okladka

Tom 39 Nr 1 (2022)

ISSN:
1427-7476

eISSN:
2957-1723
Dział: Eseje

Prometeizm po prometeizmie. Zarys historii ruchu prometejskiego po 1939 roku

Paweł Libera

https://orcid.org/0000-0001-5541-0822

Biuro Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej

Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 39 Nr 1 (2022), strony: 40-64

Data publikacji: 2022-12-30

https://doi.org/10.48261/pis223903

Abstrakt

W  potocznym  rozumieniu  termin  „prometeizm”  oznacza  aktywną  politykę  władz  polskich na wschodzie, skierowaną na rozbicie Rosji oraz wspieraną przez Polskę walkę narodów podbitych przez Rosję carską lub komunistyczną o odzyskanie niepodległości. W rzeczywistości określenie to odnosi się zarówno do myśli prometejskiej, tj. idei wspólnej walki narodów zniewolonych przez Rosję o odzyskanie niepodległości, jak i do ruchu prometejskiego, który był jedną z prób wcielenia myśli prometejskiej w czyn. Ruch prometejski formalnie narodził się w 1925 r., funkcjonował do momentu wybuchu II wojny światowej. Posiadał struktury organizacyjne i był aktywnie wspierany przez władze polskie. Idea prometejska trwała o wiele dłużej i była obecna w różnych tradycjach narodowych i politycznych. Celem tego tekstu jest próba odpowiedzi, na podstawie tekstów programowych, na pytanie, czym był i jakie cele stawiał przed sobą ruch prometejski. Rozważana jest również kwestia granic chronologicznych jego funkcjonowania – zarówno początku, jak i zakończenia. Szczególnie ta druga granica wywołuje dyskusje w środowisku badaczy. Rozważane są zarówno lata 1939, 1941, 1945, jak i późniejsze daty. Najważniejsza część tekstu dotyczy ruchu prometejskiego w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Czy można je uznać za kontynuację wcześniejszej działalności, czy tylko za próbę reaktywacji w diametralnie zmienionej sytuacji politycznej? Analiza najważniejszych kierunków działalności ruchu po 1939 r. pozwala stwierdzić, że próby jego reaktywacji po 1939 i po 1945 r. nie powiodły się, przede wszystkim z racji zmiany sytuacji międzynarodowej i trudności w znalezieniu państwa zainteresowanego wspieraniem go w poprzednim kształcie. Działalność ruchu prometejskiego zamarła w połowie lat pięćdziesiątych. Paradoksalnie jednym z najważniejszych jego dokonań było nagłośnienie idei prometejskiej, która pozostała żywa i była wykorzystywana jako model do tworzenia innych, podobnych struktur w drugiej połowie XX w.


Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Archiwum Instytutu Hoovera, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej

Archiwum Instytutu Hoovera, Archiwum gen. Władysława Andersa

Archiwum Instytutu Piłsudskiego w Londynie, Archiwum Tadeusza Schaetzela

Archiwum Instytutu Piłsudskiego w Londynie, Archiwum Prometejskie

Biblioteka Polska w Paryżu, Archiwum Władysława Pelca

Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe, Ekspozytura 2 Oddziału II Sztabu Głównego

Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Klaudiusza Hrabyka

Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, t. 4: 1939–1945, oprac. Ł. Adamski, cz. 1–2, Warszawa 2021.

II Rzeczypospolita wobec ruchu prometejskiego, oprac. P. Libera, Warszawa 2013.

Ideologia Prometeusza [w:] M. Kwiecień, G. Mazur, Kilka dokumentów z dziejów ruchu prometejskiego w II Rzeczypospolitej, „Czasy Nowożytne” 2002, t. 12 (13).

Kornat M., Deklaracja programowa Polskiej Grupy „Prometeusza” w Londynie z 19 marca 1951 r., „Nowy Prometeusz” 2012, nr 3.

Libera P., Pierwsza notatka mjr. E. Charaszkiewicza o zagadnieniu prometejskim z 15 listopada 1939 roku, „Nowy Prometeusz” 2015, nr 8.

Piłsudski J., Pisma zbiorowe, t. 2, Warszawa 1937.

Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1940, oprac. M. Hułas, Warszawa 2010.

Statut Stowarzyszenia „Klub Prometeusz w Warszawie” [w:] Prometeusz, Warszawa b.d.w.

Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac. A. Grzywacz, M. Kwiecień, G. Mazur, Kraków 2000.

Коммуникат Прометейской Лиги Атлантической Хартии, март 1949, mps powielany.

Резолюция Конгресса Прометейской Лигии Атлантической Хартии, Гага, 20 IV 1946, mps powielany.

