Język Polski
English
Sprawa Brunona Bystrzyńskiego w świetle dokumentów „operacji polskiej” NKWD w Gruzji (1937–1938)
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 14 (2021), strony: 135–170
Data publikacji: 2021-12-30
https://doi.org/10.48261/PAIPN211409
PDF
Abstrakt
W „operacji polskiej” rozpoczętej 11 sierpnia 1937 r. rozkazem Nikołaja Jeżowa nr 00485 rozstrzelano ponad 140 tys. Polaków. Jedną z ofiar tej operacji NKWD był Bruno Bystrzyński, aresztowany 3 września 1937 r. w Tbilisi, którego oskarżono o przynależność do „Polskiej Organizacji Wojskowej” i polskiego wywiadu, rezydenturę, prowadzenie lokalu konspiracyjnego, działalność szpiegowską i kontrrewolucyjną, uprawianie dywersji i szkodnictwa w celu osłabienia ZSRS, obalenia władzy sowieckiej oraz zagarnięcia Ukrainy przez Polskę. Zachowane w Archiwum MSW Gruzji akta jego sprawy śledczej nr 10209 zawierają liczne dokumenty, m.in.: informacje, wnioski służbowe, nakaz aresztowania, nakaz przeszukania, nakaz zajęcia majątku, protokoły przesłuchań, protokoły konfrontacji, akt oskarżenia, protokół Trójki i inne materiały wytworzone w sprawie. Na ich podstawie przedstawiono przebieg śledztwa i wskazano jego tendencyjne wątki, liczne nieścisłości i absurdy. Wyłania się z nich zarówno obraz tworzonej dokumentacji w sprawach dochodzeniowych i śledczych tego okresu, jak również charakterystyczny mechanizm prowadzenia przez organy NKWD stronniczego śledztwa, którego rezultatem było sfabrykowanie oskarżenia, skazanie i rozstrzelanie Brunona Bystrzyńskiego w dniu 14 stycznia 1938 r. za czyny, które jakoby popełnił.
Słowa kluczowe
„operacja polska" • NKWD • Polacy w Gruzji • Gruzja • Polska Organizacja Wojskowa • szpiegostwo • kontrrewolucja ‘Polish operation’ • NKVD • Poles in Georgia • Georgia • Polish Military Organization • spying • counterrevolution
Bibliografia
Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Gruzji w Tbilisi (Archiw Ministierstwa wnutriennych dieł Gruzii): o. 1, f. 6, d. 37596, t. 4, k. 115, t. 1–3.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie: 2907/236, t. 1–3; 2907/42, t. 1–4.
Ciesielski S., Materski W., Paczkowski A., Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa 2002.
Chmielecki T., Gruziński katolicyzm w XIX i na początku XX wieku w świetle archiwów watykańskich, Toruń 1998.
Codevill G., Stato a Chiesa nell Unione Sovietica, Milano 1972.
Conquest R. (ed.), Religion in the USSR, London–Sydney–Toronto 1968.
Dak’arguli ist’oria, https://youtu.be/5vYlBOxhBj4 (dostęp 15 IV 2020 r.).
Dzieci operacji polskiej mówią, red. T. Sommer, Warszawa 2013.
Dzwonkowski R., Kościół katolicki obrządku łacińskiego w ZSRR po 1918 r. Zarys problematyki [w:] Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia historyczno-demograficzne, red. E. Walewander, Lublin 1993.
Dzwonkowski R., Kościół katolicki w ZSSR 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997.
Dzwonkowski R., Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917–1939, Lublin 1998.
Dzwonkowski R., „Polska operacja” w ZSRS (1937–1940), „Summarium” 2009, t. XXXVIII.
Dzwonkowski R., Religia i Kościół katolicki w ZSRS oraz w krajach i na ziemiach okupowanych 1917–1991. Kronika, Lublin 2010.
Dzwonkowski R., Z historii Kościoła katolickiego w ZSRS 1917–1991, Ząbki 2005.
Fedorow F., Religia i Kościół w Związku Radzieckim, Moskwa 1944.
Furier A., Polacy w Gruzji, Warszawa 2009.
Gosudarstwiennaja włast’ SSSR. Wyszyje organy własti i uprawlenija i ich rukowoditieli 1923–1991. Istoriko-biograficzeskij sprawocznik, oprac. W. Iwkin, Moskwa 1999.
Haniewicz W., Tragedia syberyjskiego Białegostoku, Pelplin 2008.
Iwanow M., Kościół najbardziej prześladowany, „Więź” 1990, nr 2–3.
