Język Polski
English
Obrazy czasu wojny: nieoczywiste konteksty, znaczenia, sensy. Współczesne próby odczytania dokumentacji fotograficznej Sektion Rassen-und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 16 (2023), strony: 33-58
Data publikacji: 2023-12-29
https://doi.org/10.48261/PAIPN231603
PDF
Abstrakt
W artykule autorka podejmuje rozważania nad rolą fotografii archiwalnej w praktyce i refleksji etnograficznej oraz przybliża złożone i zawiłe konteksty współczesnych badań nad obrazami z okresu okupacji hitlerowskiej. Punktem wyjścia są materiały źródłowe z niemieckiej kolekcji Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit (SRV IDO) wytworzone przez pracowników tejże placówki podczas badań rasowych i ludoznawczych prowadzonych w wybranych miejscowościach Generalnego Gubernatorstwa w latach 1940–1943. Odwołując się do własnych studiów nad zbiorem SRV oraz doświadczeń z badań etnograficznych, autorka charakteryzuje wizualną część tytułowej kolekcji, a następnie omawia przykłady zastosowania niemieckich foto- grafii w wywiadach ze świadkami historii. W tekście podkreśla też wartość źródłową dokumentacji SRV, a jednocześnie ukazuje jej dehumanizujący charakter oraz uwikłanie w zbrodniczą politykę III Rzeszy. W podsumowaniu stawia pytania natury etycznej związane ze sposobami wykorzystania naznaczonych hitlerowskim reżimem archiwaliów we współczesnych badaniach naukowych oraz w działalności placówek deponujących pamięć.
Słowa kluczowe
antropologia wizualna • etnografia • fotografia i pamięć • fotografia • Institut für Deutsche Ostarbeit • nauka i etnopolityka • etnopolityka • nazistowskie badania rasowe i ludoznawcze • II wojna światowa visual anthropology • ethnography • photography and memory • photography • Institut für Deutsche Ostarbeit • Institute for German Work in the East • research and ethno politics • Nazi race and population studies • World War II • ethno politics
Bibliografia
Archiwum Narodowe w Krakowie: Oddział II. Zespół akt nr 545, sygn. IfDO 1–21.
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kolekcja Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit przekazana przez National Anthropological Archives Smithsonian Institution w Waszyngtonie, Box 1–83.
Barth F., Gingrich A., Parkin R., Silverman S., Antropologia. Jedna dyscyplina, cztery tradycje: brytyjska, niemiecka, francuska i amerykańska, tłum. J. Tegnerowicz, Kraków 2007.
Bronisław Piłsudski (1866–1918). Człowiek – Uczony – Patriota, red. T. Jabłońska i in., Zakopane 2003.
Cocchiara G., Dzieje folklorystyki w Europie, tłum. W. Jekiel, Warszawa 1971.
Collier J. Jr., Collier M., Visual Anthropology. Photography as a Research Method, Albuquerque 1986.
Duszeńko-Król E., przy współpracy A. Sekundy, Kolekcja fotograficzna Institut für Deutsche Ostarbeit Krakau (1940–1945). Zdjęcia z Polski, Kraków 2014.
Gąsiorowski T., Podhale w planach niemieckiego okupanta, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2010, nr 1–2.
Gottschall L., ,,The most ideal form of scientific collaboration”: Ostarbeit in Kraków (1942), ,,Etnografia. Praktyki, Teorie, Doświadczenia” 2022, nr 8.
Gottschall L., Student wiedeńskiego Wydziału Ludoznawstwa i aktywny członek NSDAP: Anton Adolf Plügel [w:] Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940–1944, w świetle nowych materiałów źródłowych, red. M. Maj, Kraków 2015.
Harper D., Talking about pictures: a case for photo elicitation, „Visual Studies” 2002, vol. 17, no. 1.
Heinemann I., Germanizacja, przesiedlenia, ludobójstwo. Generalny Plan Wschodni w świetle koncepcji nowego ładu etnicznego w Europie Wschodniej podczas II wojny światowej [w:] Inżynieria społeczna. Między totalitarną utopią a cząstkowym pragmatyzmem, red. P. Madajczyk, P. Popieliński, Warszawa 2012.
Kaczanowski K., Dzieje Zakładu Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater” 2008, nr 106.
Kaniowska K., Antropologia i problem pamięci, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2003, nr 3–4.
