Cechą charakterystyczną dziejów Europy Środkowej i Wschodniej XX–XXI w. była (i jest) dominacja na tym obszarze lub jego części państw autorytarnych i totalitarnych (Rosja carska, ZSRS, hitlerowskie Niemcy, współcześnie rządy Władimira Putina). Dlatego tak ważną rolę odgrywała tu emigracja polityczna jako miejsce działania ludzi narażonych w swoich krajach na represje oraz przestrzeń powstawania idei niemających poza wychodźstwem szans na rozwój. Problematyką wiodącą numeru 39 „Pamięci i Sprawiedliwości” jest emigracja z omawianego regionu na zachód oraz na Daleki Wschód (Harbin), ujmowana syntetycznie oraz przez dzieje poszczególnych środowisk politycznych i jednostek. Artykuły dotyczą wychodźstwa politycznego z Rosji, Ukrainy (Zachodniej i Naddnieprzańskiej), Kaukazu (Gruzini i Czerkiesi) i Polski oraz prób zjednoczenia wysiłków emigrantów w celu obalenia reżimu sowieckiego w ZSRS i odzyskania niepodległości przez narody od nich zależne (ruch prometejski oraz próby jego kontynuacji po 1939 i 1945 r.). Tematem osobnej grupy artykułów jest środowisko rodzinne, poglądy i przebieg kariery politycznej wybitnego przedstawiciela obozu piłsudczykowskiego płk. Ignacego Matuszewskiego. Pojedyncze artykuły dotyczą: postrzegania Bitwy Warszawskiej 1920 r. przez obcokrajowców przebywających wówczas w Polsce, przynależności nazizmu do lewicy lub prawicy, historiografii obozu koncentracyjnego dla dzieci, istniejącego w Łodzi podczas II wojny światowej, a także działalności stowarzyszeń mających za cel kultywowanie przyjaźni komunistycznej Polski z ZSRS, Czechosłowacją, Jugosławią i Bułgarią.

Niniejszy artykuł dotyczy atmosfery moralno-psychologicznej w środowisku emigracji socjalistów-rewolucjonistów oraz procesów odśrodkowych w ich partii. Autor artykułu bada, dlaczego procesy te pojawiły się po klęsce rewolucji lat 1905–1907 i jak postępowały, a także jak wpłynęło na nie ujawnienie roli Jewno Azefa. Korzystając z dokumentów partyjnych komisji śledczych i sądów, autor podaje liczne przykłady niewłaściwych zachowań w Partii Socjalistów-Rewolucjonistów oraz podejmuje próbę odtworzenia systemu norm i mechanizmów mających na celu przeciwdziałanie procesom dezintegracji organizmu partyjnego i łamaniu niepisanych zasad postępowania obowiązujących w środowisku członków partii.

W  potocznym  rozumieniu  termin  „prometeizm”  oznacza  aktywną  politykę  władz  polskich na wschodzie, skierowaną na rozbicie Rosji oraz wspieraną przez Polskę walkę narodów podbitych przez Rosję carską lub komunistyczną o odzyskanie niepodległości. W rzeczywistości określenie to odnosi się zarówno do myśli prometejskiej, tj. idei wspólnej walki narodów zniewolonych przez Rosję o odzyskanie niepodległości, jak i do ruchu prometejskiego, który był jedną z prób wcielenia myśli prometejskiej w czyn. Ruch prometejski formalnie narodził się w 1925 r., funkcjonował do momentu wybuchu II wojny światowej. Posiadał struktury organizacyjne i był aktywnie wspierany przez władze polskie. Idea prometejska trwała o wiele dłużej i była obecna w różnych tradycjach narodowych i politycznych. Celem tego tekstu jest próba odpowiedzi, na podstawie tekstów programowych, na pytanie, czym był i jakie cele stawiał przed sobą ruch prometejski. Rozważana jest również kwestia granic chronologicznych jego funkcjonowania – zarówno początku, jak i zakończenia. Szczególnie ta druga granica wywołuje dyskusje w środowisku badaczy. Rozważane są zarówno lata 1939, 1941, 1945, jak i późniejsze daty. Najważniejsza część tekstu dotyczy ruchu prometejskiego w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Czy można je uznać za kontynuację wcześniejszej działalności, czy tylko za próbę reaktywacji w diametralnie zmienionej sytuacji politycznej? Analiza najważniejszych kierunków działalności ruchu po 1939 r. pozwala stwierdzić, że próby jego reaktywacji po 1939 i po 1945 r. nie powiodły się, przede wszystkim z racji zmiany sytuacji międzynarodowej i trudności w znalezieniu państwa zainteresowanego wspieraniem go w poprzednim kształcie. Działalność ruchu prometejskiego zamarła w połowie lat pięćdziesiątych. Paradoksalnie jednym z najważniejszych jego dokonań było nagłośnienie idei prometejskiej, która pozostała żywa i była wykorzystywana jako model do tworzenia innych, podobnych struktur w drugiej połowie XX w.

