Język Polski
English
Русский
Italiano
Français (France)
Deutsch
Українська
Čeština
Nr 11 (2022)
PDF
Studia 
-
Służby II Rzeczypospolitej wobec komunistów (KPP)
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 13-54
W artykule podjęto próbę zarysowania działań stosowanych przez służby II Rzeczpospolitej (policja, wywiad i kontrwywiad) w stosunku do ruchu komunistycznego. Organizacje komunistyczne były programowo wrogie wobec państwa polskiego i pozostawały pod ścisłą kontrolą Rosji bolszewickiej (Związku Sowieckiego). Do ważniejszych dokonań polskich służb w walce z komunistami można zaliczyć: tłumienie działań strajkowych inspirowanych przez Komunistyczną Partię Polski (KPP), wprowadzenie agentury polskich służb do organizacji komunistycznych, zatrzymywanie szpiegów pracujących dla ZSRS. Największym sukcesem było rozbicie pionu wojskowego KPP w 1936 r. Polskim władzom nie udało się jednak całkowicie zlikwidować struktur komunistycznych, uległy one wygaszeniu dopiero po rozwiązaniu KPP na polecenie Moskwy.
-
Kolaboracja z bolszewikami podczas inwazji sowieckiej na Polskę w 1920 roku na przykładzie Białej Podlaskiej
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 55-74
Najazd bolszewicki na Polskę w 1920 r. i zetknięcie się Polaków z ideologią komunistyczną i armią sowiecką zostawiły ślady w psychice ludzkiej i życiu społeczno--politycznym na długie lata. Choć okupacja na zajętych przez bolszewików terenach centralnej Polski nie trwała długo, obfitowała w liczne spostrzeżenia i obserwacje, które wywarły duży wpływ na świadomość ludności, determinowały ich światopogląd i postrzeganie Związku Sowieckiego przez cały okres międzywojenny. Jedną z tych kwestii była współpraca z najeźdźcą indywidualnych osób lub przedstawicieli skrajnie lewicowych organizacji politycznych i społecznych. Artykuł analizuje zjawisko kolaboracji z bolszewikami w regionie bialskopodlaskim, pokrywającym się terytorialnie z bialskim okręgiem sądowym. Właśnie powojenne postępowania prokuratorskie i rozprawy sądowe przeciwko osobom wspierającym okupanta stanowią główne źródło historyczne, na którym oparty został niniejszy tekst. Autor opisuje to zjawisko, próbuje określić przyczyny, rodzaje i konsekwencje kolaboracji obywateli polskich z bolszewikami w sierpniu 1920 r.
-
Na straży kadr, ideologii i planu produkcji. Podstawowe organizacje partyjne Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przy kopalni „Jankowice” w Boguszowicach i węźle kolejowym w Rybniku w latach 1951–1975 (w świetle dokumentów)
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 75-145
PZPR – marksistowsko-leninowska partia głosząca, że stanowi awangardę klasy robotniczej i w jej imieniu kieruje państwem, była organizacją masową, mającą silne struktury terenowe, działające także w zakładach pracy. W dużych przedsiębiorstwach, takich jak węzeł kolejowy w Rybniku i kopalnia „Jankowice” w Boguszowicach, miały one rangę komitetów zakładowych i liczącą się pozycję polityczną w realiach miast, w których działały. Teoretycy marksistowscy podkreślali, że najważniejsze zadania zakładowych komórek PZPR to dbanie o właściwy kształt więzi międzyludzkich, rozwiązywanie problemów pojawiających się w zakładach pracy i w miejscu zamieszkania oraz udział w miejscowym życiu politycznym. Obie omawiane zakładowe organizacje partyjne współorganizowały rytuały polityczne na szczeblu swej miejscowości i zakładu pracy, zajmowały się polityką kadrową oraz mikrozarządzaniem (z organizacją współzawodnictwa pracy i „narad produkcyjnych” włącznie), dublując działania administracji przemysłowej, oraz nadzorowały funkcjonujące w zakładach pracy organy pracownicze i związkowe. Podlegały im ponadto działające w macierzystych zakładach organizacje społeczno-polityczne. Oba komitety zakładowe musiały się także zajmować krzewieniem ideologii partii, organizując szkolenia polityczne, zebrania organizacyjne i otwarte spotkania czy wiece pracownicze, a także nadzorować implementację partyjnej propagandy na swoim terenie i mobilizować pracowników do wykonywania zadań produkcyjnych i politycznych. Cechą specyficzną KZ przy kopalni „Jankowice”, największego zakładu pracy w ówczesnej gminie Jankowice, było organizowanie życia codziennego mieszkańców przykopalnianego osiedla pracowniczego. Komitety zakładowe pełniły też funkcje organizacyjne, dbały o rozrost własnych szeregów i wzrost poziomu „upartyjnienia” pracowników. Ich głównym zadaniem było wykonywanie poleceń władz zwierzchnich – w tym wypadku Komitetu Powiatowego PZPR w Rybniku. Jednak władze obu opisywanych KZ za najważniejsze przejawy swojej działalności uważały pracę na rzecz zwiększania produkcji węgla (w przypadku kopalni) i sprawną organizację przewozu towarów, zwłaszcza węgla (w przypadku węzła kolejowego) – czyli zadania czysto ekonomiczne.