Iwanow M., Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa–Wrocław 1991.
Iwanow M., Pierwszy naród ukarany. Stalinizm wobec polskiej ludności kresowej (1921–1938), Warszawa 1991.
Iwanow N., Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków 2014.
Jaworski K., Bruno Jasieński w sowieckim więzieniu – aresztowanie, wyrok i śmierć, Kielce 1995.
Jungie М., Bonwiecz B., Bolszewistskij poriadok w Gruzii, t. 1: Bolszoj tierror w malieńkoj kawkazskoj riespublikie, t. 2: Dokumienty i statistika, Moskwa 2015, http://gefter.ru/archive/16080 (dostęp 23 XI 2021 r.).
Kasperski S., Kołakowski P., Kuśnierz R., Afera Rana: zatrzymanie przez sowiecki kontrwywiad por. Stefana Kasperskiego w świetle jego sprawozdania z 12 sierpnia 1936 r., Kraków 2014.
Kolarz W., Religion in the Soviet Union, New York 1962.
Koller S., L’ideologia atea e la legislazione sovietica nei confronti della religione [w:] La Chiesa cattolica in Unione Sovietica. Dalla Rivoluzione del 1917 alla Perestrojka, red. J. Mikrut, Verona 2017.
Koller S., Odrodzenie Kościoła katolickiego na Syberii, Kraków 2001.
Korkuć M., Szarek J., Szubarczyk P., Wieliczka-Szarek J., W cieniu czerwonej gwiazdy. Zbrodnie sowieckie na Polakach, Kraków 2010.
Kościuk M., Czynnik polski w stalinowskiej polityce lat trzydziestych na Białorusi [w:] Polska–Białoruś 1918–1945. Zbiór studiów i materiałów, red. W. Balcerak, Warszawa 1994.
Kozyrska A., Masowe represje wobec Polaków w obwodzie winnickim na Ukrainie w latach 1937–1938. Głosy akt śledczych, „Europa Orientalis. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich” 2014, nr 5.
Kupczak J., Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939, Wrocław 1994.
Kupczak J., Polityka państwa radzieckiego wobec polskiej ludności na Ukrainie w latach 1921–1939 [w:] Studia polsko-ukraińskie. Ukraina–Polska. Dziedzictwo historyczne i świadomość społeczna. Materiały z konferencji naukowej. Kamieniec Podolski, 29–31 maja 1992, Przemyśl 1993.
Kupczak J., Stosunek władz bolszewickich do polskiej ludności na Ukrainie (1921–1939), „Wrocławskie Studia Wschodnie” 1997, nr 1.
Kuśnierz R., W świecie stalinowskich zbrodni. Ukraina w latach czystek i terroru (1934–1938) w obserwacjach i analizach MSZ oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej, Słupsk 2013.
Lizak W., Rozstrzelana Polonia. Polacy w ZSRS 1927–1939, Szczecin 1990.
Łoziński M., Operacja polska. Stalinowska zbrodnia na Polakach w latach 1937–1938, Kłodawa 2008.
Materski W., Pobocza dyplomacji. Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzecząpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym, Warszawa 2002.
Materski W., Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzecząpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym. Dokumenty i materiały, Warszawa 2000.
Mądzik M., Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności w Tyflisie (1894–1905), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1986/1987, sec. F.
Michniuk W., Z historii represji politycznych przeciwko Polakom na Białorusi w latach trzydziestych [w:] Polska–Białoruś 1918–1945. Zbiór studiów i materiałów, red. W. Balcerak, Warszawa 1994.
Musial B., The Polish Operation of the NKVD: The Climax of the Terror Against the Polish Minority in the Soviet Union, „Journal of Contemporary History” 2013, t. XLVIII, nr 1, s. 98–124.
„Operacja polska” NKWD 1937–1938. Materiały dla nauczyciela, Kraków–Warszawa 2017.
Paczkowski A., Polacy pod obcą i własną przemocą [w:] S. Courtois, N. Werth, J.L. Panné, A. Paczkowski, K. Bartosek, J.L. Margolin i inni, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999.
Pałyga J., Dzwonkowski R., Za wschodnią granicą 1917–1993: o Polakach i Kościele w dawnym ZSRR, Warszawa 1995.
Patek A., Położenie prawne Kościoła katolickiego na Wschodzie w okresie międzywojennym w świetle oficjalnego ustawodawstwa wyznaniowego władz sowieckich [w:] Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002.