W artykule przeanalizowano kolejne fale rosyjskiej emigracji politycznej w XX‒XXI w. i organizacyjne formy polityczne, które powstały na wychodźstwie. Wzięto pod uwagę: emigrację przeciwników autokracji przed 1917 r., emigrację przeciwników bolszewików w okresie 1917–1922 i w latach następnych, emigrację przeciwników bolszewików pod koniec II wojny światowej oraz emigrację po II wojnie światowej. Następnie omówiono okres od zakończenia II wojny światowej aż do upadku ZSRS, w tym emigrację żydowską i emigrację dysydentów politycznych, emigrację polityczną z Rosji Putina, w tym nową falę wychodźstwa po rozpoczęciu wojny rosyjsko-ukraińskiej w 2022 r. Ponadto omówiono powroty do Rosji niektórych grup i wybitnych przedstawicieli emigracji oraz ich działalność w ojczyźnie oraz na emigracji, skierowaną na osiągnięcie określonych celów politycznych w Rosji. W artykule rozważa się również działania emigracyjne w sferze medialnej i prognozuje możliwy przyszły rozwój emigracji oraz wpływ wypracowanych na wychodźstwie idei na rozwój Rosji, także współczesnej.

Bazując na ogromnej ilości źródeł, autorka analizuje poglądy rosyjskiej emigracji socjaldemokratycznej w Europie w okresie I wojny światowej. Stanowiska prezentowane przez emigrantów należących do środowiska socjaldemokratycznego odegrały najistotniejszą rolę w kształtowaniu się kluczowych wytycznych ideologicznych, ponieważ w wyniku masowego exodusu po klęsce rewolucji lat 1905–1907 to właśnie za granicą skupiły się jego główne siły ideowe. Wybuch I wojny światowej zastał rosyjskich socjaldemokratów w sytuacji, gdy ich partia była formalnie zjednoczona, lecz w rzeczywistości była podzielona na dwie niezależne frakcje – bolszewików i mienszewików. Wojna stworzyła nowy układ sił w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, zaś stosunek do wojny stał się decydującym czynnikiem prowadzącym do powstania nowych frakcji. Autorka śledzi całe spektrum poglądów – od internacjonalistów do obrońców (tzw. oborońców) – zwracając szczególną uwagę na stanowiska Włodzimierza Lenina, Aleksandra Bogdanowa, lewicowej, bolszewickiej grupy „Wpieriod”, Aleksandry Kołłontaj i Aleksandra Szlapnikowa, Lwa Martowa i emigracyjnej gazety „Gołos”/„Nasze Słowo”, jak również Lwa Trockiego, Pawła Akselroda i Georgija Plechanowa.

W artykule omówione zostały działania ukraińskich organizacji społecznych z Galicji Wschodniej dotyczące niesienia pomocy jeńcom i internowanym ukraińskim z tego regionu, przebywającym w polskich obozach jenieckich w latach 1918–1921. W omawianym okresie osoby przebywające w niewoli znajdowały się w trudnej sytuacji żywieniowo-materialnej, której nie mogły sprostać polskie władze wojskowe. Działania Ukraińskiego Komitetu Obywatelskiego we Lwowie oraz Samarytańskiej Pomocy w Przemyślu stanowiły duże – i często jedyne – wsparcie, które pomagało Ukraińcom przetrwać okres niewoli. Obie organizacje udzielały przede wszystkim pomocy w postaci żywności oraz ubrań; w 1920 r. doszło do tego wypłacanie zapomóg finansowych oraz załatwienie biletów kolejowych dla wracających do domów. Należy szczególnie podkreślić działania kobiet z Przemyśla, świadczących pomoc w obozie w Pikulicach w najcięższym okresie epidemii tyfusu i czerwonki zimą 1919 r.

Autorzy artykułu analizują proces przygotowania do demobilizacji najaktywniejszych kategorii internowanych żołnierzy Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, którzy wybrali jako strategię życiową studia wyższe w Czechosłowacji lub wyjazd do pracy we Francji. Do rozwiązania tego zadania autorzy wykorzystali metody badawcze: problemowo-chronologiczną, konkretno-historyczną i porównawczo-retrospektywną. Ponadto wykorzystali tzw. metodologię narracyjną i antropologię wojskową. Autorzy doszli do wniosku, że przemieszczanie się kombatantów ukraińskich do Czechosłowacji i Francji miało charakter łączony: do Czechosłowacji podróżowali oni prywatnie, otrzymując w tym celu niewielkie kwoty pieniężne od ukraińskich organizacji publicznych, natomiast do Francji przenosili się w sposób zorganizowany, z pomocą międzynarodowych i krajowych organizacji zatrudniających pracowników. Po przybyciu do tych krajów emigranci ukraińscy stawali się częścią społeczeństwa krajów przyjmujących, jednak ich częściowa naturalizacja nie oznaczała wynarodowienia, wręcz przeciwnie, większość z nich zachowała poczucie związku z URL.

