Polska szkoła podstawowa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w świetle wspomnień
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 43 Nr 1 (2024), strony: 279-305
Data publikacji: 2024-08-09
Abstrakt
Głównym celem artykułu jest zaprezentowanie obrazu życia szkolnego lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w., funkcjonującego w świadomości dzisiejszych czterdziesto- i pięćdziesięciolatków – ówczesnych uczniów szkół podstawowych. Artykuł powstał na podstawie wspomnień zebranych przez autorkę i znajdujących się w jej posiadaniu (mających pewne znamiona historii mówionej), jak też relacji drukowanych. Skorzystano również z wpisów na forach społecznościowych i blogach. Założeniem autorki było odwołanie się do perspektywy rozmówców (subiektywnej pamięci o szkolnej rzeczywistości i związanych z nią osobistych doświadczeniach). Wszystkie relacje i wspomnienia pochodzą z XXI w., istnieje zatem obawa, że opowiadający mogą wielu rzeczy nie pamiętać, inne przedstawiać z perspektywy współczesności, wyolbrzymiać albo zmieniać. Opierając się na „badaniach pamięci”, wiemy, że ludzie potrafią w elastyczny sposób kompensować deficyty pamięci zdarzeń, w których uczestniczyli, wykorzystując dane semantyczne (ogólne, powszechnie znane). Indywidualne spojrzenia na przeszłość szkolną powinny pozwolić na stworzenie „wspólnego obrazu życia szkolnego” lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, jak też odpowiedzieć na pytanie, które z elementów tego obrazu najmocniej przetrwały w świadomości i w jakim stopniu odnoszą się do ówczesnej rzeczywistości szkolnej. W rozważaniach podjęto także próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu wspominający pamiętają realia polityczne i jak dalece ukształtowały one pamięć o szkole. Wnioski: niewiele osób spośród badanych wspomina zabiegi związane z ideologizacją w duchu marksistowskim. Choć obecne w rzeczywistości placówek szkolnych, nie zajmują one centralnego miejsca w pamięci o latach spędzonych w szkole podstawowej. Zasadniczo uczniowie pamiętają to, co było przyjemne. Do szkoły, ukończonej 30–40 lat temu, czują ogromny sentyment, wręcz ją idealizują w swoich wspomnieniach, nawet jeśli zdarzały się w niej przykre incydenty. Wspominane jest przede wszystkim to, co nie ma związku z nauką, ale z czasem pozalekcyjnym, przerwami i imprezami w szkole.
Słowa kluczowe
szkoła podstawowa • uczniowie • lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte • wspomnienia elementary school • students • 1970s and 1980s • memories
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych, Instytut Badań Problemów Młodzieży
Archiwum Akt Nowych, 330, Kadra pedagogiczna, oprac. H. Moroza, 1981–1982;
Archiwum Akt Nowych, 330, Rola szkoły, oprac. E. Kosela, 1976.
KC PZPR, XI/975, Informacja Ministerstwa Oświaty i Wychowania dla BP i KC o zimowym wypoczynku dzieci i młodzieży w 1977 r.;
KC PZPR, 1762, O przygotowanie i aktywny udział młodego pokolenia w budowie socjalistycznej Polski. Tezy programowe KC PZPR, październik 1972 r.
Ministerstwo Oświaty i Wychowania, Departament Wychowania i Kultury Fizycznej, Organizacja wypoczynku dzieci – przepisy prawne, decyzje, zarządzenia Ministerstwa Oświaty i Wychowania, 1983–1987;
Ministerstwo Oświaty i Wychowania, 173, Skargi i wnioski załatwiane bezpośrednio przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania;
Ministerstwo Oświaty i Wychowania, 1135, Skargi i wnioski załatwione przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania w 1973 r.
Telewizja Polska, 81, Zbiór wycinków prasowych, Szkolnictwo – mundurki szkolne (opinie), b.p.
Zbiory autorki, Milczarek M., „Patroni dolnośląskich szkół”, Wrocław 2022, praca doktorska napisana pod kierunkiem J. Wojdon;
Zbiory autorki, Relacja Aleksandry Z., uczennicy szkoły w Polkowicach w latach 1978–1985 (11 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Andrzeja D., ucznia szkoły w Polkowicach w latach 1977–1985 (12 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Anny B., uczennicy szkoły w Głogowie w latach 1979–1986 (13 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Filipa O., ucznia szkoły w Warszawie w latach 1977–1984 (31 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Jolanty W., uczennicy szkoły w Polkowicach w latach 1979–1986 (15 XI 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Katarzyny O., uczennicy szkoły w Otwocku w latach 1981–1988 (30 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Małgorzaty J., uczennicy szkoły we Wrocławiu w latach 1977–1984 (17 XII 2022 r.).
