Język Polski
English
Nr 12 (2019)
PDF
Archiwum 
-
Zarządzenia i instrukcje archiwalne MSW (1957–1990)
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 13-36
W latach 1944–1990 funkcjonowały w Polsce archiwa organów bezpieczeństwa państwa. W tym czasie wydano sześć kompleksowych zarządzeń dotyczących postępowania z materiałami archiwalnymi w resorcie: nr 00123/57, nr 0127/57, nr 0107/68, nr 034/74, nr 030/79 i nr 049/85. Od 1957 do 1990 r. regulowały one w całości postępowanie z aktami wytworzonymi w organach bezpieczeństwa. W badanym okresie całą pracę archiwalną w resorcie podporządkowano kierownictwu archiwum operacyjnego. W procesie nowelizacji normatywów archiwalnych uregulowano w aparacie represji postępowanie z aktami operacyjnymi i nieoperacyjnymi. Zmieniono status normatywów ze „ściśle tajne” na „tajne”. Stopniowo wprowadzono zmiany w nazewnictwie opisującym gromadzone materiały operacyjne: dokumentacja, akta archiwalne, materiały archiwalne. We wszystkich kolejnych normatywach archiwalnych zachowano podobną treść i strukturę zagadnień. W wykazie akt zwiększono liczbę działów, haseł i rodzajów akt operacyjnych. Znowelizowano i zwiększono liczbę rodzajów druków. Zmieniono status normatywów z instrukcji na zarządzenie. Wszystkie modyfikacje dokonane we wspomnianych normatywach wynikały ze specyficznego charakteru akt operacyjnych oraz potrzeby zabezpieczenia efektywności i tajności działań jednostek operacyjnych Służby Bezpieczeństwa.
-
Archiwalia proweniencji prywatnej w zasobie Archiwum IPN. Zarys problematyki
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 37–52
Zespoły i zbiory proweniencji prywatnej znajdują się w obszarze zainteresowań IPN od początku jego istnienia. Stanowią obecnie stosunkowo niewielką, lecz ważną część zasobu, wykorzystywaną w wielu obszarach działalności Instytutu. Gromadzone są w oparciu o przepisy Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, które ściśle określają zakres chronologiczny i rzeczowy pozyskiwanej dokumentacji. Powoduje to, że do zasobu Archiwum IPN trafiają nabytki o specyficznych cechach, co z kolei wiąże się z występowaniem problemów metodycznych podczas opracowywania tych materiałów. W artykule omówiono podstawowe zagadnienia związane z gromadzeniem i opracowywaniem archiwaliów prywatnych w Archiwum IPN oraz dokonano ogólnej charakterystyki tego rodzaju materiałów, które trafiły do niego w latach 2000–2018.
-
Archiwa społeczne – wprowadzenie do problematyki
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 53–64
Szeroki zakres pojęcia „archiwum społeczne” wywołuje trudności terminologiczne, z którymi powinna zmierzyć się współczesna archiwistyka. Odwołując się do definicji „archiwum”, sformułowanej przez Bohdana Ryszewskiego, autorka proponuje – z punktu widzenia archiwistyki rozpatrywanej zarówno jako dyscyplina naukowa, jak i dziedzina praktyki – uznawać za „archiwum społeczne”: 1) organizacje (instytucje) lub ich działy specjalnie zajmujące się wytworzonymi przez określone grupy społeczne archiwaliami, 2) zbiory archiwalne – całości archiwalne wytworzone przez określoną grupę społeczną, 3) miejsca przechowywania archiwaliów, których twórcami, a ściślej archiwotwórcami były określone grupy społeczne. Tę społeczną proweniencję wytworzonych, zgromadzonych, przechowywanych, opracowywanych i udostępnianych archiwaliów autorka uważa za kluczową w uznaniu i przyznaniu statusu archiwum społecznego rozpatrywanego z punktu widzenia archiwistyki. Obok zdefiniowanych w tych trzech znaczeniach archiwów społecznych, które tworzą lub będą tworzyć narodowy zasób archiwalny, funkcjonuje wiele tzw. archiwów społecznych (w potocznym rozumieniu). Zajmują się one gromadzeniem i przechowywaniem dokumentacji, która świadczy o życiu społeczeństwa, w formie różnorodnych zbiorów (kolekcji). Działalnością tego typu zajmują się działy dokumentacji życia społecznego organizowane w wielu instytucjach, głównie bibliotecznych i muzealnych. W terminologii anglosaskiej ruch ten jest określany jako LAM (Libraries, Archives, Museums). Współzależności, a w zasadzie niejednoznaczności używanej nazwy „archiwum społeczne” w różnych znaczeniach ukazano na konkretnych przykładach.