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów tworzyła siatkę organizacji emigracyjnych w Europie oraz Ameryce Północnej. Ekspansja w kierunku Bałkanów była dla niej naturalnym kierunkiem oddziaływania zarówno ze względu na bliskość Ukrainy sowieckiej, jak i obecność Ukraińców w krajach tego regionu, jednak ograniczenia finansowe, a przede wszystkim kadrowe pozwalały na bardzo skromne działania w tym zakresie. OUN spotkała się na Bałkanach, w przeciwieństwie do innych kierunków, z niewielkim poparciem, spowodowanym głównie złą sytuacją materialną oraz słabym uświadomieniem narodowym zamieszkujących tam Ukraińców. Celem artykułu jest uzupełnienie wiedzy na temat działalności Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na Bałkanach przez pryzmat raportu z podróży inspekcyjnej Jarosława Baranowśkiego, którą odbył na przełomie czerwca i lipca 1933 r.

Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest rzucenie światła na dążenia ludów kaukaskich do utworzenia państwa i wypracowania jedności, ze szczególnym uwzględnieniem Górali północnokaukaskich oraz ich działalności emigracyjnej w burzliwym okresie historii świata. Turcja jest obecnie zamieszkiwana przez imigrantów z Kaukazu Północnego, którzy stanowią ok. 10 proc. jej populacji. Choć wskaźnik ten stanowi ułamek tureckiej populacji, to dla ludów północnokaukaskich jest to kwestia o istotnym znaczeniu. Uwzględnienie faktu, że populacja rdzennych mieszkańców Kaukazu Północnego odpowiada dziś połowie populacji diaspory, a w wielu miejscach wspomnianego regionu mieszkają obecnie tylko Rosjanie, Kozacy i inni osadnicy, pozwala lepiej zobrazować znaczenie diaspory północnokaukaskiej w Turcji. Mimo iż etniczni mieszkańcy Kaukazu Północnego padli w Turcji ofiarą asymilacji na dużą skalę, zwłaszcza w pierwszym pięćdziesięcioleciu rządów republikańskich, to nadal mają ogromne znaczenie dla swojej ojczyzny. Najbardziej jaskrawym tego przykładem była wojna gruzińsko-abchaska w latach 1992–1993. W ramach niniejszego artykułu przeanalizujemy wydarzenia, które rozwijały się na Kaukazie Północnym w okresie pomiędzy rewolucjami na początku XX w. a wojnami światowymi, a także wpływ Turcji i emigracji północnokaukaskiej w tym kraju na przebieg wspomnianych wydarzeń. Poddajemy też pod rozwagę czytelnika kwestię Konfederacji Narodów Kaukazu, przedstawioną z perspektywy Górali Północnokaukaskich.

Artykuł naukowy poświęcony jest biografii ks. dr. Diodora Kołpińskiego (1892–1932). Była to osoba wybitna: chrześcijanin, kapłan, malarz, poeta, filozof, pisarz, rzeźbiarz, patriota, emigrant polityczny i religijny – tak najprościej można podsumować niepełnych 40 lat jego życia. Obecnie sylwetka i dorobek ks. Kołpińskiego są nieznane. W swoim życiu, w którym jako poszukujący chrześcijanin cały czas znajdował się w drodze, szukał odpowiedzi na egzystencjalnie pytania. Rosja carska i sowiecka, Polska, Austria, Niemcy i Chiny to tylko główne punkty na mapie świata, w których ks. Kołpiński zatrzymywał się na dłużej. Warto przybliżać życie i twórczość tak utalentowanej osoby jak Diodor Kołpiński, który w Polsce spędził jedną czwartą swego życia, zostawiając po sobie nie tylko wiersze, prace naukowe i artystyczne, ale także swoich uczniów, którym w murach Instytutu Misyjnego oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego przekazywał wiedzę oraz zamiłowanie do Wschodu.

Poruszony w artykule problem jest słabo znany w historiografii zarówno polskiej, jak i tureckiej. Autorka wskazuje na istnienie dwóch grup uchodźców polskich w Turcji w omawianym okresie: wojskowych przejeżdżających przez ten kraj tranzytem w drodze do Europy Zachodniej i na Bliski Wschód oraz inżynierów i specjalistów, zatrudnianych na miejscu. Podkreśla, że władze tureckie wykorzystywały pomoc polskich specjalistów w tworzeniu miejscowego przemysłu, m.in. lotniczego, a z drugiej strony polski rząd emigracyjny liczył na wykorzystanie doświadczeń zawodowych tych ludzi w powojennej Polsce. Na podstawie rozmaitych materiałów archiwalnych polskich, tureckich, brytyjskich i francuskich omawia losy polskiego uchodźstwa wojennego w Turcji po zakończeniu wojny. Wbrew powszechnemu przekonaniu większość specjalistów zdecydowała się na powrót do kraju, co wynikało m.in. ze zmiany zapotrzebowania na ich pracę w Turcji, ale również chęci powrotu do rodzin. Wszystko to wpływało na relacje polityczne między Warszawą a Ankarą.

