Język Polski
English
Nr 14 (2021)
-
Słowo wstępne
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 9-12
PDF
Archiwum 
-
Program dokumentacyjny "Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945"
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 13-34
Mimo upływu ponad 76 lat od zakończenia II wojny światowej rozmiar niemieckich represji i bilans nieodwracalnych strat osobowych wśród obywateli polskich nie został dokładnie ustalony i opisany. W okresie powojennym kilkakrotnie przeprowadzano próby określenia strat osobowych. Rezultaty tych badań nie były do końca wiarygodne. Najczęściej wymieniana liczba 6 mln ofiar skrywała w sobie ofiary sowieckiej okupacji i nie uwzględniała mniejszości narodowych. W 2006 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Instytut Pamięci Narodowej zainicjowały program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”, który jest kolejną próbą ustalenia przybliżonej liczby osób represjonowanych przez III Rzeszę w okresie II wojny światowej i ma także służyć ich imiennemu upamiętnieniu. Pierwszym realizatorem programu był Ośrodek Karta, a od 2009 r. jest nim Fundacja "Polsko-Niemieckie Pojednanie". W ramach programu tworzona jest komputerowa baza danych, która zawiera skategoryzowane informacje o ofiarach i osobach represjonowanych, pochodzące z zasobów archiwalnych, baz danych polskich i zagranicznych archiwów, placówek muzealnych, edukacyjnych czy miejsc pamięci. Istotnym źródłem danych są także opracowania i publikacje oraz informacje przekazywane w formie ankiet przez rodziny, lokalnych badaczy i świadków wydarzeń. Do końca 2020 r. w bazie danych programu zamieszczono informacje dotyczące blisko 5,1 mln ofiar i osób represjonowanych i jest to największy w Polsce ogólnodostępny i nadal rozwijany tego typu zbiór danych o losie polskich obywateli w czasie II wojny światowej.
-
Kancelaria komend wojewódzkich Milicji Obywatelskiej i wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych w świetle resortowych aktów prawnych
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 35-54
Rzetelna ocena dokumentu źródłowego wymaga poznania jego przeszłości, m.in. procesu powstawania czy przemieszczania się pomiędzy osobami lub jednostkami administracji mającymi wpływ na jego formę i treść. W tym celu należy przyjrzeć się początkowej fazie cyklu „życia” dokumentu. Niniejszy artykuł omawia zasady funkcjonowania kancelarii komend wojewódzkich Milicji Obywatelskiej i wojewódzkich urzędów spraw wewnętrznych, a także ich prawnych poprzedników w całym okresie działalności. W pierwszej części tekstu zebrano i przeanalizowano resortowe akty prawne regulujące funkcjonowanie kancelarii, pracę z dokumentami zarówno jawnymi, jak i klauzulowanymi oraz ich obieg w urzędach. Mowa tu o instrukcjach kancelaryjnych oraz normatywach dotyczących postępowania z dokumentami stanowiącymi w ówczesnym okresie tajemnicę państwową i służbową. Następnie prześledzono zagadnienia związane z systemem kancelaryjnym, obiegiem dokumentów oraz sposobem ich ewidencjonowania i znakowania. Artykuł jest również próbą odpowiedzi na pytania, czy kancelaria na przestrzeni lat ewoluowała, czy była sprawna i jak spełniała powierzoną jej rolę, a także czy do czasu ujednolicenia przepisów w 1975 r. występowały różnice w pracy kancelarii obu pionów: bezpieczeństwa i milicji.
Zasób archiwalny
-
Wartość źródłowa akt osobowych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na przykładzie zespołu archiwalnego KW PZPR w Bydgoszczy
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 55-74
Niniejszy artykuł omawia zawartość akt osobowych zgromadzonych przez Archiwum Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Bydgoszczy, a obecnie przechowywanych w zespole archiwalnym „Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy” w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy. Na podstawie losowo wybranych materiałów przedstawiono zawartość jednostek archiwalnych, po czym dokonano analizy wybranych dokumentów w celu ustalenia, jakich informacji o osobie dostarcza zachowana dokumentacja personalna PZPR.