Zasób archiwalny
-
Współpraca Archiwum IPN z ukraińskimi archiwami obwodowymi. Dokumenty archiwalne dotyczące represji stosowanych przez sowieckie organy bezpieczeństwa państwowego wobec osób narodowości polskiej W dniu
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 65–96
W artykule skoncentrowano się na omówieniu materiałów archiwalnych, jakie Archiwum IPN w Warszawie otrzymało w ramach podpisanych umów z archiwami obwodowymi Ukrainy w Chmielnickim, Winnicy i Odessie. Pozyskane dokumenty w postaci cyfrowej dotyczą represji sowieckich organów bezpieczeństwa państwowego wobec osób narodowości polskiej w pierwszej połowie XX w., ze szczególnym uwzględnieniem lat trzydziestych. W artykule poruszono kwestię spraw karnych prowadzonych przeciwko Polakom, formę kancelaryjną dokumentacji, metodykę jej opracowania oraz zarysowano przy tym tło historyczne wydarzeń.
-
Polskie podziemie niepodległościowe w statystykach organów bezpieczeństwa państwa w latach 1949–1955 W
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 97–108
Po zakończeniu II wojny światowej Polska znalazła się pod całkowitym wpływem ZSRS, a władzę przejął w niej uzależniony od Józefa Stalina Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Nowe władze budziły w społeczeństwie sprzeciw i wywoływały jego reakcję obronną. Interesującym źródłem ukazującym problem zwalczania podziemia niepodległościowego od strony aparatu represji są zestawienia statystyczne. Trzeba jednak pamiętać, że powstawały one, podobnie jak opracowania resortowe, przede wszystkim w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych, a ich celem było propagowanie zasług organów bezpieczeństwa w utrwalaniu władzy ludowej. Z tego względu zawarte w nich dane nie są wiarygodne. Pokazują one jednak, w jaki sposób przedstawiano historię podziemia niepodległościowego. Za ich pomocą dążono również do utrwalenia w społeczeństwie polskim fałszywych wyobrażeń o podziemiu antykomunistycznym.
-
Wydarzenia marcowe 1968 r. w świetle akt proweniencji PZPR-owskiej z zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 109–130
W Archiwum Państwowym w Lublinie znajdują się zespoły archiwalne Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, które zawierają ważne dokumenty do historii lubelskiego Marca ’68. Występują one przede wszystkim w aktach komitetów wojewódzkiego i miejskiego PZPR w Lublinie. Najwięcej informacji na temat przebiegu zajść z udziałem studentów lubelskich uczelni i późniejszych represji wobec nich można znaleźć w protokołach posiedzeń Sekretariatu Komitetu Wojewódzkiego oraz w Informacji I sekretarza KW o sytuacji politycznej w województwie lubelskim przedstawionej na naradzie I sekretarzy KW w Komitecie Centralnym PZPR w Warszawie 26 marca 1968 r. Z kolei w protokołach Plenum i Egzekutywy Komitetu Miejskiego w Lublinie są m.in. wiadomości o „wkładzie” robotników lubelskich przedsiębiorstw i członków ORMO w rozproszenie wiecu studentów. Dla ukazania oficjalnego stanowiska kierownictwa PZPR w kwestii przyczyn wybuchu tego społecznego protestu oraz dla oddania atmosfery panującej w szeregach członków partii wartościowe są referaty wygłaszane przez I sekretarza KW oraz rezolucje podejmowane przez podstawowe organizacje partyjne i komitety PZPR najniższego szczebla. Odnalezione dokumenty zawierają informacje o wielu aspektach lubelskiego Marca ’68. Nie można jednak nie wspomnieć o tym, że w wyżej wymienionych zespołach występują luki, zarówno informacyjne (brak informacji na temat wydarzeń), jak i dokumentacyjne (brak dokumentów z tego okresu). Niewątpliwie mają one wpływ na aktualny stan wiedzy o tamtych wydarzeniach.
