Polacy - „minusowcy” na sowieckiej Ukrainie (lata dwudzieste – początek lat trzydziestych XX w.)

Tamara Wronśka; Ołena Stiażkina

doi:10.48261/PAIPN221510

Abstrakt

Artykuł poświęcony jest tzw. minusowcom – praktycznie nieznanej kategorii ofiar terroru politycznego, których ukarano poprzez wysiedlenie ze stałego miejsca zamieszkania wraz z zakazem osiedlania się w wyznaczonych miejscowościach ZSRS, których wykaz („minus geograficzny”) był zamieszczany w specjalnych rozporządzeniach. W wyrokach organów pozasądowych wymierzonych przeciwko takim obywatelom znajdujemy zazwyczaj następujące określenia: „minus 6”, „minus 12”, „minus 15”. Stąd właśnie pochodzi nazwa, a zarazem piętno: „minusowcy”. Do tej kategorii zaliczano m.in. tych, którzy otrzymali zakaz zamieszkania w miejscowościach objętych tzw. paszportyzacją, czyli wydawaniem ich mieszkańcom paszportów wewnętrznych (dowodów osobistych). Ten rodzaj dyskryminacji rozciągnięto również na wszystkich skazanych z „politycznych” artykułów kodeksów karnych republik ZSRS, ponieważ zabranianie osiedlania się w miejscowościach objętych zakazem przedłużało represje. Spośród ogółu „minusowców” wyodrębniono Polaków, których – wśród innych „ukaranych przestrzenią” na sowieckiej Ukrainie – reżim stalinowski uważał za jednych z najbardziej niebezpiecznych oponentów władzy. W oparciu o szeroką bazę źródłową w artykule została przedstawiona logika tworzenia przez bolszewików zakazów і ograniczeń osiedleńczych. Poddano analizie proces formułowania bazy prawnej dla tego typu represji, omówiono przykłady społeczno-politycznych portretów Polaków, którzy znaleźli się w trybach mechanizmu bolszewickiej inżynierii społecznej.

Słowa kluczowe

Bibliografia

Bajburin A., Wwiedienije pasportnoj sistiemy w SSSR, http://albertbaiburin.ru/cntnt/aktualnie-okna/vedenie-pasport-noy-sistemi-v-sss.html (dostęp 6 XII 2021 r.).

Bauman Z., Modernity and the Holocaust, Ithaca 1991.

Bażan О., Zołotariow W., „Polśka operacija” NKWS 1937–1938 rr. Pidhotowka nakazu nr 00485 w Kyjiwśkij ta Charkiwskij obłastiach, „Krajeznawstwo” 2019, nr 3.

Brown K., Biography of No Place: From Ethnic Borderland to Soviet Heartland, Cambridge (MA) 2004.

Centralnyj derżawnyj archiw hromadśkych objednań Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Organizacji Społecznych Ukrainy): f. 263, op. 1, spr. 49903; f. 263, op. 1, spr. 46893; f. 263, op. 1, spr. 16105.

Centralnyj derżawnyj archiw wyszczych orhaniw włady ta uprawlinnia Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Wyższych Organów Władzy i Administracji Ukrainy): f. 8, op. 1, spr. 964.

Chandler A., Institutions of Isolation Border Controls in the Soviet Union and Its Successor States, 1917–1993, Montreal–Kingston–London–Buffalo 1998.

Chronołogiczieskoje sobranije zakonow, ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta i postanowlenij Prawitielstwa RSFSR, t. 2: 1929–1939 gg., Moskwa 1959.

Conquest R., The Great Terror: A Reassessment, New York 1990.

Davies N., White Eagle, Red Star, the Polish-Soviet War, 1919–20, London 2003.

Derżawnyj archiw winnyćkoji obłasti (Archiwum Państwowe Obwodu Winnickiego): f. R-6023, op. 4, spr.12566.

Dullin S., La frontière épaisse. Aux origines des politiques soviétiques (1920–1940), Paris 2014.

Dzwonkowski R. SAC, Głód i represje wobec ludności polskiej na Ukrainie (1932–1933, 1946–1947), „Teka Komisji Historycznej” 2012, vol. IX, s. 203–223, http://old-panol.ipan.lublin.pl/wydawnictwa/THist9/Dzwonkowski.pdf (dostęp 6 XII 2021 r.).

Fielsztinskij Ju., K istoriji naszej zakrytosti: Zakonodatielnyje osnowy sowietskoj immigracionnoj i emigracionnoj politiki, Moskwa 1991.

Getty J., Naumov O., The Road to Terror: Stalin and the Self-Destruction of the Bolsheviks, 1932–1939, New Haven 1999.

Giddens A., The Consequences of Modernity, Stanford 1990.

Ginzburg Je.S., Krutoj marszrut: Chronika wriemien kulta licznosti, Moskwa 1990.

Hagenloh P., „Police, Crime, and Public Order in Stalin’s Russia, 1930–1941”, maszynopis rozprawy doktorskiej, University of Texas, 1999.