-
Dywersant (ideologiczny) w rodzinie. Rodzeństwo pisarza i dziennikarza RWE Tadeusza Nowakowskiego (1917–1996) w dokumentach organów bezpieczeństwa PRL
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 75-108
Artykuł omawia działania aparatu bezpieczeństwa PRL podejmowane przez ponad trzy dekady wobec rodzeństwa dziennikarza RWE i emigracyjnego pisarza Tadeusza Nowakowskiego (1917–1996). Celem tego case study jest przedstawienie zarówno postrzegania rodzeństwa Nowakowskich przez „bezpiekę, jak i zastosowanych przez nią metod i środków pracy operacyjnej oraz ich wpływu na życie codzienne członków rodziny jednego z czołowych „dywersantów ideologicznych”. Przywołane źródła pozwalają w pewnej mierze uchwycić fragment obrazu środowiska dziennikarskiego w latach „małej stabilizacji, w tym prześledzić motywacje osób donoszących na Nowakowskich (zwłaszcza na Jerzego Nowakowskiego), a także poglądy tych ostatnich na otaczającą ich peerelowską rzeczywistość. Dokonana analiza źródłowa może stanowić przyczynek do dalszych poszukiwań odpowiedzi na wiele pytań dotyczących mechanizmów i powodów stosowania konkretnych praktyk operacyjnych przez UB/SB, jak i strategie działań stosowane przez aparat bezpieczeństwa PRL wobec członków rodzin osób uznawanych za wrogów systemu komunistycznego.
-
Komparatystyka jako wyzwanie i szansa dla edytora źródeł – projekt wydawniczy „Raporty polskie Stasi 1981-1989”
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 109–120
W czerwcu 2020 r. ukazał się pierwszy tom serii wydawniczej szczecińskiego oddziału IPN pt. „Raporty polskie Stasi”. Niniejszy tekst omawia najważniejsze elementy prowadzące do zainicjowania wspomnianej serii, a także węzłowe problemy związane z przygotowaniem poszczególnych tomów. Dotyczyły one proweniencji akt, różnic w ich opracowaniu, dostępności, a przede wszystkim odmiennej filozofii w realizowaniu procesu rozliczania z komunistyczną przeszłością PRL i byłej NRD. Celem edycji było nie tylko przybliżenie polskiemu Czytelnikowi nieznanych źródeł do historii PRL, lecz także zmiana paradygmatu w podejściu do publikowanych dokumentów. Nie miały one dotyczyć problematyki stricte operacyjnej, ale odpowiadać na pytanie o stan wiedzy i jakie komórki analityczne Stasi przekazywały ją kierownictwu politycznemu NRD w kontekście tego, co działo się w ostatniej dekadzie istnienia Polski ludowej.
Archiwa na świecie
-
Zasób Archiwum Instytutu Piłsudskiego w Ameryce i możliwości jego wykorzystania
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 121–134
W artykule scharakteryzowano zasób Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce i możliwości jego wykorzystania. Najpierw ogólnie omówiono jego najważniejsze zespoły, ich proweniencję, daty skrajne oraz wielkość. Następnie opisano tzw. Archiwum Belwederskie, uratowane podczas kampanii wrześniowej 1939 r., w tym jego drogę do USA. Zwrócono uwagę na zespoły: „Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, „Akta Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Generała Tadeusza Rozwadowskiego oraz „Powstania Śląskie, a także zbiory polonijne, np. zespół: „Komitet Obrony Narodowej”. Ponadto omówiono przedsięwzięcia związane z modernizacją Archiwum Instytutu, w tym najważniejszy projekt digitalizacji jego zasobu. Zamieszczono również informacje dotyczące wykorzystania strony internetowej i znajdujących się na niej materiałów. Przedstawiono zasady korzystania oraz podano przykłady tematów opracowywanych przez badaczy w pracowni Instytutu. Na końcu zamieszczono przykłady publikacji książkowych wykorzystujących dokumenty z Archiwum IJPA.
