych, organizowanych przez księży polskich i niemieckich. Dzięki temu pracownicy z PRL lepiej znosili rozłąkę z krajem i utrzymywali kontakt z Kościołem, choć nie do końca udało się zapobiec różnym negatywnym zjawiskom, związanym z długim pobytem za granicą. Jednocześnie współpraca duchownych z obu państw przyczyniała się do zbliżenia zarówno pomiędzy Kościołami, jak również zwykłymi Polakami i katolikami niemieckimi.

Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. zaskoczyło kilka tysięcy Polaków we Francji. Nie wiedzieli, co mogło ich czekać po powrocie do kraju, dlatego część z nich zdecydowała się pozostać nad Sekwaną na stałe lub do momentu rozeznania sytuacji w Polsce. Ludzie ci wymagali wsparcia, gdyż nie mieli mieszkań, stałej pracy, w większości też nie mówili po francusku. 15 grudnia 1981 r. utworzono Komitet Pomocy Polakom we Francji. Jego prezydentem honorowym został Maurice Schumann, a pierwszym przewodniczącym Georges Mond. Stowarzyszenie to miało charakter apolityczny. Jako jedyne poświęciło się wyłącznie Polakom we Francji, udzielając im pomocy materialnej, moralnej i informacyjnej (m.in. w kontaktach z administracją francuską). Działało nieprzerwanie do 1991 r., udzielając wsparcia wielu tysiącom osób. Dzieje Komitetu oraz odegraną przezeń rolę pozwalają prześledzić akta zgromadzone w Archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu.

Okręg Warszawa AK był jedną z najsilniejszych struktur organizacyjno-terenowych Armii Krajowej działającej w konspiracji. Pod koniec lutego 1944 r., gdy AK osiągnęła największy stan organizacyjny, w jego strukturach znajdowało się przeszło 25 proc. oficerów i podchorążych, przeszło 11 proc. podoficerów i ok. 10 proc. szeregowych całości sił podziemnego wojska. Jednak z braku dokumentów podstawowych nie były znane szczegóły działalności Okręgu w tym czasie, a także, poza przytoczonymi ogólnymi danymi, stany poszczególnych komórek organizacyjnych. We wstępie artykułu nakreślono krótko stan historiografii oraz dostępnych źródeł. Opublikowany w dalszej części dokument składa się z części opisowej, sporządzonej prawdopodobnie przez płk. Antoniego Chruściela, i tabelarycznej, wykonanej pod kierunkiem mjr. Wacława Kuliszewskiego. Ukazuje wykonane prace organizacyjne oraz stan Okręgu Warszawa w szczytowym momencie rozwoju AK. Pozwala przyjrzeć się bliżej jego strukturze, poznać stany ewidencyjne obwodów, Kedywu i Wojskowej Służby Ochrony Powstania oraz posiadanego przez nie uzbrojenia, a także liczbę zespołów Wojskowej Służby Kobiet oraz osiągnięcia Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Szkoły Młodszych Dowódców.