-
Październik 1956 roku na łamach „Sztandaru Ludu”
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 146-164
Rok 1956 to jeden z najważniejszych okresów w powojennej historii Polski. Dojście do władzy Władysława Gomułki dawało nadzieję na demokratyzację i liberalizację systemu komunistycznego. Atmosferę ,,odwilży” podsycała również prasa, w której zaczęły pojawiać się polemiki, pokazywano nową rzeczywistość, zmieniał się także język. Nastrój w głównych czasopismach centralnych znalazł także odzwierciedlenie w prasie terenowej. Najważniejszym czasopismem na Lubelszczyźnie w 1956 r. był ,,Sztandar Ludu” – organ prasowy KC PZPR w Lublinie. Lubelską gazetę, podobnie jak prasę w całym kraju, cechował entuzjazm będący wyrazem nadziei i wiary w zmiany polityczne i gospodarcze w społeczeństwie polskim. Na łamach czasopisma zapowiadano rewolucję, chociaż w granicach wyznaczonych przez nowe władze. Gazeta była źródłem „raportów” z kraju – były to relacje z wieców i dowody masowego poparcia dla Władysława Gomułki i nowego Biura Politycznego KC PZPR. Nie brakowało artykułów poświęconym poszczególnym grupom społecznym, zarówno robotnikom, młodzieży, jak i części inteligencji. Zamieszczano także teksty o charakterze lokalnym. Były to zazwyczaj relacje z demonstracji społeczeństwa lubelskiego popierającego nową władzę, publikowano również postulaty poszczególnych grup społecznych, podsumowujące sytuację w zakładach pracy lub partyjnych strukturach lokalnych. W Radiu Wolna Europa prezentowano fragmenty prasy i audycji zachodnich, ale tylko te, które pozytywnie oceniały zmiany w Polsce. Należy podkreślić, że ,,Sztandar Ludu” był organem KW PZPR w Lublinie i starano się postępować zgodnie z wytycznymi partii, a więc publikowano tylko te materiały, które były zgodne z aktualnie przyjętą propagandą partyjną, nie wychodząc ,,przed szereg”.
-
Plan trzyletni w województwie śląskim. Przygotowania do „budowy fundamentów socjalizmu”
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 165-223
Plan trzyletni (1947–1949) realizowano w realiach politycznych i ekonomicznych cechujących się dynamicznymi zmianami, wynikającymi z zaostrzania się zimnej wojny. Moskwa zdecydowała się wówczas na przyspieszoną sowietyzację życia politycznego, gospodarczego i społecznego w podporządkowanych krajach, zapowiadając reorientację dotychczasowej polityki podczas narady w Szklarskiej Porębie we wrześniu 1947 r. Państwa zachodnie jednoznacznie uznano za wrogie, a kraje satelickie ZSRS, w tym Polska, miały upodobnić się do Związku Sowieckiego nie tylko pod względem gospodarczym, lecz także społecznym. W latach 1947–1949 zakładano w Polsce powojenną odbudowę gospodarki i zwiększenie poziomu konsumpcji, terenom województwa śląskiego przeznaczono rolę zaplecza surowcowego i energetycznego. Miejscowe kopalnie, huty i elektrownie wywiązały się z narzuconych im norm, a o ich wykonaniu przemysły wydobywczy i hutniczy informowały jeszcze przed wyznaczonym terminem. Równie istotne były założenia polityczne i społeczne, wedle których Polska miała zmierzać sowiecką drogą do budowy „nowego typu państwa”. Polska Partia Robotnicza (PPR) oficjalnie przyznała, że w kieruje się ideologią marksistowsko-leninowską, a w grudniu 1948 r., w momencie powstania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), jej wywodzący się głównie z PPR liderzy oznajmili, że Polska stanie się krajem socjalistycznym, tworzonym na podstawie wzorców zastosowanych w ZSRS i funkcjonującym wedle stalinowskich reguł. Budowie socjalizmu przewodziła partia komunistyczna, będąca „awangardą proletariatu” i sprawująca władzę w imieniu i interesie robotników. Województwo śląskie, teren o największej koncentracji robotników w Polsce, stało się w związku z tym obiektem propagandowych zabiegów i socjologicznych operacji, mających wykazać robotniczy charakter władzy PZPR i pozyskać obywateli dla polityki partii. wśród robotników kreowano „świadomość klasową”, propagując współzawodnictwo pracy w roli przedsięwzięcia ekonomicznego i edukacyjnego. Na dużą skalę awansowano na kierownicze stanowiska w administracji i przemyśle tych z nich, którzy „świadomość klasową” już „posiedli”, przekonywano o zaangażowaniu partii komunistycznej w programy socjalne polepszające los „mas”. Mieszkańców wsi namawiano do wstępowania do gospodarstw