Pokaż  Tom 45 Nr 1 (2025)

Tom 45 Nr 1 (2025)

ISSN:
1427-7476

eISSN:
2957-1723
Dział: Studia

Polskie piśmiennictwo na temat pomocy zbrojnej udzielonej gettu warszawskiemu przez Armię Krajową – Akcja „Getto” (kwiecień – maj 1943 r.)

Alicja Gontarek

https://orcid.org/0000-0003-1556-1954

Instytut Pamięci Narodowej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 45 Nr 1 (2025), strony: 220-250

Data publikacji: 2025-10-15

https://doi.org/10.48261/PIS254509

Abstrakt

Artykuł zawiera przedstawienie stanu badań na temat kilku akcji zbrojnych przeprowadzonych przez Armię Krajową w kwietniu i maju 1943 r., podczas powstania w getcie warszawskim (akcja „Getto”). Wydarzenia te, mające charakter epizodyczny, były jedynym przypadkiem zbrojnego wystąpienia reprezentantów społeczeństwa większościowego (chrześcijańskiego) w celu pomocy Żydom w Europie podczas okupacji niemieckiej. Dlatego są istotnym punktem odniesienia dla badań nad relacjami polsko-żydowskimi okresu II wojny światowej. Z uwagi na uwarunkowania polityczne i cenzurę w PRL, do lat sześćdziesiątych powstawało pseudonaukowe piśmiennictwo, mające na celu najpierw eliminację AK z horyzontu badawczego, a następnie dyskredytację tej największej konspiracyjnej formacji zbrojnej w okupowanej Polsce przy użyciu różnego rodzaju środków manipulacji i wątpliwych czy wprost fałszywych dokumentów. Ożywiona debata historyczna w tym przedmiocie rozpoczęła się dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. W rezultacie udało się nakreślić ogólny obraz akcji zbrojnych przy murach getta, tj. przedstawić, ile ich było, jaki miały charakter i zakres oraz jakie było ich realne znaczenie militarne i symboliczne, a także osadzić te wydarzenia w kontekście uwarunkowań okupacyjnych i strategii walki AK z niemieckim okupantem. Natomiast nie zwracano uwagi na liczne nieścisłości i sprzeczności faktograficzne, dotyczące przede wszystkim uczestników omawianych walk. Kwestia ta wymaga uporządkowania i skonfrontowania – w miarę możliwości – z dokumentacją aktową z epoki.


Albert A. [Roszkowski W.], Najnowsza historia Polski 1918–1980, [Warszawa] 1983; wyd. 2, Londyn 1989.

Bartoszewski W., Polska podziemna a walka powstania warszawskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1973, nr 2–3.

Bartoszewski W., Los Żydów Warszawy 1939–1943, Kraków 1985.

Borzęcki O., Brygada Korwina w szeregach ZWZ-AK w latach 1941–1943, „Dzieje Najnowsze” 2015, nr 3.

Bór-Komorowski T., Armia Podziemna, Londyn 1950; wyd. 2, Warszawa 2009.

Bułhak W., Kunert A.K., Kontrwywiad podziemnej Warszawy. Struktura, zadania i obsada personalna Komendy Głównej, Obszaru Warszawskiego i Okręgu Warszawa ZWZ-AK w latach 1939–1944 [w:] Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, A.K. Kunert,

Warszawa 2008.

Chodakiewicz M.J., Żydzi i Polacy 1918–1955. Współistnienie i Zagłada, Warszawa 2023.

Edelman M., Getto walczy, Łódź 2015.

Eisenbach A., Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961.

Engelking B., Leociak J., Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001.

Finder G.N., Bernard Mark, powstanie w getcie warszawskim i proces Jürgena Stroopa, „Zagłada. Studia i Materiały” 2017, nr 13.

Fuks M., Pomoc Polaków bojownikom getta warszawskiego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1989, nr 1.

Grabski A., Żydowski ruch kombatancki w Polsce w latach 1944–1949, Warszawa 2002.

Grądzka-Rejak M., Olaszek J., Holokaust, pamięć, powielacz. Zagłada Żydów i okupacyjne stosunki polsko-żydowskie w publikacjach drugiego obiegu w PRL, Warszawa 2020.

Hercberg F., Dlaczego właśnie oni…, „Nasze Słowo”, numer: W 3-cią rocznicę powstania w ghetcie warszawskim, Łódź 1946.

Iranek-Osmecki K., Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat. Polacy i Żydzi 1939–1945, Londyn 1968.

Iranek-Osmecki K., Polacy i Żydzi 1939–1945, „Zeszyty Historyczne” 1968, t. 14.

Kermisz J., Powstanie w getcie warszawskim (19 kwietnia – 16 maja 1943), Łódź 1946.

Kermisz J., Stenogrames fun geszprechn mit Stroop, „Bleter far Geszichte” 1950, nr 1–2.

Kermisz J., Stroop tszuwes ojf an ankete, „Bleter far Geszichte” 1948, nr 1 (3–4).

Korboński S., Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939–1945, Warszawa 2008.

Korboński S., Polacy, Żydzi i Holokaust, Warszawa 2011.

