Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
Nr 3 (2022)
-
Wstęp
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 9-12
Podobnie jak w poprzednich dwóch tomach „Polish-Jewish Studies”, w kolejnym – trzecim – pojawia się tematyka relacji polsko-żydowskich. Tym razem najwięcej miejsca poświęcono okresowi okupacji niemieckiej. Niemiecka polityka antyżydowska, Holokaust oraz wynikające z niego konsekwencje to zagadnienia wciąż absorbujące wielu badaczy na świecie. Teksty zebrane w niniejszym tomie zamieszczono w czterech działach: Studia, Źródła oraz Recenzje/Polemiki i Kronika. Wersja polskojęzyczna i anglojęzyczna nieznacznie się od siebie różnią. Do tomu angielskiego dołączono dwa artykuły, które wcześniej ukazały się w języku polskim.
PDF
Studia 
-
Idąc polskim śladem – wojskowa współpraca Polski z ruchem syjonistów-rewizjonistów przed II wojną światową
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 15-48
Kontakty polsko-żydowskie trwają już ponad 1000 lat. Jednym z najciekawszych, a zarazem najmniej znanych epizodów jest współpraca wojskowa przed II wojną światową i w jej trakcie. Polacy, którym udało się wybić na niepodległość w 1918 r., stali się wzorem do naśladowania dla grupy syjonistów skupionych wokoło Włodzimierza Żabotyńskiego – lidera ruchu rewizjonistycznego. Rewizjoniści, których głównym celem było odbudowanie niepodległego państwa żydowskiego na terytorium brytyjskiego Mandatu Palestyny, a dzięki temu stworzenie miejsca do masowej emigracji Żydów z europejskiej diaspory, byli wymarzonymi partnerami dla rządu polskiego. Tożsamy cel – emigracja Żydów z Polski – był wzmacniany wspólnotą ideologiczną opartą na podobnym kanonie wartości. Wspierając się na doświadczeniach polskich sprzed I wojny światowej, rewizjoniści w diasporze powołali masowy ruch młodzieżowy – Betar. Zadanie organizacji, bardzo podobnej do Związku Strzeleckiego, polegało na stworzeniu nowego modelu Żyda oraz przygotowaniu diaspory do wywalczenia i utrzymania własnego państwa. Fundamentem tej pracy było porozumienie z rządem RP, który pozwolił na udział oficerów i żołnierzy polskich w szkoleniu młodych betarczyków. W ramach rozwijającej się współpracy szkoleniowej w 1938 r. do Polski zaczęli przyjeżdżać członkowie Irgunu, zbrojnego ramienia rewizjonistów w Palestynie. Oprócz wsparcia szkoleniowego Polska przekazywała również narzędzia niezbędne do walki o niepodległość – broń i amunicję, która była przemycana do Palestyny. Polska stała się więc naturalnym, a co najważniejsze, pewnym zapleczem dla żydowskich planów niepodległościowych. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy był projekt wysunięty przez rewizjonistów w 1939 r. – idea morskiej inwazji na brytyjską Palestynę. Jednak jedynym realnym sposobem walki organizacji żydowskich z potężnym imperium brytyjskim pozostały działania nieregularne, do których przygotowania współpraca ze stroną polską była nieodzowna.
-
System polityczny i administracyjny Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 49-83 (51-86)
Generalne Gubernatorstwo stanowiło specyficzny nazistowski twór ustrojowy powstały na ziemiach okupowanej Polski w końcu października 1939 r. Miała to być forma tymczasowej kolonii, którą od chwili jej narodzin traktowano jako rezerwuar surowcowy i „rasowy śmietnik”, dokąd planowano przesiedlić m.in. wszystkich Żydów z ziem kontrolowanych przez reżim hitlerowski. Generalny gubernator Hans Frank traktował to terytorium jako swoiste księstwo udzielne i „kraj przyboczny” Rzeszy. Podległy mu aparat okupacyjny był zdezorganizowany, a między różnymi instytucjami władzy, szczególnie między administracją cywilną a SS i policją, trwała zaciekła rywalizacja. Zarządzanie utrudniały ponadto deficyt fachowych kadr i korupcja wśród urzędników publicznych oraz partyjnych. W rezultacie do GG przylgnęło w starej Rzeszy sugestywne określenie „gangsterski Gau” jako synonim obszaru nieograniczonych możliwości, dokąd przybywała licznie menażeria nieudolnych awanturników oraz dorobkiewiczów, którzy czerpali profity z eksterminacji i grabieży Polaków i Żydów.
