Język Polski
English
Sprawa Jana Matejczuka (1923–1950) – wachmana z SS-Ausbildungslager Trawniki i funkcjonariusza pionu śledczego aparatu bezpieczeństwa w Polsce „ludowej” w świetle dokumentacji Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Paweł Sztama
https://orcid.org/0000-0002-1268-0432
Instytut Pamięci Narodowej
BiogramPaweł Sztama (ur. 1985) – historyk, pracownik Biura Badań Historycznych IPN oraz Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL. Interesuje się historią aparatu bezpieczeństwa w Polsce Ludowej i krajach bloku wschodniego, historią wojskową XX w. oraz biografistyką. Jest autorem książki Generał August Emil Fieldorf. Biografia wojskowa (2016) oraz kilkudziesięciu opracowań naukowych i popularnonaukowych. Pełni także funkcję II sekretarza redakcji wielotomowego wydawnictwa Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944–1956 (2020–2023).
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 533-562
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252319
PDF
Abstrakt
Opracowanie ukazuje losy funkcjonariusza Departamentu Śledczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Jana Matejczuka, który w czasie II wojny światowej pełnił służbę w tzw. Oddziałach Wartowniczych Dowódcy SS i Policji w Dystrykcie Lubelskim. Szkolił się początkowo w obozie w Trawnikach, a następnie służył jako wachman w kilku niemieckich obozach ulokowanych na Lubelszczyźnie. W 1944 r. zdezerterował i wstąpił w szeregi komunistycznej Armii Ludowej, później został funkcjonariuszem Milicji Obywatelskiej, a na przełomie 1944 i 1945 r. rozpoczął pracę w MBP. Prowadził kilka istotnych dla państwa komunistycznego śledztw. W 1948 r. został zdemaskowany, postawiony przed sądem i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w 1950 r.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (AIPN). Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (AUW).
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1: Lata 1945–1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994.
Dziennik bojowy dowództwa Obwodu II pisany w sztabie OBW od 2 VII do 26 VII 1944 r. [w:] Gwardia Ludowa i Armia Ludowa na Lubelszczyźnie (1942–1944). Źródła, oprac. Z. Mańkowski, J. Naumiuk, Lublin 1960.
Próba sformowania na Podhalu „Legionu Góralskiego” Waffen-SS, oprac. S. Żerko, „Przegląd Zachodni” 1997, nr 3.
Dekret z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1946, nr 69, poz. 376.
Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, DzU 1946, nr 30, poz. 192.
Hobot W., 3 listopada 1943 roku w Trawnikach [w:] Masowe egzekucje Żydów 3 listopada 1943 roku. Majdanek, Poniatowa, Trawniki, wybór i oprac. E. Dziadosz, Lublin 1988.
Świtajowa K., Pacyfikacja Sochy [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, t. 2, red. C. Madajczyk, Warszawa 1977.
Wspomnienia żołnierzy GL i AL, oprac. J. Gargas et al., Warszawa 1962.
Akcja „Reinhardt”. Historia i upamiętnienie, red. S. Lehnstaedt, R. Traba, Warszawa 2019.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 2: 1956–1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008.
Bednarek J., Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946–1950 w ocenie Biura do spraw Funkcjonariuszy MBP, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1.
Black P., Prosty żołnierz „akcji Reinhard”. Oddziały z Trawnik i eksterminacja polskich Żydów [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Borysiuk B., Lata walki. PPR, GL i AL na północnej Lubelszczyźnie 1942–1944, Warszawa 1981. Frazik W., Musiał F., Szpytma M., Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny, Kraków 2006. Garas J.B., Oddziały Gwardii i Armii Ludowej 1942–1945, Warszawa 1971.
Kasprzak J., Władza państwowa a posiadanie broni przez obywateli na przestrzeni dziejów, „Studia Prawnoustrojowe” 2013, nr 22.
Krajewski K., Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.
Kuwałek R., Kolaboracja ze strachu? Jeńcy sowieccy formacji SS-Wachmannschaften z obozu szkoleniowego SS w Trawnikach [w:] Jeńcy sowieccy na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, red. J. Wojtkowiak, Warszawa 2015.