-
Gdyński protokół porozumiewawczy z 15 grudnia 1970 r. i jego tajemnice
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 131–140
Dziesięć lat przed podpisaniem historycznych porozumień sierpniowych w Gdańsku doszło do podobnego wydarzenia w Gdyni. Miało ono co prawda lokalny wymiar, ale po raz pierwszy w historii PRL przedstawiciele władzy komunistycznej zasiedli do rozmów ze strajkującymi robotnikami. Ich efektem był podpisany przez obie strony dokument, którym był Protokół porozumiewawczy pomiędzy delegacją siedmioosobową zakładów pracy Stoczni Komuny Paryskiej, Stoczni Remontowej, Zarządu Portu i Dalmoru a przedstawicielami Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdyni spisany w dniu 15 grudnia 1970 r. w Prezydium MRN w Gdyni. Historia powstania protokołu jest przywoływana w licznych relacjach uczestników rozmów, wspominany on jest także w dokumentach sporządzonych przez komórki PZPR czy jednostki SB. Nieznany natomiast w powszechnej świadomości jest fakt, że istnieją dwie wersje protokołu. Są one niemal jednobrzmiące, różnią się jedynie dopisanymi ręcznie trzema punktami postulatów oraz innym składem sygnatariuszy ze strony strajkujących robotników. Artykuł stara się wyjaśnić okoliczności powstania dwóch wersji dokumentu oraz przyczyny występujących w nim różnic.
-
Zbrodnia lubińska 1982 r. w dokumentach Oddziałowego Archiwum IPN we Wrocławiu
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 141–150
Trzydziestego pierwszego sierpnia 1982 r. odbyła się w Lubinie demonstracja uliczna w celu wyegzekwowania od władzy postulatów robotniczych z sierpnia 1980 r. Pokojowa manifestacja, zorganizowana przez członków „Solidarności” zagłębia miedziowego, została brutalnie stłumiona przez służby reżimu komunistycznego. Wobec demonstrantów użyto gazów łzawiących, pałek, armatek wodnych oraz broni palnej i ostrej amunicji. Wskutek postrzału zginęły trzy osoby: Michał Adamowicz, Mieczysław Poźniak i Andrzej Trajkowski, a kilkanaście osób zostało rannych. Artykuł jest analizą m.in. dokumentacji prokuratorskiej i sądowej dotyczącej ww. wydarzenia, znanego w historiografii polskiej pod nazwą „zbrodnia lubińska”. Omówiono okoliczności i przebieg zdarzenia oraz metody pracy służb bezpieczeństwa i instytucji powołanych do jego wyjaśnienia. Przedstawiono także sposoby zacierania istotnych informacji i niszczenia dowodów w sprawie lubińskiej.
Archiwa na świecie
-
Wspomnienia z wojny domowej w Kazachstanie (1918–1920) jako źródła archiwalne – na podstawie Archiwum Prezydenta Republiki Kazachstanu. Zarys problematyki
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 151–168
W Archiwum Prezydenta Republiki Kazachstanu w Ałmaty przechowywane są materiały dotyczące wojny domowej w Kazachstanie (1918–1920). Są to wspomnienia uczestników zebrane kiedyś przez Istpart – instytucję naukowo-badawczą opracowującą źródła związane z okresem wprowadzania w Kazachstanie władzy sowieckiej. W artykule najpierw opisano historię powstania Istpartu, proces gromadzenia wspomnień i pamiętników, a następnie omówiono zachowane dokumenty oraz uwarunkowania polityczne, które miały wpływ na ich treść. W podsumowaniu autor podkreślił, że obecnie nie są one uważane za wiarygodne źródła, w związku z czym badacze podchodzą do nich z dużym dystansem. Nie umniejsza to jednak ich znaczenia jako dokumentów ukazujących historię komunizmu w XX w.