-
Jesień płonących synagog – jedno z następstw agresji Niemiec na Polskę w 1939 roku
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 84-101
Artykuł dotyczy zjawiska masowego niszczenia żydowskich domów modlitwy przez agresorów niemieckich na polskich terenach wcielonych w październiku 1939 r. do Rzeszy. W ciągu kilkunastu miesięcy zniknęły one z ponad 50 proc. miejscowości na omawianym terenie. Autor łączy tę działalność okupantów niemieckich z rozpowszechnioną wśród nazistów nienawiścią do religii mojżeszowej.
-
Udział Ukraińskiej Policji Pomocniczej (Ukrainische Hilfspolizei) w zagładzie Żydów na przykładzie gminy Łysiec w powiecie stanisławowskim w latach 1941–1943
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 102-132
W artykule omówiono udział funkcjonariuszy Ukraińskiej Policji Pomocniczej (Ukrainische Hilfspolizei) w zaplanowanej, zorganizowanej i kierowanej przez niemiecki aparat okupacyjny zagładzie Żydów z perspektywy jednego z posterunków zlokalizowanych w miejscowości Łysiec, wchodzącej w skład przedwojennego powiatu stanisławowskiego. Na podstawie przede wszystkim materiałów śledczych Okręgowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach scharakteryzowano organizację struktur policji ukraińskiej w terenie oraz jej zaangażowanie we wszystkie etapy zbrodni na lokalnej społeczności żydowskiej. Szczególną uwagę poświęcono postawie poszczególnych funkcjonariuszy, głównie Bohdana Kozija, który wykazywał się szczególną gorliwością w wykonywaniu wyznaczonych policji ukraińskiej celów, a także daleko idącą własną inicjatywą w działalności wymierzonej w miejscowych Żydów.
-
Działalność volksdeutschów Władysława Seredyńskiego i jego syna Romana w świetle zachowanych akt procesu karnego z dekretu sierpniowego. Przyczynek do dziejów okupacji niemieckiej ziemi lubaczowskiej
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 133-164
Niniejszy artykuł przedstawia udział volksdeutschów Władysława Seredyńskiego i jego syna Romana w dokonanych w okresie okupacji niemieckiej zbrodniach na osobach narodowości żydowskiej w Lubaczowie (Kreis Rawa Ruska) oraz powojenny proces karny z dekretu sierpniowego, który toczył się przed Sądem Apelacyjnym w Rzeszowie na sesji wyjazdowej w Lubaczowie. W artykule z uwagi na szerszy kontekst ukazano także krótką charakterystykę Lubaczowa, sytuację miejscowych Żydów w okresie okupacji niemieckiej i likwidację getta. Zbrodnie, których dopuścili się Seredyńscy, zostały dokonane w styczniu 1943 r. na terenie Lubaczowa, głównie w okresie likwidacji miejscowego getta. Polegały one na denuncjacji i wydawaniu żandarmerii lub policji ukraińskiej osób narodowości żydowskiej. Zbrodniczą działalność Władysława Seredyńskiego i jego syna Romana ustalono na podstawie zachowanych akt z dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego.
-
Historia ocalenia Rudolfa Grossfelda w trakcie okupacji niemieckiej. Próba rekonstrukcji
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 165-196
W artykule zrekonstruowano historię ocalenia Rudolfa Grossfelda w czasie niemieckiej okupacji. Celem była odpowiedź na pytania, jaką wiedzę przekazuje relacja ocalałego, podstawowe źródło wykorzystane do analizy, i w jakim stopniu jest ona obiektywna. Poruszono też problematykę niezgodności między przekazami Żydów i Polaków w odniesieniu do okresu II wojny światowej, zastanowiono się nad stosunkiem ludności żydowskiej do duchowieństwa katolickiego i Armii Krajowej oraz relacjami między ratowanymi a pomagającymi im. Przeprowadzone analizy źródłowe mogą być przyczynkiem do dalszych badań nad procesem powojennego dokumentowania stosunków polsko-żydowskich z okresu okupacji.
-
The Real Price of Helping Jews under German Terror. A Few Family Histories from the Environs of Cracow.