Jakubowa Ł., Sucilna kołektywizacija w sełach etnicznych menszyn: 1930–1935 rr., „Probłemy istoriji Ukrajiny: fakty, sudżennia, poszuky” 2004, t. 11.

Jarmysz O., Okipniuk W., Osobływa narada pry Kołehiji DPU URSR [w:] Wełyka ukrajinśka jurydyczna encykłopedija: u 20 tomach, t. 1: Istorija derżawy i prawa Ukrajiny, Charkiw 2016.

Kałakura O., Trahedija polakiw USRR u konteksti polityky sucilnoji kołektywizaciji ta henocydu ukrajinśkoho narodu, „Naukowi zapysky Instytutu politycznych i etnonacionalnych doslidżeń im. І.F. Kurasa NAN Ukrajiny” 2008, t. 37.

Kołosow W.А., Polan P.M., Ograniczienije tierritorialnoj mobilnosti i konstruirowanije prostranstwa ot stalinskoj epochi do naszych dniej [w:] Rieżimnyje ludi w SSSR, Moskwa 2009.

Kupczak J., Polacy na Ukrainie w latach 1921–1938, Wrocław 1994.

Łubianka. Organy WCzK-OGPU-NKGB-MGB-MWD-KGB, 1917–1991. Sprawocznik, sost. А.I. Kokurin, N.W. Pietrow, Мoskwa 2003.

Marczuk W., Nełehalnyj towaroobih na „wołynśkij” dilanci polśko-radianśkoho kordonu w 1920–1924 rokach [w:] Naukowi zapysky nacionalnoho uniwersytetu „Ostroźka akademija”, Ostroh 2020 (serija „Istoryczni nauky”, t. 30).

Metiuz M., Ograniczienieje swobody prożywanija i pieriedwiżenija w Rossiji (do 1932 g.), „Woprosy istoriji” 1994, nr 4.

Mozochin О.B., Prawo na riepriessii: wniesudiebnyje połnomoczija organow gosudarstwiennoj biezopasnosti, 1918–1953, Żukowskij–Moskwa 2006.

Muan N., Pasportnaja sistema i wybor miesta żytelstwa w Rossii i Sowietskom Sojuzie, „Nieprikosnowiennyj zapas” 2005, nr 4.

Muzyczenko P., Istorija derżawy i prawa Ukrajiny, Kyjiw 2006.

Nacionalnyj bank represowanych, http://www.reabit.org.ua/nbr/?ID=363141 wpisy nr 17072, 19067, 16829, 20297, 11364, (dostęp 5 XII 2021 r.).

Olijnyk M.P., Kontrabanda i borot’ba z neju na Podilli w roku nepu, „Istorija torhiwli, podatkiw ta myta” 2012, nr 2, s. 135–141, http://nbuv.gov.ua/UJRN/itpm_2012_2_18 (dostęp 7 XII 2021 r.).

Okipniuk W.T., Derżawne polityczne uprawlinnia USRR (1922–1934): Istoryko-jurydycznyj analiz, Kyjiw 2002.

Paszczenko D.A., Stanowłennia ta ewolucija reżymnoji systemy w Radianśkij Ukrajini (1917–1953 rr.), Winnycia 2019.

Perepełycia I., Sowiećka paszportyzacija jak zasib moskowśkoho ponewołennia i teroru, „Wyzwolnyj szlach” 1953, t. 11 (73).

Pietrus K., Uzniki kommunizma, Moskwa 1996.

Polan P., Gieografija nieswobody: ob infrastrukturie dieportacij i sowietskoj rieżymnosti, http://demoscope.ru/weekly/2015/0651/analit04.php (dostęp 6 XII 2021 r.).

Polan P.N., Nie po swojej wole: Istorija i gieografia prinuditielnych migracij w SSSR, Moskwa 2001.

Politycznyj teror і teroryzm w Ukrajini: ХIX–XX st. Istoryczni narysy, Кyjiw 2002.

Położenije o prawach Objedinionnogo Gosudarstwiennogo Politiczieskogo Uprawlenija w czasti administratiwnych wysyłok, ssyłok i zakluczienija w koncentracionnyj łagier’, https://drive.go-ogle.com/file/d/0B5EVzBhAaAbjOWI3eXVxcUxtVWc/view (dostęp 6 XII 2021 r.).

Popow W.P., Pasportnaja sistiema w SSSR (1932–1976 gg.), „Socis” 1995, nr 8.

Reabilitowani istorijeju. Chmelnyćka obłast’, ks. 2, Chmelnyćkyj 2009.

Reabilitowani istorijeju. Chmelnyćka obłast’, ks. 3, Chmelnyćkyj 2010.

Reabilitowani istorijeju. Chmelnyćka obłast’, ks. 4, Chmelnyćkyj 2012.

Reabilitowani istorijeju. Chmelnyćka obłast’, ks. 5, Chmelnyćkyj 2014.

Reabilitowani istorijeju. Winnyćka obłast’, ks. 4, Winnycia 2012.