kolektywnych, co miało polepszyć ich byt, a z czasem jeszcze bardziej zbliżyć statusem i stanem świadomości do robotników. Zadekretowana „rewolucja kulturalna” oznaczała na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim działania edukacyjne, pozwalające podnieść poziom cywilizacyjny miejscowej, głównie robotniczej ludności, a także skutecznie tę ludność zindoktrynować. Robotnicy mieli się stać głównymi twórcami i odbiorcami kultury, czemu sprzyjały adresowane do nich wydarzenia kulturalne i rozrywkowe: spotkania i prelekcje, zajęcia edukacyjne, koncerty, przedstawienia teatralne. Działania te przygotowywały społeczeństwo do wzmożonej industrializacji w latach 1950–1955, planowanej jako „budowa fundamentów socjalizmu”.
-
„Międzynarodówka” w rytmie kankana. Podstawowa Organizacja Partyjna PZPR w Operetce Śląskiej (1952–1966)
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 224-260
Powołana do istnienia w 1952 r. w Operetka Śląska w Gliwicach, w latach 1952–1955 działająca jako filia Opery Śląskiej w Bytomiu, była jedną z czołowych scen operetkowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Ze względu na usytuowanie w mieście położonym w najbardziej uprzemysłowionym i zurbanizowanym regionie kraju od początku w jej działalności oprócz krzewienia kultury muzycznej równie ważną rolę odgrywała działalność zgodna z priorytetami polityki kulturalnej komunistycznego państwa. Nad tą zgodnością czuwała przede wszystkim zakładowa organizacja PZPR, która rościła sobie prawo do ingerowania zarówno w założenia programowe i repertuar artystyczny, jak i w politykę kadrową i obsadę stanowisk kierowniczych. Artykuł jest próbą odtworzenia roli i znaczenia Podstawowej Organizacji Partyjnej w Operetce Śląskiej w latach pięćdziesiątych i pierwszej połowie sześćdziesiątych XX w. na podstawie materiałów archiwalnych, przechowywanych w Archiwum Państwowym w Katowicach. Odtworzono powstanie i funkcjonowanie tej instancji partyjnej w ciągu dwunastu kolejnych lat działalności Operetki Śląskiej. Autor, oprócz rekonstrukcji faktów, próbuje odpowiedzieć na pytania, w jaki sposób i w jakim stopniu partia komunistyczna kontrolowała działalność tej sceny i wpływała na jej funkcjonowanie oraz czy podporządkowywała ją swoim założeniom polityczno-ideowym.
-
O roli inteligencji w strukturach bialskopodlaskiej organizacji PZPR. Przyczynek do badań prowincjonalnej elity komunistycznej
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 261-284
Artykuł jest próbą uchwycenia powstawania elity rządzącej w prowincjonalnym województwie. Wybrana problematyka ma za zadanie zobrazować procesy zachodzące podczas tworzenia się tzw. nowej inteligencji. Głównym celem niniejszego artykułu jest także pokazanie ogromnych wpływów lokalnego establishmentu na terenie województwa bialskopodlaskiego. Jednocześnie nakreślam prawdopodobne tarcia, do których dochodziło podczas zmiany kierownictwa wojewódzkiej instancji partyjnej.
-
Seria „Bez cenzury” (1977–1981) w polityce wydawniczej Instytutu Literackiego w Paryżu
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 285-300
Instytut Literacki w Paryżu, kierowany przez Jerzego Giedroycia w latach 1946–2000, był instytucją zajmującą się wydawaniem zarówno książek, jak i czasopism, w tym ,,Kultury” i ,,Zeszytów Historycznych”. Działalność wydawnicza odgrywała dużą rolę przede wszystkim ze względu na poruszaną problematykę i możliwość dotarcia do polskich czytelników. Publikacje wydawane przez Instytut Literacki w Paryżu często dotyczyły aktualnych problemów, zawierały komentarze i dyskusje. Analizowana w niniejszym artykule seria pojawiła się w 1977 r., a publikowane w niej książki ukazywały się przez cztery lata. Głównym celem artykułu jest analiza publikacji z serii ,,Bez cenzury” w latach 1977–1981, w kontekście polityki wydawniczej Instytutu Literackiego. Zwrócono uwagę na historię serii jako osobnej inicjatywy nawiązującej do jej charakteru pozbawionego cenzury. Analiza treści pozwoliła na określenie zakresu tematycznego serii oraz autorów wydawanych w niej publikacji. W tekście wykorzystano analizę genologiczną w celu określenia rodzaju artykułów, które wybierano do realizacji tych tematów. W szerszym kontekście przeprowadzone analizy posłużyły do określenia znaczenia omawianej serii w polityce wydawniczej Instytutu Literackiego.
