Między „ujęciem” a „działaniem na szkodę”. Głos w dyskusji na temat powojennych rozliczeń osób biorących udział w tzw. trzeciej fazie Zagłady. Perspektywa prawno-historyczna
Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 434-470
Data publikacji: 2025-11-17
https://doi.org/10.48261/PJS250612
Abstrakt
W artykule zaprezentowane zostały okoliczności i przyczyny wydania przez Sąd Najwyższy postanowienia z 18 października 1949 r., w którym znalazła się rozszerzająca wykładnia terminu „ujęcie” i jego wpływu na rozliczenia osób sądzonych na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. za różne formy udziału w czynnościach związanych z ujmowaniem Żydów w okresie 1942–1945. Egzemplifikacji tego zagadnienia dokonano głównie na przykładzie powojennej sprawy karnej Adolfa Koguta i Józefa Szczepana, oskarżonych o to, że podczas okupacji niemieckiej przekazali funkcjonariuszom tzw. granatowej policji z Radgoszczy informację o ujęciu we wsi Gruszów Wielki czterech Żydówek, a następnie furmanką przywieźli trzech granatowych policjantów, którzy ujęte zastrzelili na miejscu. Podejmowane w artykule rozważania dotyczące powojennych prawnokarnych rozliczeń zostaną przedstawione wraz z przybliżeniem mikro historycznego kontekstu czynu popełnionego przez Koguta i Szczepana. Takie podejście ma umożliwić zrozumienie specyfiki rozliczeń tej kategorii przestępstw z okresu II wojny światowej i problemu adekwatności wymiaru kary dla osób, które podczas okupacji niemieckiej zostały przymuszone do udziału w różnych działaniach mających związek z ujmowanymi wówczas uciekinierami przed Zagładą.
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, 2911/1.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, 010/3538; 010/7072; 080/1; 502/3743.
Archiwum Narodowe w Krakowie, 29/439/1362; 29/747/ IV K 211/52; 29/1304/533.
Archiwum Instytutu Yad Vashem, O3/2020.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, 301/767.
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1944, nr 4, poz. 16.
Dekret z dnia 16 lutego 1945 r. o zmianie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1945, nr 7, poz. 29.
Dekret z dnia 10 grudnia 1946 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1946, nr 69, poz. 376.
Dekret z dnia 3 kwietnia 1948 r. o zmianie dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, DzU 1948, nr 18, poz. 124.
Ustawa z dnia 22 listopada 1952 r. o amnestii, DzU 1952, nr 46, poz. 309.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego, DzU 1949, nr 32, poz. 238.
Policyjne rozporządzenie o stworzeniu żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Okręgu Warschau i Lublin z dnia 28 X 1942 r., „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1942, nr 94.
Rozporządzenie policyjne o stworzeniu żydowskich dzielnic mieszkaniowych w Okręgach Radom, Krakau i Galizien z dnia 10 XI 1942 r., „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1942, nr 98.
Bereza A., Sąd Najwyższy w latach 1945–1962. Organizacja i działalność, Warszawa 2012.
Bikont A., „W sprawie zamordowania rodziny mojej…”. Jak Icek Lerner z Komarówki Podlaskiej szukał sprawiedliwości i jej nie znalazł, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Domański T., Niemiecka administracja gminna w Generalnym Gubernatorstwie i jej pozostałość aktowa do badań nad relacjami polsko-żydowskimi. Przykład dystryktu radomskiego, „Polish-Jewish Studies” 2023, nr 4.
Domański T., Proces z dekretu sierpniowego policjantów granatowych z Wodzisławia oskarżonych o popełnienie zbrodni na Żydach, „Polish-Jewish Studies” 2020, t. 1.
Domański T., Stępień Władysław, Cieślak Wojciech [w:] Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Dziurok A., Osądzenie przestępstw okresu II wojny światowej przez Specjalny Sąd Karny w Katowicach w latach 1945–1946, Katowice–Warszawa 2024.
Dziurok A., Temida w służbie ideologii, narodu polskiego czy sprawiedliwości? Sądownictwo polskie wobec zbrodni na Żydach popełnionych w okresie II wojny światowej: Andrew Kornbluth, „The August Trials. The Holocaust and Postwar Justice in Poland”, Cambridge, Massachusetts, London 2021, „Polish-Jewish Studies” 2024, t. 5.
Engelking B., „Po zamordowaniu udaliśmy się do domu”. Wydawanie i mordowanie Żydów na wsi polskiej w latach 1942–1945 [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2011.
Finder G.N., Prusin A.V., Justice behind the Iron Curtain. Nazis on Trial in Communist Poland, Toronto 2018.
Gieroń R., Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnionych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków 2020.
Grabowski J., Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa 2011.