Rieabilitirowannyje istorijej. Awtonomnaja Riespublika Krym, ks. 9, Kijew–Simfieropol 2014.

Rublow O., Szkic do istoriji zahybeli ukrajinśkoji „Połoniji”, 1930-ti roky, „Istoriohraficzni doslidżennia w Ukrajini” 2003, nr 13, s. 275–319, http://resource.history.org.ua/publ/graf_2003_13_1_275 (dostęp 6 XII 2021 r.).

Rublow O., Repryncew W., Represiji proty polakiw w Ukrajini u 1930-ti roku, „Z archiwiw WUCzK--GPU-NKWD-KGB” 1995, nr 1/2 (2/3).

Sbornik zakonodatielnych i normatiwnych aktow o riepriessijach i rieabilitacii żertw politiczieskich riepriessij, otw. za wyp. i sost. Е.А. Zajcew, Moskwa 1993.

Scott J.C., Seeing Like a State: How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed, New Haven 1998.

Shearer D., Stalin at War, 1918–1953. Patterns of Violence and External Threat, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 2018, Bd. 66, Heft 2.

Sołżenicyn A., Archipiełag GUŁAG: 1918–1956. Opyt chudożestwiennogo proizwiedienija: Połnoje izdanije w odnom tomie, Charków–Biełgorod 2014.

Sommer T., Operacja antypolska NKWD 1937–1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, Gdańsk 2020.

Stalin i Kaganowicz. Pieriepiska. 1931–1936 gg., sost. O.W. Chlewniuk, R.U. Dewis, L.P. Koszelewa, E.A. Ris, L.A. Rogowaja [w:] Rossijskaja politiczeskaja encykłopedija, Moskwa 2001.

Stalinskije dieportacii: 1928–1953. Dokumienty, sost. N.L. Pobol, P.N. Polan, Moskwa 2005.

Stronśkyj H., Polśke naselennia USRR w umowach Hołodomoru 1932–1933 rr., „Ukrajinśkyj istorycznyj żurnal” 2017, nr 4.

Stronśkyj H., Złet i padinnia. Polśkyj nacionalnyj rajon w Ukrajini w 20–30-ch rokach, Ternopil 1992.

Stroński H., Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, Warszawa 1998.

Szirer D., Stalinskij wojennyj socializm: repriessii i obszczieswiennyj poriadok w Sowietskom Sojuzie, 1924–1953 gg., Moskwa 2014.

Tokariewa S., Policejskij nadzor w Rossijskoj Impierii, „Woprosy istoriji” 2009, nr 6.

Ugołownoje zakonodatielstwo SSSR i sojuznych riespublik. Sbornik (Osnownyje zakonodatielnyje akty), sost. Е.М. Worożejkin, О.I. Gacicho i dr., otw. ried. D.S. Kariew, Мoskwa 1957.

Wielki terror: Operacja polska 1937–1938, Warszawa–Kijów 2010 (seria „Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych”, t. 8)/Wełykyj teror: Polśka operacija 1937–1938, Warszawa–Kyjiw 2010 (serija „Polszcza ta Ukrajina u trydciatych–sorokowych rokach ХХ stolittia: Newidomi dokumenty z archiwiw specialnych służb”, t. 8).

Wronśka T., Powtornyky: pryreczeni branci GUŁAGu (1948–1953 rr.), Kyjiw 2019.

Wronśka T., Reżymno-obmeżuwalni zachody organiw włady na wyzwołenij terytoriji Ukrajiny pid czas Wełykoji Witczyznianoji Wijny ta w perszi powojenni roky, „Storinky wojennoji istoriji Ukrajiny” 1997, t. 1.

Wronśka T., Stiażkina O., Minusnyky: pokarani prostorom, Kyjiw 2021.

Wronśka T.W., Kulczyćkyj S.W., Radianśka pasportna systema, „Ukrajinśkyj istorycznyj żurnal” 1999, nr 3/4.

Wynnyczenko I., Ukrajina 1920–1980-ch: deportaciji, zasłannia, wysłannia, Kyjiw 1994.

Zarećka T., Polśke nasełennia USRR u 1920-ti roky: perechid do radianśkoho sposobu żyttia, „Probłemy istorii Ukrainy: fakty, sudżennia, poszuky” 2006, t. 15.

Zbirnyk uzakoneń ta rozporiadżeń Robitnyczo-Selanskoho uriadu Ukrajiny za 1924 r., Ludowy Komisariat Sprawiedliwości, wyd. 4, Charkiw 1924, http://irbis-nbuv.gov.ua/dlib/item/0000128 (dostęp 8 XII 2021 r.).

Zima W.F., Czełowek i włast’ w SSSR w 1920–1930-je gg., http://www.fedy-diary.ru/library-pages/v-fzima-chelovek-i-vlast-v-sssr-v-1920-1930-e-gody-politika-repressij-chast-i/ (dostęp 7 XII 2021 r.).

Jak cytować

##plugins.blocks.mostRead.settings.blockTitle##