Kubicki T., Getto warszawskie, Warszawa 2017.

Kunert A.K., Generał „Monter” Antoni Chruściel. Komendant podziemnej Warszawy, Warszawa 2012.

Libionka D., Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom, „Zagłada. Studia i Materiały” 2008, nr 4

Libionka D., Weinbaum L., Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2012.

Libionka D., ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.

Matusak P., Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w akcji pomocy Żydom [w:] Społeczeństwo polskie wobec martyrologii i walki Żydów w latach II wojny światowej, red. K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1996.

Malinowski W., Działania i walki Batalionu Saperów Praskich Armii Krajowej w okresie 1939– 1944 roku (kryptonimy: „Batalion Chwackiego” i XII-S-6), „Rocznik Warszawski” 1971, t. 10.

Mark B., Der proces fun Jurgen Stroop un Franc Konrad: Wos hot er gegebn der forszung fun der geto-ojfsztand-geszichte, „Bleter far Geszichte” 1951, nr 3.

Mark B., Powstanie w getcie warszawskim, Moskwa 1944.

Mark B., Powstanie w getcie warszawskim na tle ruchu oporu w Polsce. Geneza i przebieg, Warszawa 1953; wyd 2, Warszawa 1954.

Mark B., Powstanie w getcie warszawskim. Nowe uzupełnione wydanie i zbiór dokumentów, Warszawa 1963.

Mark B., Walka i zagłada warszawskiego getta, Warszawa 1958; wyd. 2, Warszawa 1959.

Maszkiewski J., Armia Krajowa w polityce historycznej, „Prosopon. Europejskie Studia Społeczno-Humanistyczne” 2018, nr 4.

Nalewajko-Kulikow J., Trzy kolory: szary. Szkic do portretu Bernarda Marka, „Zagłada. Studia i Materiały” 2008, nr 4.

Paulsson G.S., Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie (1940–1945), tłum. E. Olender-Dmowska, red. B. Engelking-Boni, J. Leociak, Kraków 2007.

Pełczyńska W., Bernard Mark o ghetcie warszawskim, „Polemiki” 1964, z. 2.

Pełczyński T., Ciołkosz A., Opór zbrojny w ghetcie warszawskim w 1943 roku, Londyn 1963.

Pomoc Armii Krajowej dla powstańców żydowskich w getcie warszawskim (wiosna 1943 r.), Warszawa 2012.

Poterański W., Das Warschauer Getto: zum 25. Jahrestag des bewaffneten Kampfes im Getto 1943, Warszawa 1968.

Poterański W., Le ghetto de Varsovie: edition consacrée au XXVe anniversaire de la lute armée au ghetto en 1943, Warszawa 1968.

Poterański W., Powstanie w gettach i pomoc Polaków dla ludności żydowskiej, Warszawa 1969.

Poterański W., The Warsaw Ghetto: on the 25th anniversary of the armed uprising in 1943, Warszawa 1968.

Poterański W., Warszawskie getto, Warszawa 1968; wyd. 2, Warszawa 1973.

Powstanie w ghetcie warszawskim 1943. Zbiór dokumentów, Warszawa 1945.

Silberklang D., Józef Kermisz (1907–2005) – twórca badań Szoa, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10.

Stach S., „Duch czasu wycisnął jednak na tej pracy swe piętno”. Historia Zagłady w badaniach Żydowskiego Instytutu Historycznego w okresie stalinowskim, „Zagłada. Studia i Materiały” 2017, nr 13.

Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką. Przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.

Stola D., Nadzieja i Zagłada. Ignacy Schwarzbart – żydowski przedstawiciel w Radzie Narodowej RP (1940–1945), Warszawa 1995.

Stroop J., Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. A. Żbikowski, Warszawa 2009.

Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1983.

Strzembosz T., Refleksje o Polsce i podziemiu (1939–1945), Lublin 1987; wyd. 2, Warszawa 1990.

Strzembosz T., Tragedia i chwała getta warszawskiego, „Więź” 1979, nr 4.

Szapiro P., Problem pomocy dla walczącego getta w publicystyce Polski Podziemnej [w:] Holokaust z perspektywy półwiecza, red. D. Grinberg, P. Szapiro, Warszawa 1993.

Ten jest z ojczyzny mojej, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, wyd. 2, Warszawa 1969; wyd. 3 uzup., Warszawa 2007.

Urynowicz M., Stosunki polsko-żydowskie w Warszawie w okresie okupacji niemieckiej [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.

Witkowski H., „Kedyw” Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943–1944, Warszawa 1984.

Witkowski H, Witkowski L., Kedywiacy, Warszawa 1973.

Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943–1944 o powstaniu w getcie Warszawy, oprac. P. Szapiro, Londyn 1992.

Zimmerman J., Polskie Państwo Podziemne i Żydzi w czasie II wojny światowej, tłum. M. Micińska, red. nauk. M. Rusiniak-Karwat, Warszawa 2018.

                            Pokaż  Tom 45 Nr 1 (2025)

Tom 45 Nr 1 (2025)

ISSN:
1427-7476
eISSN:
2957-1723

Data publikacji:
2025-10-15

Dział: Studia