Niemiecka prasa tzw. gadzinowa w języku polskim była w okresie II wojny światowej istotnym źródłem informacji dla społeczeństwa polskiego Generalnego Gubernatorstwa. Na jej łamach podejmowano m.in. sprawy dotyczące polskiej państwowości, w tym powstających na emigracji władz Rzeczypospolitej i walk polskich żołnierzy na froncie zachodnim. Niniejszy tekst ma na celu przybliżenie zakresu, sposobu narracji i celów publicystyki obrazującej działalność polskiego rządu na uchodźstwie i Polskich Sił Zbrojnych w okresie II wojny światowej, występującej w niemieckiej prasie codziennej wydawanej w języku polskim. Podstawową bazę źródłową stanowią największe dzienniki: „Goniec Krakowski” i „Nowy Kurier Warszawski”. W omawianych gazetach informowano m.in. o bieżącej działalności rządu emigracyjnego, śmierci gen. Władysława Sikorskiego oraz konfliktach zarówno z Brytyjczykami i Sowietami, jak i wewnątrz władz polskich. Pojawienie się tych publikacji nie było podyktowane troską o zaspokojenie w sposób rzetelny głodu informacji społeczeństwa polskiego w GG, lecz wiązało się z celami niemieckiej propagandy, która starała się poprzez prasę gadzinową wpłynąć na Polaków w celu przekonania ich o beznadziejności sprawy polskiej, a tym samym – o bezcelowości stawiania oporu okupacyjnym władzom niemieckim. Tego typu narracja, dotycząca rządu emigracyjnego, gościła na łamach niemieckiej prasy w języku polskim przez cały okres II wojny światowej.

Tematem stosunkowo mało znanym w Polsce pozostają losy reemigrantów z Harbinu do ZSRS w latach pięćdziesiątych XX w. i ich ewentualny wpływ na powolną erozję systemu sowieckiego. Przedstawiciele tej grupy – jako współmałżonkowie polskich repatriantów z  Kazachstanu  –  trafili  w ostatnim  okresie  do  naszego  kraju.  Trudno  powiedzieć,  czy  małżeństwa takie były częste. Autorowi udało się podczas zbierania relacji kazachstańskich Polaków natrafić na dwie takie osoby, reprezentujące dwa różne pokolenia: kobietę osobę urodzoną jeszcze w Harbinie, która jako małe dziecko przyjechała z rodzicami do ZSRS, i mężczyznę urodzonego w latach osiemdziesiątych, którego ojciec jako dziecko stamtąd wyjechał. Ich wspomnienia rodzinne nie będą do końca zrozumiałe bez ukazania  kontekstu  historycznego  i unikatowej  roli  Harbinu  w społecznej  historii  Rosji.  W okresie przedrewolucyjnym Harbin jako rosyjska enklawa na terytorium chińskim stanowił bowiem swego rodzaju liberalny eksperyment, a po wojnie domowej i częściowo pod okupacją japońską miasto pełniło rolę wolnego rynku idei. Czynniki te sprawiły, że powojenni harbińscy reemigranci do ZSRS przyjeżdżali z bagażem doświadczeń odróżniającym ich całkowicie od mieszkańców kraju, którzy przeżyli stalinizm, stając się grupą z założenia „podejrzaną”.

Artykuł prezentuje sylwetkę wybitnego rosyjskiego historyka i działacza politycznego Siergieja Mielgunowa, na tle jego zainteresowań Polską i kontaktów z Polakami po jego wyjeździe z ZSRS. Ten mało znany wątek z historii stosunków polsko-rosyjskich na emigracji można traktować jako reprezentatywne studium przypadku obrazujące trudności, które napotykali polscy emigranci, próbując nawiązać dialog z przedstawicielami emigracji rosyjskiej. Z drugiej strony stanowi on również przykład współpracy polsko-rosyjskiej w obszarze propagandy antysowieckiej. Rosyjski historyk utrzymywał na emigracji kontakt z kilkunastoma Polakami, stałe relacje (do śmierci) miał jednak tylko z Ryszardem Wragą, z którym łączyła go przyjaźń. Przykład Mielgunowa dobrze pokazuje również, jak różne znaczenia Polacy i Rosjanie przypisywali hasłu demokratycznej Rosji. Kiedy większość demokratów rosyjskich, tak jak Mielgunow, chciała połączyć ustrój demokratyczny z imperialną pozycją swojego kraju, Polacy uważali, że tylko deimperializacja Rosji może przynieść jej demokrację i wolności przynależne ludziom Zachodu.