Grądzka-Rejak M., Gruchała Anna, Gruchała Julia [w:] Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Grądzka-Rejak M., Kmieć Bronisław, Kmieć-Wójcik Zofia, Sołtys Janina, Sołtys Bronisława [w:] Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Hera J., Polacy ratujący Żydów. Słownik, Warszawa 2014.
Korkuć M., „Yes, I Plead Guilty”. The Murder of Jankiel Lieberman in the Village of Rogów on 1 February 1943. A Case Study, „Polish-Jewish Studies” 2023, t. 4.
Kornbluth A., „Jest wielu Kainów pośród nas”. Polski wymiar sprawiedliwości a Zagłada, 1944–1956, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.
Kornbluth A., The August Trials. The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cambridge 2021.
Kubicki L., Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego, Warszawa 1963.
Libionka D., Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin 2017.
Libionka D., Zaprowadzanie sprawiedliwości. Śledztwa i postępowania sądowe wobec funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego i Polaków w służbie niemieckiej z Kreis Miechów, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Machcewicz P., Paczkowski A., Wina, kara, polityka. Rozliczenia ze zbrodniami II wojny światowej, Kraków 2021.
Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008.
Musiał A., Krwawe upiory. Dzieje powiatu Dąbrowa Tarnowska w okresie okupacji hitlerowskiej, Tarnów 1993.
Musiał B., Judenjagd – „umiejętne działanie” czy zbrodnicza perfidia?, „Dzieje Najnowsze” 2011, t. 43, z. 2.
Nowakowski L., Zasady odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości [w:] Zbrodnie przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN, red. R. Niedzielko, t. 2: Ludobójstwo, Warszawa 2008.
Pasek A., Przestępstwa okupacyjne w polskim prawie karnym z lat 1944–1956, Wrocław 2002.
Rączy E., Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów 2014.
Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Roth M., Urzędnicy przed sądem – ekstradycja nazistowskich zbrodniarzy z Niemiec i ich procesy w Polsce, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Rzepliński A., Ten jest z ojczyzny mojej? Sprawy karne oskarżonych o wymordowanie Żydów w Jedwabnem w świetle zasady rzetelnego procesu [w:] Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, red. P. Machcewicz, K. Persak, Warszawa 2002.
Samsonowska K., Dąbrowa Tarnowska – nieco inaczej, „Więź” 2011, nr 7 (633).
Szpytma M., Zbrodnie na ludności żydowskiej w Markowej w 1942 roku w kontekście postępowań karnych z lat 1949–1954, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2014, nr 40.
Chana Erlich, https://collections.yadvashem.org/en/names/315549, dostęp 29 VIII 2024 r.
Karolina Orszulak, https://straty.pl/szukaj-osoby.php, dostęp 3 IX 2024 r.
Mates Matatiahu Barb, https://collections.yadvashem.org/en/names/355882, dostęp 29 VIII 2024 r.
Roza Barb, https://collections.yadvashem.org/en/names/337089, dostęp 29 VIII 2024 r.
Struziak K., Eksterminacja ludności żydowskiej na wsi powiatu dąbrowskiego na przykładzie gminy Mędrzechów, https://ksszczucin.prv.pl/zydmed.htm, dostęp 3 IX 2024 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Polish-Jewish Studies

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Roman Gieroń, Proces Williego Haasego przed Sądem Wojewódzkim w Krakowie w 1951 roku , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Roman Gieroń, „W domu nazywaliśmy ją Hanką”. Z problematyki udzielania schronienia żydowskim dzieciom przez Polaków po tzw. aryjskiej stronie w dystrykcie krakowskim , Polish-Jewish Studies: Nr 5 (2024)
- Roman Gieroń, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 5 (2024)
- Roman Gieroń, Historia ocalenia Rudolfa Grossfelda w trakcie okupacji niemieckiej. Próba rekonstrukcji , Polish-Jewish Studies: Nr 3 (2022)
- Roman Gieroń, Akty kolektywnej przemocy antyżydowskiej w Rzeszowie i Krakowie w 1945 roku. Próba porównania w kontekście postępowań karnych , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Roman Gieroń , Zarys problematyki pomocy udzielanej Żydom podczas okupacji niemieckiej w aktach postępowań karnych wszczętych na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 r. na obszarze powojennego województwa krakowskiego , Polish-Jewish Studies: Nr 2 (2021)
- Roman Gieroń, „Ofiary wołają do nas o pamięć”. Sprawozdanie z działalności Oddziału IPN w Krakowie w związku z 80. rocznicą rozpoczęcia Aktion „Reinhardt” , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Roman Gieroń, Refleksje na marginesie wystawy o niemieckich badaniach antropologicznych rodzin żydowskich w Tarnowie w 1942 roku , Polish-Jewish Studies: Nr 3 (2022)
- Roman Gieroń, Wojciech Wichert, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 6 (2025)
Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
PDF