Patek A., Z uwag nad położeniem Kościoła katolickiego w ZSRR w okresie międzywojennym, „Dzieje Najnowsze” 1995, t. 25, nr 1.
Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1: Lata 1917–1939, t. VII, red. S. Stępień, Przemyśl 2014.
Pietrow N., Polska operacja NKWD, „Karta” 1993, nr 11.
Pietrow N.W., Skorkin K.W., Kto rukowodił NKWD 1934–1941. Sprawocznik, Мoskwa 1999, http://www.memo.ru/history/nkvd/kto/biogr/index.htm (dostęp 20 V 2021 r.).
Pipes R., Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994.
Polaki w wołogodskoj obłasti: riepriessii, plen, spiecposielenije (1937–1953 gg.), red. A.Ł. Kuz’minych, S.I. Starostin, Wołogda 2014.
Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo Polaków w Związku Sowieckim w latach 1937–1938. Dokumenty centrali, oprac. T. Sommer, Warszawa 2010.
Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1917–1956, red. R. Dzwonkowski, Ząbki 1998.
Sommer T., Operacja antypolska NKWD 1937–1938, Warszawa 2014.
Sommer T., The Polish Operation: Stalin’s First Genocide of Poles 1937–1938, „The Sarmatian Review” 2011, t. XXXI, nr 3.
Sprawa „Polśkoji orhanizaciji wijśkowoj” w Ukrajini 1920–1938 rr. Zbirnyk dokumentiw ta materialiw, red. S. Kokin, R. Podkur, O. Rublow, Kyjiw 2011.
Stroński H., Przemoc jako uniwersalny środek działania stalinizmu, „Szkice Humanistyczne” 2005, nr 11.
Stroński H., Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, Warszawa 1998.
Stroński H., Wielka prowokacja NKWD. Sprawa Polskiej Organizacji Wojskowej na Ukrainie w latach 1933–1938 [w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999, red. K. Jasiewicz, Warszawa–Londyn 1999.
Szubtarski G., Antykościelne ustawodawstwo w ZSRR za rządów Włodzimierza Lenina, „Kościół i Prawo” 2013, t. 2, nr 2.
Timasheff N.S., Religion in Soviet Russia 1917–1942, London 1943.
Ugołownyj kodeks RSFSR (1926), https://nkvd.memo.ru/index.php/НКВД:Уголовный_кодекс_РСФСР_(1926) (dostęp 29 XI 2021 r.).
Urban J., Ideologia bolszewizmu, „Przegląd Powszechny” 1932, t. 194.
Urban J., Prawodawstwo religijne w Rosji sowieckiej, „Przegląd Powszechny” 1930, t. 186.
Urban J., Walka z Antychrystem. Przeciw prześladowaniom religii w Rosji bolszewickiej, Kraków 1930.
Werth N., Państwo przeciw społeczeństwu [w:] S. Courtois, N. Werth, J.L. Panné, A. Paczkowski, K. Bartosek, J.L. Margolin i inn., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999.
Wielki Terror 1937–1938, oprac. T. Kizny, współpr. D. Roynette, Warszawa 2013.
Wielki Terror. Operacja polska 1937–1938. Wełykyj Teror. Polśka operacija 1937–1938, red. J. Bednarek, J. Karbarz-Wilińska, S. Kokin, M. Majewski, J. Szapował, Warszawa–Kijów 2010 (seria: „Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych”, t. 8).
Wielki Terror w sowieckiej Gruzji 1937–1938. Represje wobec Polaków, red. D. Alawerdaszwili, E. Kukhalaszwili, W. Luarsabiszwili, S. Koller, M. Majewski, O. Tuszuraszwili, Warszawa–Tbilisi 2016.
Wiśniewski A., Stosunek państwa do Kościoła w ZSRR, Wilno 1938.
Inne teksty tego samego autora
- Stanisław Koller, Zarządzenia i instrukcje archiwalne MSW (1957–1990) , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 12 (2019)
- Stanisław Koller, Znaczenie wykazu akt w procesie brakowania i niszczenia dokumentacji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w latach 1956–1989. Zarys problematyki , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 8 (2015)
- Stanisław Koller, Brakowanie i niszczenie dokumentacji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1956–1990) , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 4 (2011)
- Stanisław Koller, Jan Paweł II w Łodzi – w dwudziestą rocznicę wizyty, red. Milena Przybysz, ks. Mieczysław Różański, Janusz Wróbel, Łódź 2007, ss. 182 , Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej: Nr 2 (2009)