Kopczyńska-Jaworska B., Metodyka etnograficznych badań terenowych, Warszawa–Łódź 1971.
Kubica-Heller G., Fotografia etnograficzna dokumentująca życie Żydów w Polsce – charakterystyka ogólna, „Etnografia Nowa”/„The New Ethnography” 2015/2016, nr 7/8.
Kurz I., Codzienne i niecodzienne w obiektywie „fotoamatorów”. Niemieckie fotografie i polska pamięć o okupacji [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. S. Buryła, P. Rodak, Kraków 2006.
Libera Z., Antropologia biologiczno-kulturowa i polityka rasowa III Rzeszy w działalności Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit [w:] Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940–1944, w świetle nowych materiałów źródłowych, red. M. Maj, Kraków 2015.
Lincoln Y.S., Denzin N.K., Ósma i dziewiąta faza. Badania jakościowe (w) przełomowej przyszłości [w:] Metody badań jakościowych, t. 2, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, red. nauk. wyd. pol. K. Podemski, Warszawa 2009.
Maj M., Trebunia-Staszel S., Działalność Referatu Etnologii Sekcji Rasowo-Ludoznawczej w świetle nowych materiałów źródłowych [w:] Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940–1944, w świetle nowych materiałów źródłowych, red. M. Maj, Kraków 2015.
Majewicz A., Badacz i przyjaciel sachalińskich tubylców – naukowa sylwetka Bronisława Piłsudskiego, „Literatura Ludowa” 1988, nr 4–6.
Michel U., Ethnolpolitische Reorganisationsforschung am Institut für Deutsche Ostarbeit in Krakau 1941–1945 [w:] Ethnologie und Nationalsozialismus, red. B. Streck, Gehren 2000.
Morris-Reich A., Race and Photography. Racial Photography as Scientific Evidence, 1876–1980, Chicago 2016.
Pink S., Etnografia wizualna. Obrazy, media i przedstawienie w badaniach, tłum. M. Skiba, Kraków 2009.
Plügel A., Das Rassenbild des Vorfeldes im deutschen Osten, „Das Vorfeld. Schulungsblätter für den Nationalsozialisten im Generalgouvernement” 1941, 2 Jahr., F. 6.
Ricoeur P., Pamięć – zapomnienie – historia [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, oprac. K. Michalski, tłum. S. Amsterdamski i in., Kraków 1996.
Rybicka A., Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej. Institut für Deutsche Ostarbeit Kraków 1940–1945, Warszawa 2002.
Schafft G.E., From Racism to Genocide. Anthropology in the Third Reich, Urbana–Chicago 2004.
Schafft G.E., Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy, tłum. T. Bałuk-Ulewiczowa, Kraków 2006.
Sikora S., Autobiografia stworzona z fotografii. Metafora w fotografii, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 1997, nr 3–4.
Sontag S., O fotografii, tłum. S. Magala, Kraków 2009.
Stopka K., Kolekcja Sektion Rassen- und Volkstumsforschung własnością Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego [w:] Antropologia i etnologia w czasie wojny. Działalność Sektion Rassen- und Volkstumsforschung Institut für Deutsche Ostarbeit, Krakau 1940–1944, w świetle nowych materiałów źródłowych, red. M. Maj, Kraków 2015.
Stiegler B., Obrazy fotografii. Album metafor fotograficznych, tłum. J. Czudec, Kraków 2009.
Szatkowski W., Goralenvolk. Historia zdrady, Kraków 2012.
Sztandara M., O „etnograficzności” fotografii, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2003, nr 3–4.
Szulc M., Fotografia na usługach etnografii. Materiały do bibliografii fotografii polskiej (1840–1953), Wrocław 1955.
Traverso E., Europejskie korzenie przemocy nazistowskiej, tłum. A. Czarnacka, Warszawa 2011.
Trebunia-Staszel S., „Lud zdolny do życia”. Górale podhalańscy w oczach niemieckiego okupanta, Warszawa 2019.
Trebunia-Staszel S., Muzeum Tatrzańskie jako laboratorium dziedzictwa. Część I, „Journal of Urban Ethnology” 2018, nr 16.
Tylor E.B., Antropologja. Wstęp do badania człowieka i cywilizacji (z rysunkami), tłum. A. Bąkowska, Warszawa 1923.
Wnuk W., Walka podziemna na szczytach, Warszawa 1980.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