Niniejszy  artykuł  stanowi  przyczynek  do  biografii  polskiego  dyplomaty  Kazimierza  Papéego  (1889–1979),  który  na  krótko  przed  wybuchem  II  wojny  światowej  uzyskał  nominację na ambasadora Rzeczypospolitej przy Stolicy Apostolskiej. Swoją misję kontynuował przez następne dziesięciolecia, reprezentując w Watykanie polskie władze emigracyjne. Celem niniejszej pracy jest ukazanie z perspektywy tej barwnej postaci kryzysu w funkcjonowaniu kierowanej przez niej placówki, mającego miejsce w latach 1945–1948, mogącego doprowadzić do jej likwidacji. Wykorzystano w tym celu nie tylko sformułowane przez ambasadora dokumenty urzędowe, lecz także w większości nieopublikowany dotąd dziennik, w którym na bieżąco zapisywał osobiste refleksje. Zrekonstruowana została droga, którą przebył Papée, aby ostatecznie wyjść zwycięsko z kryzysu i kontynuować swoją pracę. Określone zostały czynniki, na które miał wpływ w tym procesie, jak również te, na które wpływu nie miał. Zarysowały się przy tym dwie odrębne fazy tego kryzysu, związane ze zmianami sytuacji międzynarodowej. W tym zakresie istotną cezurę stanowi rok 1947. Od tego momentu zaczęło pojawiać się coraz więcej symptomów dających nadzieję na to, że Ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej wraz z jej kierownikiem nie stracą uznania Watykanu.

Artykuł  przedstawia  ukraińską  kartę  z życiorysu  emigracyjnego  historyka  Mariana  Kamila Dziewanowskiego (1913–2005). Na podstawie wcześniej nieznanych dokumentów z polskich i ukraińskich archiwów w Stanach Zjednoczonych oraz w oparciu o istniejącą literaturę przedmiotu zarysowana została sieć ukraińskich powiązań Dziewanowskiego, przeanalizowano jego wizję dziejów i współczesności Ukrainy na tle polskiej myśli politycznej, tradycji prometeizmu i panujących na Zachodzie stereotypów w odniesieniu do ukraińskiej  historii.  Czerpiąc  z  narzędzi  stosowanych  w historii  idei,  życiorys  intelektualny  głównego  bohatera  przedstawiono  w zestawieniu z  powojenną  ewolucją  ruchu  prometejskiego, jego taktyką i modus operandi w nowych warunkach geopolitycznych, wyznaczonych przez zimną wojnę. Analizie poddano stworzoną przez Dziewanowskiego federalistyczną wizję Europy Środkowo-Wschodniej, której najważniejszą inspiracją była myśl Marszałka Józefa Piłsudskiego. Niniejszy artykuł stanowi część większego studium poświęconego wkładowi polskich historyków-emigrantów w kształtowanie się studiów ukraińskich w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej.

W artykule zostały ukazane koleje życia i wędrówki żydowskiego socjalisty z Bundu Leona (Libera) Gotloba. Są one odzwierciedleniem losu wielu osób z jego pokolenia – których młodość przypadała na lata przed 1939 r. Na jego przykładzie autorka wskazała, że nie zawsze mamy wpływ na miejsce zamieszkania i osiedlenia, a pewne decyzje wymusza na nas sytuacja polityczna i społeczna, a także osoby trzecie. Wybuch wojny w 1939 r. był przyczyną ucieczki Gotloba na wschód przed okupantem niemieckim, co zakończyło się aresztowaniem i zesłaniem  do  łagru  na  terenie  ZSRS.  „Amnestia”  latem  1941  r.  umożliwiła  bohaterowi  artykułu  wydostanie  się  z ZSRS i przejście  szlaku  bojowego  w szeregach Armii Andersa. W tym czasie informacje o śmierci najbliższych i Zagładzie Żydów spowodowały,  że  zaczął  wiązać  swoje  plany  życiowe  ze  Stanami  Zjednoczonymi,  gdzie  zamierzał kontynuować pracę w Bundzie. W związku z niepowodzeniem starań o wyjazd, przebywając w Wielkiej Brytanii jako zdemobilizowany żołnierz, postanowił z nową rodziną powrócić do Polski, co nastąpiło jesienią 1947 r. Aktywnie uczestniczył w odbudowie komitetu Bundu i życia społeczności żydowskiej w Tarnowie aż do chwili aresztowania w marcu 1949 r. Pomimo wcześniejszej ostrej krytyki ZSRS i komunizmu, doświadczeń utraty wolności podczas wojny i w powojennej Polsce oraz inwigilacji jego osoby, potrafił dostosować się do ówczesnych realiów politycznych. Po wyjściu z więzienia w listopadzie 1951 r., działał w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów w Polsce. Dopiero wydarzenia roku 1956 w Polsce, a co za tym idzie – również otwarcie drogi do emigracji, pozwoliły mu osiągnąć wcześniejszy cel. Razem z rodziną i przyjaciółmi z Tarnowa znalazł się w Ameryce i w wolnym świecie kontynuował pracę w szeregach Bundu.