Historia
-
Sprawa Brunona Bystrzyńskiego w świetle dokumentów „operacji polskiej” NKWD w Gruzji (1937–1938)
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 135–170
W „operacji polskiej” rozpoczętej 11 sierpnia 1937 r. rozkazem Nikołaja Jeżowa nr 00485 rozstrzelano ponad 140 tys. Polaków. Jedną z ofiar tej operacji NKWD był Bruno Bystrzyński, aresztowany 3 września 1937 r. w Tbilisi, którego oskarżono o przynależność do „Polskiej Organizacji Wojskowej” i polskiego wywiadu, rezydenturę, prowadzenie lokalu konspiracyjnego, działalność szpiegowską i kontrrewolucyjną, uprawianie dywersji i szkodnictwa w celu osłabienia ZSRS, obalenia władzy sowieckiej oraz zagarnięcia Ukrainy przez Polskę. Zachowane w Archiwum MSW Gruzji akta jego sprawy śledczej nr 10209 zawierają liczne dokumenty, m.in.: informacje, wnioski służbowe, nakaz aresztowania, nakaz przeszukania, nakaz zajęcia majątku, protokoły przesłuchań, protokoły konfrontacji, akt oskarżenia, protokół Trójki i inne materiały wytworzone w sprawie. Na ich podstawie przedstawiono przebieg śledztwa i wskazano jego tendencyjne wątki, liczne nieścisłości i absurdy. Wyłania się z nich zarówno obraz tworzonej dokumentacji w sprawach dochodzeniowych i śledczych tego okresu, jak również charakterystyczny mechanizm prowadzenia przez organy NKWD stronniczego śledztwa, którego rezultatem było sfabrykowanie oskarżenia, skazanie i rozstrzelanie Brunona Bystrzyńskiego w dniu 14 stycznia 1938 r. za czyny, które jakoby popełnił.
-
Obsada stanowisk kierowniczych w Sztabie Komendantury niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1942–1945
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 171–242
Od zakończenia II wojny światowej oraz wyzwolenia i likwidacji istniejących w latach 1933–1945 niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych (Konzentrationslager, KL) prowadzono liczne badania i opublikowano dziesiątki tysięcy artykułów naukowych na ich temat, a mimo to cały czas w literaturze przedmiotu możemy natknąć się na wiele luk badawczych. Niniejsza publikacja stawia sobie za cel wypełnienie jednej z nich i poszerzenie wiedzy na temat słabo znanego w historiografii międzynarodowej niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Przedmiotem opracowania jest działanie tego obozu od 7 stycznia 1942 r. do 4 kwietnia 1945 r., a więc w okresie, kiedy był on autonomiczną jednostką Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu. Publikowany tu tekst omawia głównie kwestię esesmańskich elit zajmujących w KL Stutthof ważne stanowiska w jego strukturach administracyjno-gospodarczych. Artykuł zatem w pewnym stopniu pełni funkcję leksykonu, którego – co z żalem trzeba przyznać – w literaturze historycznej cały czas brakuje.