Historia
-
Mechanizm inicjujący zbrodnię – etap przygotowawczy operacji „Zachód” w dokumentach MGB
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 169–182
Od 21 do 26 października 1947 r. przeprowadzono na Zachodniej Ukrainie masową deportację pod kryptonimem „Zachód”. W jej rezultacie 77 791 osób zostało wywiezionych na Syberię lub do Kazachstanu. Operacja „Zachód” była jednym z czterech etapów kampanii deportacyjnej przeciwko tzw. rodzinom członków OUN. Jej pierwszy etap datuje się na maj 1941 r., kiedy na Zachodniej Ukrainie przeprowadzono operację przeciwko „elementom kontrrewolucyjnym”. Wszystkie etapy kampanii deportacyjnej przeciwko tzw. rodzinom członków OUN mają w stadium przygotowawczym podobne mechanizmy: po pierwsze – prośba sowieckich służb specjalnych o zgodę na wysiedlenia, po drugie – zgoda partii komunistycznej i rządu, a następnie rozkaz przeprowadzenia deportacji wydany służbom specjalnym. Operacja „Zachód” była pierwszą powojenną masową wywózką ludności i mogła mieć wpływ na wznowienie deportacji z zachodniej części USRS.
-
Reakcja środowiska Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce na działania władz komunistycznych w celu rozbicia środowiska polonijnego w latach 1971–1976
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 183–202
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych XX w. członkowie Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce byli zaniepokojeni zwiększającym się zainteresowaniem władz w Warszawie polskim środowiskiem emigracyjnym w Stanach Zjednoczonych. Zabiegi, które zostały podjęte przez komunistów, miały przede wszystkim na celu szybkie doprowadzenie do rozbicia spójności środowiska emigracji niepodległościowej. Działacze IJPA niepokoili się, że nowe podejście władz PRL do polskiego środowiska niepodległościowego w USA może doprowadzić nie tylko do jego dezintegracji, lecz także do przejęcia przez komunistów nowojorskiej placówki archiwalno-naukowej. Dlatego też przystąpili do dyskusji nad realizacją projektu, który miał definitywnie zabezpieczyć Instytut i zgromadzone w nim zbiory. Ostatecznie zdecydowano się znowelizować statut IPJA, który z małymi zmianami obowiązywał od chwili jego uchwalenia w grudniu 1943 r. Do tej kwestii powracano kilkakrotnie, zanim zmiany ostatecznie udało się przeprowadzić i zatwierdzić na XXXIII Walnym Zgromadzeniu członków IJPA, które odbyło się 19 marca 1976 r.
-
Wybrane zagadnienia z koncepcji, tworzenia oraz eksploatacji Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności – PESEL MSW
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 203–218
Założenia, które zdefiniowano podczas powstawania systemu PESEL, dotyczyły nie tylko samych rozwiązań elektronicznych i wykorzystania systemów komputerowych, ale w gruncie rzeczy w sposób zasadniczy przebudowywały system ewidencjonowania obywateli w Polsce. W latach siedemdziesiątych różne rejestry państwowe przechowujące informacje osobowe o obywatelach były rozproszone po wielu instytucjach. Wdrożenie w następnej dekadzie Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności wymagało powołania wyspecjalizowanego departamentu, który w realiach PRL mógł funkcjonować tylko w strukturze MSW. W artykule omówiono proces powstawania systemu PESEL, zawarto najważniejsze akty normatywne warunkujące jego narodziny oraz opisano działania Departamentu PESEL. Zwrócono również uwagę na przenikanie się departamentów operacyjnych Służby Bezpieczeństwa z nowo powstałym Departamentem PESEL. Opisany jest również algorytm, dzięki któremu powstaje unikatowy dla każdego obywatela jedenastocyfrowy numer składający się z trzech podstawowych modułów.
