Język Polski
English
The Case of Jan Matejczuk (1923–1950) – a Guard at the SS-Ausbildungslager Trawniki and an Officer of the Investigative Division of the Security Apparatus in “People’s” Poland Through the Prism of Records Kept in the Archives of the Institute of National
Paweł Sztama
https://orcid.org/0000-0002-1268-0432
Instytut Pamięci Narodowej
BioPaweł Sztama (b. 1985) – historian, currently at the Institute of National Remembrance Historical Research Office. He is interested in the history of the security apparatus in People’s Poland and Eastern Bloc countries, 20th century military history, and biographical research. He is the author of the book Generał August Emil Fieldorf. Biografia wojskowa [General August Emil Fieldorf: A Military Biography] (2016) and dozens of scientific and popular science studies. He is also the second secretary of the editorial board of the dictionary Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944–1956 [Lexicon of the Security Service: Security Apparatus Management in 1944–1956] (2020–2023).
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, No. 23 (2025), pages: 533-562
Publication date: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252319
PDF (Język Polski)
Abstract
This study presents the case of Jan Matejczuk, an officer of the Ministry of Public Security Investigation Department, who during World War II served in the so-called Guard Units of the SS and as Police Commander in the Lublin District. He was initially trained at the camp in Trawniki and subsequently served as a guard in several German camps located in the Lublin region. In 1944, he deserted and joined the communist People’s Army (Armia Ludowa, AL), later becoming an officer in the Citizens’ Militia, and at the turn of 1944 and 1945, he began working for the Ministry of Public Security. He conducted several investigations that were of significance for the Communist state. In 1948, he was exposed , brought to trial, and sentenced to death. The sentence was carried out in 1950.
References
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN). Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (AUW).
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: Lata 1945–1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994.
Dziennik bojowy dowództwa Obwodu II pisany w sztabie OBW od 2 VII do 26 VII 1944 r. [w:] Gwardia Ludowa i Armia Ludowa na Lubelszczyźnie (1942–1944). Źródła, oprac. Z. Mańkowski, J. Naumiuk, Lublin 1960.
Próba sformowania na Podhalu „Legionu Góralskiego” Waffen-SS, oprac. S. Żerko, „Przegląd Zachodni” 1997, nr 3.
Dekret z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1946, nr 69, poz. 376.
Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192.
Hobot W., 3 listopada 1943 roku w Trawnikach [w:] Masowe egzekucje Żydów 3 listopada 1943 roku. Majdanek, Poniatowa, Trawniki, wybór i oprac. E. Dziadosz, Lublin 1988.
Świtajowa K., Pacyfikacja Sochy [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t. 2, red. C. Madajczyk, Warszawa 1977.
Wspomnienia żołnierzy GL i AL, oprac. J. Gargas et al., Warszawa 1962.
Akcja „Reinhardt”. Historia i upamiętnienie, red. S. Lehnstaedt, R. Traba, Warszawa 2019.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008.
Bednarek J., Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946–1950 w ocenie Biura do spraw Funkcjonariuszy MBP, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1.
Black P., Prosty żołnierz „akcji Reinhard”. Oddziały z Trawnik i eksterminacja polskich Żydów [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Borysiuk B., Lata walki. PPR, GL i AL na północnej Lubelszczyźnie 1942–1944, Warszawa 1981. Frazik W., Musiał F., Szpytma M., Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny, Kraków 2006. Garas J.B., Oddziały Gwardii i Armii Ludowej 1942–1945, Warszawa 1971.
Kasprzak J., Władza państwowa a posiadanie broni przez obywateli na przestrzeni dziejów, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22.
Krajewski K., Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.
Kuwałek R., Kolaboracja ze strachu? Jeńcy sowieccy formacji SS-Wachmannschaften z obozu szkoleniowego SS w Trawnikach [w:] Jeńcy sowieccy na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. J. Wojtkowiak, Warszawa 2015.
Lehnstaedt S., Czas zabijania. Bełżec, Sobibór, Treblinka i akcja „Reinhardt”, Warszawa 2018.
Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944–1956, t. 1–4, red. W. Bagieński, M. Dźwigał, Warszawa 2020–2023.
Lesiakowski K., Centralna Szkoła Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1945–1947, Łódź 2017.
Marszałek J., Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, Lublin 1998.
Mędykowski W., Obóz pracy dla Żydów w Trawnikach [w:] Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady, red. W. Lenarczyk, D. Libionka, Lublin 2009.
Musiał B., „Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów”. Początki „akcji Reinhardt” – planowanie masowego mordu Żydów w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Paul M., The Massacre at Koniuchy. Mord w Koniuchach, „Glaukopis” 2011, nr 1.
Pohl D., Znaczenie dystryktu lubelskiego w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004. Rullmann H.P., Der Fall Demjanjuk. Zur Beweislage und zu den politischen Hintergründen des Prozesses in Jerusalem, Sonnenbühl 1987.
Struktury i kadra kierownicza urzędów bezpieczeństwa publicznego w województwie łódzkim w latach 1945–1956, red. R. Rabiega, J. Żelazko, Łódź–Warszawa 2019.
Twarze bezpieki 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwach pomorskim/bydgoskim, toruńskim i włocławskim. Informator personalny, red. M. Szymaniak, Bydgoszcz–Gdańsk 2010.
Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2007.
Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator personalny, red. P. Łapiński, Białystok 2007.
Twarze dolnośląskiej bezpieki. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1990. Informator personalny, red. P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, W. Trębacz, Wrocław 2010.
Twarze gorzowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Gorzowie Wielkopolskim. Informator personalny, oprac. P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze koszalińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa koszalińskiego. Informator personalny, red. P. Knap, M. Ozga, P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze olsztyńskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Olsztynie. Informator personalny, red. P. Kardela, Białystok 2007.
Twarze szczecińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa szczecińskiego. Informator personalny, red. P. Knap, M. Ozga, P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze wrocławskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Informator personalny, red. T. Balbus, P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, Wrocław 2006.
Volk R., Das letzte Urteil. Die Medien und der Demjanjuk-Prozess, München 2012.
Walczak M., Szkolnictwo ukraińskie w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1992, nr 3–4.
Węgliński M., Twarze tczewskiej bezpieki (1945–1990). Biogramy funkcjonariuszy i rys historyczny, Gdańsk 2013.
Ekstradycja tego strażnika obozowego zapoczątkowała szereg procesów w Niemczech. Iwan Demianiuk odpowiedział za współudział w morderstwach, https://www.pap.pl/aktualnosci/ ekstradycja-tego-straznika-obozowego-zapoczatkowalo-szereg-procesow-w-niemczech-iwan, dostęp 10 I 2023 r.
Etnografia Lubelszczyzny – gwara chachłacka (ukraińska), https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/ etnografia-lubelszczyzny-gwara-chachlacka-ukrainska/, dostęp 4 I 2024 r.
Historia powojenna szkoły do 1973 r., https://2lo.wlodawa.pl/historia-powojenna-szkoly-do-1973r/, dostęp 8 I 2024 r.
Kuklińska S., Zbrodnia w Koniuchach, https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/105310,Zbrodnia-w-Koniuchach.html, dostęp 22 II 2924 r.
License
Copyright (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Most read articles by the same author(s)
- Paweł Sztama, Collective Portrait of the Officers of the Communist Security Service in Poland Responsible for the Kidnapping and Murder of Father Jerzy Popiełuszko (until 1984) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 20 (2022)
- Paweł Sztama, 'Year One'. The Structure and Commanding Staff of the Investigative Department of the Central Department of Public Security/Ministry of Public Security (August 1944 – September 1945) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 19 (2021)