Zbiory autorki, Relacja Małgorzaty S., uczennicy szkoły we Wrocławiu w latach 1979–1986 (15 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Moniki P., uczennicy szkoły w Warszawie w latach 1974–1981 (30 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Pawła Z., ucznia szkoły w Lubinie w latach 1977–1985 (10 XII 2022 r.);
Zbiory autorki, Relacja Tomasza D., ucznia szkoły w Lubinie w latach 1978–1985 (13 XI 2022 r.).
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Wychowania 1982, nr 3;
Karta praw i obowiązków nauczyciela, DzU, 1972, nr 16, poz. 114;
Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania z dnia 15 lipca 1961 r. [w:] Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, red. S. Wołoszyn, Warszawa 1966, t. 3;
Zarządzenie nr DW-1/0911/13/73 Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 18 czerwca 1973 r. w sprawie zasad organizacji przez szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze uroczystości państwowych i szkolnych, Ministerstwo Oświaty i Wychowania, Ceremoniał szkolny 1973.
http://nostalgia81.blogspot.com/2008/04/szkoa-dawniej-i-dzi-1-powierzchowno.html. (dostęp 10 XII 2022 r.);
https://gazetakrakowska.pl/szkola-w-latach-prl-wtedy-tak-wygladali-uczniowie-zdjecia/ar/c5-14386997(dostęp 10 XII 2022 r.);
https://pl.quora.com/Czego-si%C4%99-nauczyli%C5%9Bcie-i-co-najlepiej-pami%C4%99tacie-z-lekcji-ZPT-zaj%C4%99cia-praktyczno-techniczne-w-szkole (dostęp 10 XII 2022 r.);
https://www.empikfoto.pl/blog/szkolne-wspomnienia/ (dostęp 10 XII 2022 r.);
https://zwierciadlo.pl/parenting/181288,1,powrot-do-szkoly-i-przybory-szkolne-jakie-macie--wspomnienia.read (dostęp 10 XII 2022 r.);
Jak to w szkole PRL bywało – wspomnienia Tadeusza Bohdala, rektora Politechniki Koszalińskiej, https://baltic.info.pl/jak-to-w-szkolach-prl-bywalo/ (dostęp 10 XII 2022 r.).
Kaczyńska D., Szkolne fartuchy, SKO i zajęcia na strzelnicy. Tak wyglądały polskie szkoły kilka dekad temu, https://businessinsider.com.pl/lifestyle/polskie-szkoly-w-prl-jakie-zasady-obowiazywa-ly-czego-uczono/ltpytfk (dostęp 11 XI 2023 r.); mlodziez-w-prl,3011.pdf (polska1918-89.pl) (dostęp 26 XI 2023 r.);
Strzembosz T., Harcerstwo polskie w latach 1944–1989, https://dlibra.kul.pl/Content/29517/32896__
Strzembosz--Tomasz--_0000.pdf (kul.pl) (dostęp 21 XI 2023 r.);
Szkolne wspomnienia czyli co pamiętasz ze szkolnej ławki (Małgosia z matczynefanaberie,pl), https://www.empikfoto.pl/blog/szkolne-wspomnienia/ (dostęp 10 XII 2022 r.);
Szkolne wspomnienia czyli co pamiętasz ze szkolnej ławki (Sylwia z mamawdomu,pl), https://www.empikfoto.pl/blog/szkolne-wspomnienia/ (dostęp 10 XII 2022 r.);
Wpisy pod: M. Kaczyńska, Wspomnienia wykopane z kartofliska. Pamiętacie klasowe wykopki ziemniaków?, www.gloswielkopolski.pl/artykul/3580229,wspomnienia-wykopane-z-kartofliska--pamietacie-klasowe-wykopki-ziemniakow,id,t.html (dostęp 20 X 2022 r.);
Żaryn M., Polityka historyczna w edukacji w PRL, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/12073/zaryn_prl.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp 10 XII 2022 r.).
Baran A.F., Harcerstwo niezależne. Od Niezależnego Ruchu Harcerskiego do Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej [w:] „Jesteście naszą wielką szansą”. Młodzież na rozstajach komunizmu 1944–1989, red. P. Ceranka, S. Stępień, Warszawa 2009.
Bochwic T., Narodziny i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania 1980–1981, Warszawa 2000.
Budziszewska M., Olender E., Gołuchowska M., Kocik D., Mućka J., Pamięć szkoły PRL-u. Badanie z wykorzystaniem technik narracyjnych, „Psychologia Wychowawcza” 2015, nr 7.