Stronnictwo Ludowe „Wolność” było partią polityczną powstałą i działającą na emigracji w latach 1945–1970. W latach 1946–1957 publikowało kilka tytułów prasy centralnej: „Biuletyn Stronnictwa Ludowego »Wolność«”, „Przegląd Polityczny”, „Instrukcja Polityczna”, „Wolność i Lud”, „Biuletyn”. Większość z nich miała charakter periodyków wewnętrznych i wydawana była w formie maszynopisu powielanego. Tylko jedno pismo, miesięcznik „Wolność i Lud”, miało charakter otwarty i było publikowane w formie normalnej gazety. Pisma te nie ukazywały się jednocześnie. Po zakończeniu wydawania jednego tytułu, po jakimś czasie podejmowano trud wydawania kolejnego. Wynikało to ze słabej kondycji finansowej stronnictwa, a w pierwszych latach także z powodu małej liczby osób piszących artykuły i materiały do pism. Głównymi tematami poruszanymi w prasie były: uzasadnienie celowości powstania stronnictwa, organizacja i forma kierownictwa politycznego emigracji, kontestacja działalności Stanisława Mikołajczyka i kierowanego przez niego Polskiego Stronnictwa Ludowego, myśl polityczna stronnictwa, informacje o sytuacji w Polsce i innych państwach uzależnionych od ZSRR, przemiany październikowe w Polsce.

Tekst stanowi syntezę najważniejszych aspektów relacji na linii emigracja–kraj w kontekście niezależnej działalności wydawniczej prowadzonej w Polsce w latach 1976–1989/1990. Opisano, jak kształtowały się te kontakty przed powstaniem drugiego obiegu wydawniczego, w jaki sposób przy wsparciu emigracji budowano zręby niezależnej poligrafii w kraju oraz jak wyglądał dobór prac publikowanych w drugim obiegu. Szczególną uwagę zwrócono na rolę emigracji i jej wpływ na podziemie wydawnicze w Polsce. Ośrodki emigracyjne, utrzymujące łączność z krajem, nie tylko były poinformowane o jego aktualnej sytuacji politycznej, społecznej i kulturalnej, lecz także w pewnym stopniu uczestniczyły w krajowej konspiracji. Na łamach pism emigracyjnych komentowano zachodzące wydarzenia, zamieszczano dokumenty programowe ugrupowań opozycyjnych działających w Polsce, przedrukowywano listy protestacyjne, apele, oświadczenia, uchwały czy deklaracje, a jednocześnie periodyki te wywierały wpływ na kształtowanie się myśli politycznej opozycji w kraju.

Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie, co oznaczało bycie piłsudczykiem w myśli oraz w filozofii politycznej Ignacego Matuszewskiego. Autor pominął biografię i działalność polityczną bohatera artykułu jako już stosunkowo dobrze znane, skoncentrował się natomiast na jego wypowiedziach na temat przedstawiony w tytule artykułu, zawartych w ogromnym dorobku pisarskim Matuszewskiego, powstałym zarówno w okresie międzywojennym, jak i na uchodźstwie po 1945 r. Przedstawiony został stosunek piłsudczyków do osoby Józefa Piłsudskiego, do państwa, do niepodległości, a także do dogmatyzmu w myśleniu politycznym, do czego piłsudczycy, w tym sam Matuszewski, mieli stosunek negatywny. Autor wskazał, że w omawianym okresie rozumienie pojęcia „piłsudczyk” w polskiej myśli politycznej ewoluowało od nazwy żołnierzy służących pod komendą Piłsudskiego do określenia wszystkich Polaków, którzy podzielali idee kierujące pierwszym marszałkiem Polski.