-
Organizacja wywiadu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej na Pomorzu podczas okupacji niemieckiej. Próba analizy
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 243–284
Podczas II wojny światowej działalność wywiadowcza na Pomorzu stanowiła jedną z ważniejszych form walki z wrogiem. Prowadzona była w bardzo trudnych warunkach terroru okupacyjnego, który w zasadniczy sposób wpływał na zasięg i formy działania poszczególnych pionów wywiadowczych. Na Pomorzu znajdowało się wiele zakładów przemysłu zbrojeniowego, w tym w północnych jego rejonach – przemysłu morskiego. Obiekty te zostały poddane systematycznej obserwacji. Prowadziła je centralna sieć ofensywnego wywiadu dalekiego zasięgu krypt. „Stragan”, a następnie „Lombard” Wydziału Wywiadu Ofensywnego Oddziału II Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej oraz wywiadu Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK. Służba informacyjno-wywiadowcza ZWZ-AK miała doskonale rozbudowany aparat obejmujący nie tylko obszar zniewolonej Polski, lecz także innych krajów okupowanych, jak również tereny Rzeszy, Austrii i państw nastawionych życzliwie do Niemiec. Zebrane informacje wywiadowcze trafiały do Biura Studiów Wojskowych i Biura Studiów Wywiadu Przemysłowego, gdzie poddawane były weryfikacji. Następnie materiały te przekazywano do Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie i udostępniano Brytyjczykom. Praca wywiadowcza ZWZ-AK prowadzona więc była w oparciu o wytyczne opracowywane przez Sztab NW w Londynie, który z kolei realizował zadania zlecane przez wywiad brytyjski. Meldunki obejmujące obszar od Hamburga, przez Szczecin, Gdynię, Gdańsk, aż po Królewiec i Rygę stanowiły duży procent rozpoznania i były niezwykle przydatne dla aliantów. W związku z tym Anglicy przywiązywali do nich dużą wagę i wysoko je oceniali. Po zakończeniu okupacji niemieckiej praca podziemna nadal była prowadzona, lecz tym razem przeciwko okupacji, a potem zniewoleniu sowieckiemu.
-
Relacje ks. Tadeusza Dajczera z SB. Przypadek współpracy agenturalnej rozpoczętej z powodu szantażu paszportowego
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 285–316
Artykuł przybliża przebieg współpracy agenturalnej ks. Tadeusza Dajczera z aparatem bezpieczeństwa PRL. Stanowi on uzupełnienie biografii warszawskiego duchownego i omawia nieznane wcześniej fakty z jego życiorysu. W tekście przeanalizowano przebieg werbunku kapłana, który mógł zostać sfinalizowany na skutek szantażu paszportowego. Decydujące w tym zakresie okazało się odczytanie intencji ks. Dajczera, który za wszelką cenę chciał wyjechać do Rzymu. Współpraca w okresie studiów w Wiecznym Mieście nie była szczególnie efektywna, aczkolwiek Departament I MSW przez cały ten czas pozyskiwał od duchownego informacje. Po powrocie do Polski kapłan nie odmówił dalszych kontaktów z SB, czego efektem były jego rozmowy z funkcjonariuszami Departamentu IV MSW. Ksiądz Dajczer przekazywał im m.in. informacje dotyczące pracowników naukowych ATK, w tym sekretarzy kard. Stefana Wyszyńskiego: ks. Józefa Glempa i ks. Bronisława Piaseckiego. Warszawskiemu kapłanowi mogło się wydawać, że prowadzi z SB „grę”, ale jej ofiarami były osoby, na temat których donosił. To, że w przekonaniu ks. Dajczera przekazywał on „bezpiece” informacje ogólne i łatwo dostępne, nie zmienia faktu, iż szkodził osobom, o których mówił. Na niekorzyść kapłana przemawia także to, że jego współpraca z SB była długoletnia. Jego kontakty z SB trwały (z przerwami) 21 lat, a okres rejestrowanej współpracy łącznie 16 lat.
Dokumenty
-
Wojenne losy małoletniego Henryka Ząbka jako przykład dokumentów przechowywanych w Archiwum IPN, dotyczących osób deportowanych do pracy przymusowej w III Rzeszy
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 317–330
Niniejszy artykuł omawia losy małoletniego Henryka Ząbka, który podczas II wojny światowej został wysłany z Pułtuska do prac przymusowych w Berlinie. Aresztowany za antyniemieckie sformułowania w liście do kolegi, był przesłuchiwany przez Gestapo, a następnie przeżył gehennę niemieckich więzień i obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Do artykułu zostały włączone przetłumaczone materiały źródłowe z zasobu Archiwum IPN, które jak dotąd nie były publikowane. Na szczególną uwagę zasługuje list Ząbka, który zachował się jedynie w niemieckim tłumaczeniu. Zawiera on unikalny opis stanu wiedzy o sytuacji politycznej oraz nastrojów społecznych w Berlinie z perspektywy robotnika przymusowego.