Dróżka W., Nauczyciel. Autobiografia pokolenia. Studia pedeutologiczne i pamiętnikoznawcze, Kielce 2002.
Dytman-Stasieńko A., Święto zawłaszczonych znaczeń. 1 Maja w PRL. Ideologia, rytuał, język, Wrocław 2006.
Eisler J., Polskie miesiące czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.
Fic M., Historia mówiona jako współczesny kontynuator literatury dokumentu osobistego (na przykładzie „Archiwum Historii Mówionej”) [w:] „Amor patriae nostra lex”. Oblicza polskiej niepodległości w literaturze dokumentu osobistego, dydaktyce i edukacji historycznej. Studia i materiały dedykowane Profesor Barbarze Kubis z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowo-dydaktycznej, red. A. Gołębiowska, Opole 2017.
Gęsicka G., Zaborowski W., Postrzeganie struktury społecznej przez uczniów szkół podstawowych [w:] B. Szacka i in., Polska dziecięca, Warszawa 2005.
Gorloff E., Rola świetlicy w organizacji czasu pozalekcyjnego uczniów szkoły podstawowej w świetle reformy systemu oświaty z 1961 roku [w:] Wzrastać w cieniu historii. Dzieci i młodzież w instytucjach edukacyjnych w Polsce (1918–1989), red. E. Gorloff, Toruń 2015.
Grzybowski R., Pomiędzy konfliktem a współdziałaniem. O trudnych relacjach rodziny i szkoły w latach PRL-u i ich odzwierciedleniu w postawach i przekonaniach młodzieży polskiej z dekady lat 80. XX wieku, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2017, t. XXVI, nr 1.
Gulczyńska J., Licealiści jako uczestnicy życia politycznego lat 80. XX wieku w Polsce [w:] Wzrastać w cieniu historii. Dzieci i młodzież w instytucjach edukacyjnych w Polsce (1918–1989), red. E. Gorloff, Toruń 2015.
Gulczyńska J., Wiara katolicka w świadomości polskiej młodzieży szkolnej lat 80. Kontekst tożsamościowy, pamiętanie i zapominanie [w:] Pamiętanie i zapominanie. Wspólnoty – Wartości –Wychowanie, red. J. Cukras-Szelągowska, Toruń 2016.
Kahl E., Oświata w ładzie monocentrycznym (na przykładzie Polski Ludowej) [w:] Wychowanie i kształcenie w systemach politycznych, red. E. Anhalt, D. Stępkowski, Warszawa 2012.
Kosiński K., Młodzież lat osiemdziesiątych w świetle badań CBOS oraz wybranych analiz IBPM, MAW i KC PZPR, „Dzieje Najnowsze” 2009, nr 2.
Kosiński K., Młodzież w ostatniej dekadzie PRL (wybrane zagadnienia) [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1980–1989, red. N. Jarska, J. Olaszek, Warszawa 2015.
Kosiński K., Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006.
Kurkowska-Budzan M., Informator, świadek historii, narrator: kilka wątków epistemologicznych i etycznych „oral history”, „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” 2011, nr 1.
Maruszewski T., Pamięć autobiograficzna – nowe dane, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2010, t. 5, nr 3–4.
Muszyńska Ł., Współdziałamy w klasach najmłodszych, „Rodzina i Szkoła” 1977, nr 5.
Nowacki G., Kultura polityczna pokolenia „Sierpnia ’80”, Warszawa 1991.
Sadowska J., Urodzeni w PRL. Wychowanie socjalistyczne i jego efekty [w:] Dziedzictwo komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, red. J. Sadowska, Białystok 2008.
Suchowiecka A., Znaczenie ceremoniału szkolnego w wychowaniu młodzieży ostatnich dekad PRL-u [w:] Pamiętanie i zapominanie. Wspólnoty – Wartości – Wychowanie, red. J. Cukras--Szelągowska, Toruń 2016.
Świda-Ziemba H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.
Wierzbicki M., Młodzież w PRL, Warszawa 2009.
Wierzbicki M., Ostatni bunt. Młodzieżowa opozycja polityczna u schyłku PRL 1980–1990. Fakty, konteksty, interpretacje, Warszawa 2013.
Wierzbicki M., Sprzeciw, opór i opozycja. Kategorie i formy buntu młodzieży w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej w ostatniej dekadzie komunizmu (1980–1989) [w:] Młodzieżowy opór antykomunistyczny w Polsce po II wojnie światowej, Warszawa 2020.
Zdrowicka-Wawrzyniak M., Wiśniewska P., Surendra S., Okruchy PRL. Perspektywa indywidualna, Poznań 2021.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Pamięć i Sprawiedliwość
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.