Ignacy Matuszewski zadeklarował się jako zwolennik obozu politycznego Józefa Piłsudskiego stosunkowo późno, bo dopiero na przełomie 1917 i 1918 r. Szybko awansował w formalnej i nieformalnej hierarchii tegoż obozu. Już w grudniu 1918 r. został oficerem wywiadu, a nieco ponad półtora roku później – w lipcu 1920 r. – szefem wywiadu. Tym samym stał się jednym z najbliższych współpracowników Piłsudskiego w czasie wojny polsko-sowieckiej, zyskując kredyt zaufania na przyszłość. Po odzyskaniu władzy przez Piłsudskiego w wyniku zamachu stanu w maju 1926 r. Matuszewski pracował na odpowiedzialnych stanowiskach w dyplomacji. W latach 1929–1931 był kierownikiem Ministerstwa Skarbu. Jego współpraca z Marszałkiem układała się dobrze, mimo trwającego wielkiego kryzysu gospodarczego. Jednak wiosną 1931 r. Piłsudski nakazał usunąć Matuszewskiego z rządu i odmówił mu jakiejkolwiek możliwości pracy w dyplomacji. Przyczyny tej zmiany stanowiska nie są do końca jasne. Zapewne były one spowodowane nie tyle ograniczeniem przez Matuszewskiego budżetu dla wojska, ile uczynieniem tego pod nieobecność Piłsudskiego i bez jego zgody. W opinii Marszałka było to złamanie zasad obowiązujących w jego obozie władzy i najwyższy wyraz nielojalności. Mimo to Matuszewski pozostał wierny ideałom Piłsudskiego do końca życia.

Postawa krytyczna Ignacego Erazma Matuszewskiego, ojca pułkownika Ignacego Hugona Matuszewkiego, była naznaczona ideowym eklektyzmem i wynikającymi z niego niekiedy niekonsekwencjami. Jego poglądy można uznać za znamienne dla umysłowości rozwijającej się w warunkach intensywnych przemian kulturowych końca XIX w. Autor rozprawy Diabeł w poezji, wykształcony w atmosferze szacunku dla empirycznego indukcjonizmu oraz obiektywizmu estetycznego i krytycznego, modyfikował poglądy w taki sposób, że umożliwiały zarówno analizę dorobku literackiego pozytywistów, jak i ocenę skoncentrowanej na wartościach metafizycznych twórczości romantyków i modernistów. Ta elastyczność pozwoliła Matuszewskiemu wypowiadać się o sztuce jako całości, niezależnie od utrwalonych podziałów historycznych, genologicznych czy różnic między poszczególnymi dyscyplinami artystycznymi. Sprawiła, że jego opinie nabrały charakteru sądów uniwersalnych, odpornych na zmieniające się mody w krytyce. Śmierć pisarza 10 lipca 1919 r., którą poprzedziło odejście w okresie I wojny światowej wielu krytyków i artystów modernistycznych, przyczyniła się do powstania luki w polskim życiu literackim na początku dwudziestolecia międzywojennego. W związku z tą luką Matuszewski bywa niekiedy nazywany „wielkim nieobecnym” krytyki literackiej niepodległej Polski.

Wojna polsko-bolszewicka, a w szczególności obrona Warszawy w roku 1920 miały zasadnicze znaczenie dla procesu odbudowy niepodległej Polski po zakończeniu I wojny światowej. Ewentualna przegrana w najlepszym przypadku oznaczałaby zapewne włączenie ziem polskich do państwa bolszewików. Istniał też znacznie gorszy scenariusz − opanowanie przez bolszewików całej Europy. Taką możliwość brali pod uwagę zachodni dyplomaci i oficerowie przebywający w Polsce w roku 1920, którzy pozostawili po sobie oficjalne dokumenty, osobiste zapiski i listy. Przedstawili w nich nie tylko przebieg samej wojny, ale również starali się oddać nastroje społeczne oraz sytuację polityczną kraju stojącego w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Artykuł pokazuje, w jaki sposób przedstawiciele państw zachodnich opisywali przebieg wojny polsko-bolszewickiej w kluczowym dla niej momencie − podczas obrony Warszawy; odpowiada także na pytanie, na ile relacje bezpośrednich obserwatorów i uczestników wydarzeń związanych z tą wojną miały wpływ na politykę ich rządów wobec Polski, w szczególności na gotowość niesienia przez nie pomocy Polakom oraz prezentuje w oparciu o analizowane źródła nastroje społeczne, które w czasie wojny 1920 r. ulegały gwałtownym zmianom.

Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt zwany potocznie obozem przy ul. Przemysłowej w Łodzi, funkcjonujący od grudnia 1942 do 19 stycznia 1945 r., był miejscem wyjątkowym. Tylko tutaj bowiem, w warunkach porównywalnych do obozów koncentracyjnych, przetrzymywano wyłącznie dzieci. Artykuł przybliża sytuację, w jakiej znaleźli się małoletni więźniowie, oraz historię tego okrutnego miejsca. Najważniejszym tematem jest jednak powojenne rozliczenie z historią obozu, głównie w postaci procesów sądowych oprawców znęcających się nad dziećmi. Poznajemy także, w jaki sposób w czasach powojennych manipulowano historią obozu w celu osiągnięcia pożądanych efektów propagandowych i jak w instrumentalny sposób traktowano jego historię i ofiary. Autor odnosi się bardzo krytycznie do treści jedynej monografii obozu autorstwa Józefa Witkowskiego oraz szczegółowo opisuje głośną sprawę sądową Eugenii Pol z lat 1970–1976. Została ona wówczas skazana na 25 lat więzienia. Do dzisiaj trudno stwierdzić, czy obozowa nadzorczyni była faktycznie bezwzględną oprawczynią, czy ofiarą sądowej zbrodni. Nie rozstrzygając definitywnie tej kwestii, autor pokazuje, w jaki sposób nierzetelne prowadzenie procesu sądowego Eugenii Pol utrudnia dzisiaj poszukiwanie prawdy i jest pretekstem do kolejnych przekłamań i manipulacji.