Dokumenty
-
„Kompromaty” mjr. Tadeusza Nowińskiego. Charakterystyki kadry i pracy polskiego wywiadu oraz kontrwywiadu w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas II wojny światowej
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 219–250
Opublikowane dokumenty zawierają charakterystyki oficerów Oddziału II Sztabu Generalnego/ Głównego Wojska Polskiego i Sztabu Naczelnego Wodza oraz omówienie działalności służb specjalnych II Rzeczypospolitej na kierunku sowieckim. Sporządził je Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego na podstawie zeznań mjr. Tadeusza Nowińskiego, który jako jeden z nielicznych pracowników Oddziału II przybył do Polski Ludowej po zakończeniu II wojny światowej i podjął służbę w komunistycznym wywiadzie. Wkrótce jednak został aresztowany i poddany represjom. Materiały przygotowane na podstawie zeznań Nowińskiego cechują się stronniczością, kreślą czarny portret zbiorowy oficerów i pracowników Oddziału II SG WP i Sztabu NW, koncentrują uwagę na ich ułomnościach, niedoskonałościach i słabościach charakteru. Zawierają też informacje o życiu prywatnym, stanie majątkowym, wykroczeniach dyscyplinarnych i zaangażowaniu w życie polityczne.
-
Informacja dotycząca Keston College opracowana w Wydziale XI Departamentu I MSW
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 251–264
Centre for the Study of Religion and Communism, potocznie określane jako Keston College, powstało w 1969 r. w Wielkiej Brytanii. Dzięki nawiązanym kontaktom w ZSRS i krajach bloku wschodniego oraz dbałości o rzetelność udzielanych informacji kierujący ośrodkiem Michael Bordeaux wraz ze współpracownikami szybko zbudowali renomę Keston jako wiarygodnego przekaziciela „głosu prześladowanych”. Jego rosnące znaczenie jako ośrodka opiniotwórczego przełożyło się na zainteresowanie nim służb wywiadowczych krajów komunistycznych, w tym polskiego Departamentu I MSW. Publikowany dokument zatytułowany „Informacja dot. Keston College” został wytworzony w 1982 r. w Wydziale XI tego departamentu i stanowi podsumowanie wyników pierwszego okresu rozpracowania ośrodka, które prowadzono od 1979 do 1982 r. Z treści źródła wynika, że funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa nie byli w stanie dotrzeć do osób związanych z Keston College, a zdobyte informacje stanowiły powielenie ogólnodostępnych danych na temat funkcjonowania tego ośrodka.
-
Wybrane dokumenty dotyczące Ośrodka Odosobnienia dla Internowanych Kobiet w Gołdapi
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 265–290
Trzynastego grudnia 1981 r. na mocy uchwały Rady Państwa został w Polsce ogłoszony stan wojenny. Jego wprowadzenie było poprzedzone m.in. utworzeniem w sierpniu 1980 r. sztabu operacji „Lato-80”. W jej ramach miano m.in. sporządzać i aktualizować wykazy osób wytypowanych do zatrzymania w przypadku wprowadzenia stanu wojennego. Już w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. na obszarze całego kraju aresztowano ponad 3 tys. osób. Wśród nich były kobiety, dla których na podstawie zarządzenia ministra sprawiedliwości z 9 stycznia 1982 r. utworzono Ośrodek Odosobnienia w Gołdapi. W artykule omówiono jego funkcjonowanie w ujęciu historyczno-prawnym w świetle obowiązujących wówczas aktów normatywnych, a także zaprezentowano czytelnikowi dokumenty związane z działalnością ośrodka.
Kronika
-
Otwarcie wystawy „Rozkaz nr 00485. Antypolska operacja NKWD na sowieckiej Ukrainie 1937–1938”. Polska–Ukraina–Stany Zjednoczone, 2018–2019
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 291-298
-
Repremiera filmu pt. Z wycieczki Stowarzyszenia Weteranów do Polski z 1927 r. Warszawa, 10 grudnia 2018 r.
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 299-304
-
76. rocznica utworzenia II Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Londyn, 21 lipca 2019 r.
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 305-310
Recenzje i omówienia
-
Marta Panas-Goworska, Andrzej Goworski, Inżynierowie Niepodległej, Warszawa 2018, ss. 266
Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, Nr 12 (2019), strony: 311-314
Ostatnio opublikowane
106 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 (2024 r.) (70 – w wykazie z 2023 r., 40 - w wykazie z 2021 r.)
Dziedziny: architektura i urbanistyka
Dyscypliny: historia, nauki o komunikacji społecznej i mediach, nauki o kulturze i religii, etnologia i antropologia kulturowa, polonistyka, stosunki międzynarodowe
Redaktor naczelny dr Mariusz Żuławnik
Sekretarz redakcji Paweł Tomasik
Zespół redakcyjny
- INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