-
Prokuratura oskarża, sąd sądzi, partia kieruje. Kilka przyczynków do historii komunistycznego wymiaru sprawiedliwości
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 301-325
Artykuł jest próbą opisu praktyki kierowniczej roli komunistycznego państwa polskiego w wymiarze sprawiedliwości. Odwołując się do przykładów konkretnych postępowań karnych, autor dowodzi, że praktyka ta – wynikająca z samego rdzenia komunistycznej ideologii – przybierała rozmaite formy, ale sprowadzała się zawsze do działań pozbawiających sądy i prokuraturę samodzielności. Działań oznaczających de facto zastępowanie procedur prawnych procedurami decyzji politycznych. W rezultacie w PRL-owskim wymiarze sprawiedliwości stosowanie prawa stawało się pochodną nie wysiłku judykatury, lecz opracowanych w partyjnych gabinetach i ulegających ciągłym zmianom priorytetów polityki karnej, które raz wymagały ścigania „reakcyjnych” oficerów Wojska Polskiego, innym razem ich rehabilitacji, a na kolejnym z politycznych zakrętów – karania chuliganów, spekulantów czy „elementów warcholskich” w Radomiu. W opisanych relacjach był tylko jeden suweren, i był nim zawsze partyjny decydent, będący – jak celnie stwierdził jeden z warszawskich adwokatów – nadsędzią, nadprokuratorem i nadbezpieczniakiem.
-
Partia w gminie. Funkcjonowanie wiejskich organizacji PZPR w latach 1948–1956 na przykładzie Białostocczyzny
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 326-360
Artykuł opisuje funkcjonowanie wiejskich organizacji partyjnych na Białostocczyźnie w okresie stalinowskim. Poczynione ustalenia są w wielu miejscach zbieżne z dotychczasowymi skromnymi badaniami na temat pracy wiejskich ogniw partii w kilku innych województwach. Wynika z nich, że wiejskie organizacje PZPR były organizmami niesamodzielnymi. Wszystkie decyzje podejmowane na najniższym poziomie drabiny partyjnej mogły być natychmiast anulowane lub dowolnie zmieniane przez władze zwierzchnie. Podstawowe organizacje i gminne komitety partyjne w większości jedynie pozorowały swoją pracę. Powszechne było lekceważenie rozmaitych obowiązków partyjnych i fałszowanie sprawozdawczości w celu uniknięcia odpowiedzialności za bierność i nikłe osiągnięcia organizacyjne. Na porządku dziennym były rozmaite zachowania patologiczne z pijaństwem na czele. Odwilż polityczna w 1956 r. pogłębiła kryzys wiejskich struktur PZPR, ponieważ większość ogniw partyjnych zaprzestała jakiejkolwiek działalności lub się rozwiązała. Zarówno w latach 1948–1956, jak i później, funkcjonowanie wiejskich organizacji partyjnych polegało głównie na bezkrytycznym przyjmowaniu i realizacji decyzji podejmowanych na wyższych szczeblach partyjnej hierarchii.
Recenzje
Sprawozdania
-
III Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Społeczeństwo w wojsku, wojsko w społeczeństwie w XIX i XX wieku. Relacje i procesy w ujęciu interdyscyplinarnym” (23–24 czerwca 2022 r., Dęblin)
Komunizm: System - Ludzie - Dokumentacja, Nr 11 (2022), strony: 373-376
Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej p.t. „Społeczeństwo w wojsku, wojsko w społeczeństwie w XIX i XX wieku. Relacje i procesy w ujęciu interdyscyplinarnym”, zorganizowanej przez Lotniczą Akademię Wojskową w Dęblinie (LAW) w dn. 23–24 czerwca 2022 r.
Ostatnio opublikowane
11 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
40 (2024 r.) (70 - 2023 r., 40 - w wykazie z 2021 r.)
Dziedziny: historia i archiwistyka
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie
Redaktor naczelny: dr hab. Adam Dziuba
- INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