Współczesna literatura przedmiotu przeważnie ujmuje niemiecki narodowy socjalizm jako zjawisko „prawicowe” bądź „radykalnie prawicowe”. Tendencja ta szczególnie wyraźna jest w historiografii niemieckiej oraz anglosaskiej. Przykłady z teorii i praktyki narodowego socjalizmu wskazują jednak, że ideologia ta pod wieloma względami stanowiła przeciwieństwo tradycyjnej prawicy. Enuncjacje programowe Hitlera dowodzą, że sam pozycjonował się poza tradycyjną prawicą i lewicą. Odmienne rozumienie prawicowości i lewicowości w różnych krajach Europy czy Stanach Zjednoczonych skutkuje nieporozumieniami w dyskursie naukowym i publicystycznym. Szczególnie jest to widoczne w przypadku Niemiec i Polski. Ubocznym skutkiem tego zjawiska jest stawianie znaku równości przez część historyków i publicystów między niemieckim nazizmem a polską narodową demokracją, jako rzekomo dwoma wariantami nacjonalizmu, mimo biegunowo przeciwstawnej aksjologii. Dalekosiężnym celem narodowego socjalizmu było przezwyciężenie i obalenie cywilizacji chrześcijańskiej, co w pewnej mierze łączyło tę ideologię z rewolucją francuską oraz rewolucją bolszewicką.

Tekst przybliża w możliwie szerokim zakresie okoliczności powstania, założenia ideowo-programowe i rolę czterech towarzystw przyjaźni polsko-słowiańskich w latach 1945–1951. Analizę porównawczą Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPPR), Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Jugosłowiańskiej (TPPJ), Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej (TPPCz) i Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Bułgarskiej (TPPB) przeprowadzono przy użyciu metody krytycznej analizy źródeł historycznych. Jako masowe organizacje kulturalne były dobrym nośnikiem treści politycznych i instrumentem ukrytej propagandy. W omawianym okresie wszystkie pełniły funkcje pomocnicze wobec działań Komitetu Słowiańskiego, który miał charakter elitarny, opierając się głównie na środowiskach intelektualnych. Stąd szczegółowej charakterystyce poddano relacje łączące TPPR, TPPJ, TPPCz i TPPB ze wspomnianym Komitetem, a także rzeczywisty cel ich działalności. W studium podjęto również próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedynie TPPR przetrwało zmiany w dziedzinie organizacji współpracy kulturalnej z zagranicą, które nastąpiły w Polsce „ludowej” u progu lat pięćdziesiątych.

Artykuł poświęcony jest historii powrotu z Turcji do Polski gruzińskich emigrantów, którzy jako emisariusze gruzińskiego rządu emigracyjnego latem 1930 r. potajemnie dostali się na teren sowieckiej Gruzji w celu prowadzenia nielegalnej działalności politycznej. Misja była skutkiem wspólnej pracy przedstawicieli emigracji gruzińskiej w Paryżu oraz władz polskich, a w szczególności Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Członkowie ekspedycji mieli za zadanie przywrócenie łączności z Gruzją poprzez stworzenie sieci komunikacyjnej. Zainstalowanie ośrodka łączności przewidywało, że emisariusze przez dłuższy czas mieli pozostać w Gruzji, jednakże ich nagły powrót (po niespełna dwóch miesiącach) wzbudził podejrzenia władz polskich. Dodatkowo komplikował sytuację fakt, że emisariusze po wydostaniu się z terytorium sowieckiej Gruzji wpadli w ręce władz tureckich. W warunkach polepszających się stosunków pomiędzy Ankarą i Moskwą istniało zagrożenie, że władze tureckie wydadzą Gruzinów stronę sowieckiej. Nie do końca wiadomo, co skłoniło Turków do uwolnienia gruzińskich emisariuszy, którym udało się dostać do Stambułu. Emisariusze byli przekonani, że wykonali wszystkie powierzone im zadania, w przeciwieństwie do strony polskiej, która nie pomogła w ich uwolnieniu z tureckiego aresztu. Ze swojej strony polskie czynniki podejrzewały, że gruzińscy emisariusze lekkomyślnie odnosili się do powierzonych zadań, co przyczyniło się do skomplikowania sytuacji.