-
Rzeczywistość sowieckich obozów we wspomnieniach Stefana Nowaczka – żołnierza Nowogródzkiego Okręgu AK
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 331–354
Publikowane wspomnienia pochodzą z zasobu Oddziałowego Archiwum IPN w Białymstoku. Stanowią jedno z wielu zachowanych źródeł traktujących o tragicznych losach Polaków w ostatnich latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, którzy doświadczyli represji ze strony stalinowskiego aparatu terroru. Ich autorem jest Stefan Nowaczek ps. „Rybak” – żołnierz Nowogródzkiego Okręgu AK, przed wojną funkcjonariusz Policji Państwowej na Wileńszczyźnie. Latem 1944 r., po zajęciu Wilna przez Sowietów, został on z towarzyszami broni aresztowany i uwięziony w obozie przejściowym NKWD w Miednikach Królewskich, a następnie wywieziony do Kaługi i wcielony do 361. Zapasowego pułku piechoty Armii Czerwonej. W 1945 r. – już formalnie aresztowany i osadzony w moskiewskim więzieniu – został skazany na karę 10 lat łagru. Odbywał ją w obozach w Uchcie i Bałchaszu. Do Polski powrócił w dobie „odwilży” 1955 r. i zamieszkał z bliskimi w Gdańsku. Za upominanie się o prawdę o sowieckich represjach był do końca życia inwigilowany przez organy bezpieczeństwa PRL.
-
Misje kuriera i emisariusza „Michała Buki” – kaprala Wiktora Strzeleckiego do Delegatury Rządu na Kraj
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 355–386
Artykuł o Wiktorze Strzeleckim vel Michale Buce, zasłużonym kurierze politycznym z Budapesztu, Paryża i Londynu do władz Polskiego Państwa Podziemnego (spadochroniarzu), jest pierwszą próbą przedstawienia zarysu jego biografii. Strzelecki był ochotnikiem w wojnie polsko-bolszewickiej oraz uczestnikiem obrony Warszawy w 1939 r. Związany z konspiracją socjalistyczną, od października 1939 r. pełnił funkcje kuriera i emisariusza rządu RP. W czasie swoich misji zapoznał władze polskiej konspiracji niepodległościowej z układem sił na uchodźstwie i prowadzoną polityką zagraniczną, a rząd RP z sytuacją polityczną kierownictwa w podziemiu, przede wszystkim w środowisku różnych grup socjalistycznych. Z każdej wykonanej misji składał sprawozdania, z których, niestety, zachowały się nieliczne. Jedno z tych sprawozdań jest zamieszczone w niniejszym artykule.
Recenzje i omówienia
-
Arkadiusz Meller, Wybory do Sejmu Ustawodawczego na Mazowszu Płockim w 1919 roku, Sofia 2020, ss. 310
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 387-392
-
Kilka uwag o książce Stanisławów na dobre i na złe. Wspomnienia i relacje Polaków, wstęp, wybór i oprac. Jarosław Krasnodębski, Warszawa 2020, ss. 264
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 393-401
-
W imię przyszłości Partii. Procesy o łamanie tzw. praworządności socjalistycznej 1956–1957. Dokumenty, red. Marcin Zaborski, Warszawa 2019, s. 456.
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 402-411
Kronika
-
XX Konferencja naukowa „Analiza Chemiczna w Ochronie Zabytków”, Warszawa, 4 grudnia 2020 r.
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 413-421
-
Konferencja naukowa „Unboxing obrazów. Wpływ archiwów audiowizualnych i fotograficznych na kulturę”. Warszawa, 27 października 2021 r.
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 422-428
Ostatnio opublikowane
106 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 (2024 r.) (70 – w wykazie z 2023 r., 40 - w wykazie z 2021 r.)
Dziedziny: architektura i urbanistyka
Dyscypliny: historia, nauki o komunikacji społecznej i mediach, nauki o kulturze i religii, etnologia i antropologia kulturowa, polonistyka, stosunki międzynarodowe
Redaktor naczelny dr Mariusz Żuławnik
Sekretarz redakcji Paweł Tomasik
Zespół redakcyjny
- INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