Adamczewski P., Jusuf-bek Umaszew and the importance of the Caucasus for Polish intelligence services during World War II in view of documents kept in Polish archives in London, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2020, t. LV (3).

Bączkowski W., Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość” 1984, t. 17.

Bruski J.J., Kornat M., Libera P., Nowak A., Zapis dyskusji wokół książki „II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego” pod redakcją naukową Pawła Libery, „Nowy Prometeusz” 2016, t. 9.

Bruski J.J., Między prometeizmem a realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2011.

Bruski J.J., Pisuliński J., Polska dyplomacja wobec emigracji ukraińskiej. Nieznana instrukcja ministra Augusta Zaleskiego z 1926 roku, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 1998, t. 33.

Czerwonnaja S., Liga Prometejska Karty Atlantyckiej (z archiwum Dżafera Sejdameta), „Wrocławskie Studia Wschodnie” 2003, t. 7.

Gasimov Z., Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), red. M. Kornat, Warszawa 2012.

Gasimov Z., Warschau gegen Moskau: Prometheistische Aktivitäten zwischen Polen, Frankreich und der Türkei 1918–1939, Stuttgart 2022, s. 25–30.

Karpiński W., Polski Prometeusz, „Zeszyty Historyczne” 2004, z. 147.

Kornat M., W kręgu ruchu prometejskiego. Związek Zbliżenia Narodów Odrodzonych (1921–1923) i Instytut Wschodni w Warszawie (1925–1939), „Politeja” 2004, nr 2.

Kowal P., Testament Prometeusza: źródła polityki wschodniej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2019.

Lewandowski J., Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921–1926, Warszawa 1967.

Libera P., A Forgotten Episode in the History of Polish-Finnish Relations: The Prometheus Club in Helsinki, 1932–1939 [w:] Mannerheim and Polish-Finnish Political and Military Relations 1917–1946, red. T. Siewierski, Warsaw 2018.

Libera P., Ormianie i ruch prometejski w pierwszej połowie XX wieku. Zarys problematyki, „Nowy Prometeusz” 2012, nr 2.

Libera P., Zarys historii ruchu prometejskiego [w:] II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego, oprac. P. Libera, Warszawa 2013.

Łukasiewicz Ł., Prometeizm na emigracji w pierwszych latach po II wojnie światowej w świetle materiałów wywiadu komunistycznego Polski Ludowej [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), red. M. Kornat, Warszawa 2012.

Maciak D., Gruziński szlak łączności zagranicznej Związku Walki Zbrojnej w czasie drugiej wojny światowej, „Pro Georgia” 2006, t. 15.

Mamoulia G., Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921–1945), Paris 2009.

Mazur G., Między Stambułem a Lwowem. Z dziejów bazy łączności „Bey” w Stambule 1940–1941, „Zeszyty Historyczne” 1999, z. 127.

Motyka G., Wnuk R., „Pany” i „rezuny” na emigracji. Próby porozumienia polsko-ukraińskiego na Zachodzie 1945–1950, „Więź” 2000, nr 9.

Podoski B., Śp. Pułkownik Tadeusz Schaetzel, „Niepodległość” 1972, t. 8.

Sadykova B., Mustafa Tchokay dans le mouvement prometheen, Paris 2007.

Schaetzel T., Racja stanu Polski na Wschodzie, „Niepodległość” 1972, t. 8.

Smal Stocky R., The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the Promethean Movement, „The Ukrainian Quarterly” 1947, vol. 3, nr 4.

Tarka K., Kijow–Warszawa wspólna sprawa? Rozmowy polsko-ukraińskie na emigracji w pierwszych latach po II wojnie światowej [w:] Podzielone narody. Szkice z historii stosunkow polsko-ukraińskich w latach 40. XX wieku, red. M. Białokur, M. Patelski, Toruń–Opole 2010.

Torzecki R., Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993.

Вольно-Казачье движение [в:] Г.В. Губарев, Казачий словарь-справочник, t. 1, Кливленд,

Охайо, С.Ш.А 1966 (wersja cyfrowa słownika: http://www.cossackdom.com/enciclopedic/

encyclopedic.htm).

Мамуля Г., Гайдар Баммат и журнал «Кавказ». Сборник статей за период сочествования

журнала 1934–1939 гг., Махачкала–Париж 2010.

Тимошик-Сударикова А.М., Паризький журнал «Тризуб». 1925–1940 роки: формування та

функціонування: монографія, Київ 2012.

okladka

Tom 39 Nr 1 (2022)

ISSN:
1427-7476
eISSN:
2957-1723

Data publikacji:
2022-12-07

Dział: Eseje