Język Polski
English
Rzeczywistość sowieckich obozów we wspomnieniach Stefana Nowaczka – żołnierza Nowogródzkiego Okręgu AK
Diana Maksimiu
https://orcid.org/0000-0002-7935-1879
Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 331–354
Data publikacji: 2023-04-04
https://doi.org/10.48261/PAIPN211414
PDF
Abstrakt
Publikowane wspomnienia pochodzą z zasobu Oddziałowego Archiwum IPN w Białymstoku. Stanowią jedno z wielu zachowanych źródeł traktujących o tragicznych losach Polaków w ostatnich latach II wojny światowej i po jej zakończeniu, którzy doświadczyli represji ze strony stalinowskiego aparatu terroru. Ich autorem jest Stefan Nowaczek ps. „Rybak” – żołnierz Nowogródzkiego Okręgu AK, przed wojną funkcjonariusz Policji Państwowej na Wileńszczyźnie. Latem 1944 r., po zajęciu Wilna przez Sowietów, został on z towarzyszami broni aresztowany i uwięziony w obozie przejściowym NKWD w Miednikach Królewskich, a następnie wywieziony do Kaługi i wcielony do 361. zapasowego pułku piechoty Armii Czerwonej. W 1945 r. – już formalnie aresztowany i osadzony w moskiewskim więzieniu – został skazany na karę 10 lat łagru. Odbywał ją w obozach w Uchcie i Bałchaszu. Do Polski powrócił w dobie „odwilży” 1955 r. i zamieszkał z bliskimi w Gdańsku. Za upominanie się o prawdę o sowieckich represjach był do końca życia inwigilowany przez organy bezpieczeństwa PRL.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku 012/32.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku
Zapisy kartoteczne i ewidencyjne.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Karta K-1135 z kartoteki MON.
Litewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie (Lietuvos centrinis valstybės archyvas)
f. 89, ap. 1, b. 8706.
Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku
RD/3308; RD/3309; RD/3315; RD/3332.
Źródła publikowane
Nowogródzki Okręg AK w dokumentach, oprac. K. Krajewski, Warszawa 2008.
„Szlakiem Narbutta”. Organ Polskich Sił Zbrojnych Ziemi Lidzkiej 1943–1945, wybór i oprac. K. Krajewski, Warszawa 2015.
Wspomnienia
Ginko T., Wspomnienia z Kaługi 1944–1946, Bydgoszcz 1993.
Hrybacz J. „Zawisza”, Karta dziejów wileńskiej i nowogródzkiej Armii Krajowej: Miedniki–
Kaługa–Lasy podmoskiewskie, Gorzów Wielkopolski 2006.
Karyszkowski J., Z Wilna do Kaługi i jeszcze dalej…, Bydgoszcz 2004.
Libich H., Spod Wilna na Syberię: wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Okręgu Nowogródzkiego „Nów” z pobytu w sowieckich więzieniach i obozach katorżniczych w latach 1944–1956, oprac. R. Suszwedyk, Warszawa 1990.
Łukaszewicz J., Łukaszewicz K., Listy z Kaługi, red. i oprac. M. Misiak, Wrocław 2014.
Pietkiewicz P., „Farba T”: wspomnienia byłego żołnierza AK, Warszawa 1983.
Przeżyliśmy łagry. Wspomnienia żołnierzy Okręgu Wileńskiego AK (1945–1949), oprac. D.Rogut, Warszawa 2011.
Szczęsnowicz R. „Remwicz”, Kaługa znaczy łagier: wspomnienia żołnierza I Brygady AK, Bydgoszcz 2002.
Szyłkiewicz S., Wspomnienia z wojny 1918–1920 ułana 13. Pułku Ułanów Wileńskich, wprowadzenie i oprac. D. Maksimiuk, Białystok–Warszawa 2018.
Szymański Z., Od Kaługi do Gdańska, Gdańsk 2017.
Wspomnienia Ryszarda Dowguna – nastoletniego chłopca z Lidy – z łagru w Uchcie w Radzieckiej Republice Komi, oprac. D. Bogdan, „Rocznik Ziem Zachodnich” 2017, t. 1.
Ze wspomnień żołnierzy AK Okręgu Nowogródek, oprac. E.Wawrzyniak, Warszawa 1988.
Opracowania
Chlebowski C., „Ponury” – major Jan Piwnik 1912–1944, Warszawa 2006.
Chmielarz A., Likwidacja podziemia polskiego na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (lipiec 1944 – lipiec 1945) [w:] Z.Boradyn, A.Chmielarz, H. Piskunowicz, Armia Krajowa na
Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945), Warszawa 1997.
Kłosiński Z., Armia Krajowa na Wileńszczyźnie, Białystok 2011.
Königsberg W., Jan Piwnik „Ponury”, Warszawa 2020.
Krajewski K., Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Kraków 2015.
Krajewski K., Na Ziemi Nowogródzkiej. „Nów” – Nowogródzki Okręg Armii Krajowej, Warszawa 1997.
Krajewski K., Łabuszewski T., Polegli na straconych posterunkach. Z dziejów polskiego podziemia niepodległościowego na kresach II Rzeczypospolitej (1944–1956), Augustów 2013.
Paduchowski W., Zrobiono z nich czerwonoarmistów. Losy wileńskich i nowogródzkich żołnierzy AK, https://ipn.gov.pl/pl/historia-z-ipn/124408,Wojciech-Paduchowski-Zrobiono-z-nich-czerwonoarmistow-Losy-wilenskich-i-nowogrod.html (dostęp 24 XI 2020 r.).
Rogut D., Deportacje żołnierzy Armii Krajowej do ZSRS [w:] Deportacje do Związku Sowieckiego z ziem polskich w latach 1944–1945. Perspektywa porównawcza, red. S.Rosenbaum,D.Węgrzyn, Katowice 2015.
Rogut D., Polacy z Wileńszczyzny w obozach sowieckich „saratowskiego szlaku” (1945–1949), Toruń 2003.
Rokicki P., Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945, Warszawa 2007.
Sowiecki aparat represji wobec litewskiego i polskiego podziemia 1944–1945, red. T. Balbus,
A.Bubnys, M.Chilińska, E.Jankauskienė, S. Koller, M. Majewski, R. Narvydas, P. Niwiński, C.Wilanowski, Warszawa–Wilno 2016.
Surgailis G., Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie w czasie II wojny
światowej, Warszawa 2013.
Strony internetowe
https://indeksrepresjonowanych.pl/ (dostęp 24 XI 2020 r.)