Lehnstaedt S., Czas zabijania. Bełżec, Sobibór, Treblinka i akcja „Reinhardt”, Warszawa 2018.
Leksykon bezpieki. Kadra kierownicza aparatu bezpieczeństwa 1944–1956, t. 1–4, red. W. Bagieński, M. Dźwigał, Warszawa 2020–2023.
Lesiakowski K., Centralna Szkoła Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1945–1947, Łódź 2017.
Marszałek J., Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, Lublin 1998.
Mędykowski W., Obóz pracy dla Żydów w Trawnikach [w:] Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagłady, red. W. Lenarczyk, D. Libionka, Lublin 2009.
Musiał B., „Przypadek modelowy dotyczący eksterminacji Żydów”. Początki „akcji Reinhardt” – planowanie masowego mordu Żydów w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Paul M., The Massacre at Koniuchy. Mord w Koniuchach, „Glaukopis” 2011, nr 1.
Pohl D., Znaczenie dystryktu lubelskiego w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004. Rullmann H.P., Der Fall Demjanjuk. Zur Beweislage und zu den politischen Hintergründen des Prozesses in Jerusalem, Sonnenbühl 1987.
Struktury i kadra kierownicza urzędów bezpieczeństwa publicznego w województwie łódzkim w latach 1945–1956, red. R. Rabiega, J. Żelazko, Łódź–Warszawa 2019.
Twarze bezpieki 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwach pomorskim/bydgoskim, toruńskim i włocławskim. Informator personalny, red. M. Szymaniak, Bydgoszcz–Gdańsk 2010.
Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2007.
Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator personalny, red. P. Łapiński, Białystok 2007.
Twarze dolnośląskiej bezpieki. Obsada kierowniczych stanowisk Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dolnym Śląsku 1945–1990. Informator personalny, red. P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, W. Trębacz, Wrocław 2010.
Twarze gorzowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Gorzowie Wielkopolskim. Informator personalny, oprac. P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze koszalińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa koszalińskiego. Informator personalny, red. P. Knap, M. Ozga, P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze olsztyńskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Olsztynie. Informator personalny, red. P. Kardela, Białystok 2007.
Twarze szczecińskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa województwa szczecińskiego. Informator personalny, red. P. Knap, M. Ozga, P. Skubisz, Szczecin 2008.
Twarze wrocławskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu. Informator personalny, red. T. Balbus, P. Piotrowski, K. Szwagrzyk, Wrocław 2006.
Volk R., Das letzte Urteil. Die Medien und der Demjanjuk-Prozess, München 2012.
Walczak M., Szkolnictwo ukraińskie w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1992, nr 3–4.
Węgliński M., Twarze tczewskiej bezpieki (1945–1990). Biogramy funkcjonariuszy i rys historyczny, Gdańsk 2013.
Ekstradycja tego strażnika obozowego zapoczątkowała szereg procesów w Niemczech. Iwan Demianiuk odpowiedział za współudział w morderstwach, https://www.pap.pl/aktualnosci/ ekstradycja-tego-straznika-obozowego-zapoczatkowalo-szereg-procesow-w-niemczech-iwan, dostęp 10 I 2023 r.
Etnografia Lubelszczyzny – gwara chachłacka (ukraińska), https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/ etnografia-lubelszczyzny-gwara-chachlacka-ukrainska/, dostęp 4 I 2024 r.
Historia powojenna szkoły do 1973 r., https://2lo.wlodawa.pl/historia-powojenna-szkoly-do-1973r/, dostęp 8 I 2024 r.
Kuklińska S., Zbrodnia w Koniuchach, https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/105310,Zbrodnia-w-Koniuchach.html, dostęp 22 II 2924 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Paweł Sztama, Portret zbiorowy funkcjonariuszy komunistycznej Służby Bezpieczeństwa w Polsce odpowiedzialnych za porwanie i zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki (do 1984 roku) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 20 (2022)
- Paweł Sztama, „Rok pierwszy”. Struktura oraz kadra kierownicza pionu śledczego centrali Resortu/ Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (sierpień 1944 – wrzesień 1945 r.) , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 19 (2021)