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 202-261
-
Pogrom w Kielcach w świetle opiniotwórczej prasy amerykańskiej w 1946 roku („The New York Times”, „Washington Post” i „Los Angeles Times”)
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 197-211
Artykuł omawia obraz pogromu w Kielcach i jego konsekwencji, jaki wyłania się z opiniotwórczej prasy amerykańskiej. W pierwszych dniach po zajściach w korespondencji z Polski bezkrytycznie przyjmowano opis wydarzeń prezentowany przez komunistyczny obóz władzy w Polsce. Z enuncjacji prasowych czytelnicy nie mogli się zbyt dużo dowiedzieć o niuansach skomplikowanej sytuacji politycznej nad Wisłą. Dopiero po kilku dniach w prasie amerykańskiej pojawiła się opinia Stanisława Mikołajczyka, przywódcy opozycyjnego PSL, a komentarze zwróciły większą uwagę na wykorzystywanie powstałej sytuacji przez rządzących Polską komunistów do dyskredytacji opozycji politycznej, Kościoła katolickiego i resztek podziemia zbrojnego, nazywanego „faszystowskim”. Nową falę zainteresowania konsekwencjami pogromu w Kielcach przyniosło wystąpienie prymasa Polski kard. Augusta Hlonda, przy czym w artykułach i listach do redakcji przeważnie podejmowano polemikę ze słowami hierarchy. W coraz większym stopniu pogrom w Kielcach wykorzystywano do podkreślenia polskiego antysemityzmu, rozpowszechnionego nie tylko po 1945 r., lecz także przed II wojną światową. W niektórych wypowiedziach przejmowano wprost retorykę obozu rządzącego, który jawił się jako obrońca ludności żydowskiej w Polsce, podczas gdy opozycji politycznej zarzucano antysemityzm. W wypowiedziach członków organizacji żydowskich w USA można też wyraźnie dostrzec próbę wykorzystania tragicznych wydarzeń w Kielcach do nagłośnienia i wzmożenia działań na rzecz emigracji ludności żydowskiej z Europy Środkowo-Wschodniej do krajów zachodnich i Palestyny, a także chęć powiązania sił sprawczych mordu w Kielcach z rządem Wielkiej Brytanii. Pod względem statystycznym największe zainteresowanie tą problematyką wykazywał „The New York Times”, sporo miejsca poświęcał jej również „Washington Post”. Na łamach tego dziennika pojawiały się także głosy czytelników, które jednak były raczej reakcją na słowa prymasa Hlonda, niż bezpośrednio odnosiły się do pogromu w Kielcach. W dużo mniejszym stopniu tematyka pogromu była obecna w „Los Angeles Times” i ograniczała się właściwie do omówienia samego wydarzenia.
-
Próba biografii politycznej Szlomy Nachuma Perły. Działalność syjonistów-rewizjonistów w pierwszych latach powojennej Polski
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 212-226
Na początku Polski ludowej doszło do nieudanej próby odbudowy żydowskiej społeczności. Wiązało to się także z legalnym odtworzeniem większości żydowskich partii, które funkcjonowały w międzywojennej Polsce. Wyjątek stanowili syjoniści-rewizjoniści, tj. zwolennicy Włodzimierza (Zeewa) Żabotyńskiego. Przedstawiciele tego ruchu na początku 1945 r. rozpoczęli w Polsce nielegalną działalność, która trwała do pierwszej połowy 1949 r. W artykule scharakteryzowano funkcjonowanie syjonistów-rewizjonistów po wojnie, przedstawiono także informacje o aktywności politycznej jednego z liderów tego ruchu Szlomo Nachuma Perły. Omówiono też podstawy programowe prawicy syjonistycznej.
-
„Rzeka”, „Atlantyk”, „Giełda”... Przegląd spraw prowadzonych przez aparat bezpieczeństwa wobec ludności żydowskiej w latach 1945–1956
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 227-258
Niniejszy tekst stanowi uzupełnienie istniejących już w obiegu naukowym prac poruszających temat działań aparatu bezpieczeństwa wobec społeczności żydowskiej po wojnie. Głównym wątkiem jest krótka analiza kierunków działania UBP dotyczących społeczności żydowskiej oraz próba oceny ich skuteczności, a także wykaz spraw prowadzonych przez organa bezpieczeństwa na tym polu, który opracowano na podstawie kwerendy w zachowanych materiałach archiwalnych oraz pomocach ewidencyjnych przechowywanych w Archiwum IPN.
Źródła
-
Żydzi w sprawach karnych przed Sądem Okręgowym w Kielcach w latach 1939–1941 – przyczynek do relacji polsko-żydowskich w okresie okupacji niemieckiej
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 261-321
W okresie II wojny światowej na części ziem polskich, nazwanych przez niemieckie władze Generalnym Gubernatorstwem, istniał dualizm sądowniczy. Z jednej strony działały sądy niemieckie, a z drugiej rozpoczęły działalność tzw. sądy polskie – grodzkie, okręgowe i apelacyjne, które wydawały wyroki w imieniu prawa. Artykuł na podstawie zachowanych akt Sądu Okręgowego w Kielcach pokazuje praktykę orzeczniczą tegoż sądu w latach 1939–1941 w sprawach karnych, w których oskarżonymi lub pokrzywdzonymi byli Żydzi. Do tekstu dołączono cztery dokumenty źródłowe, zawierające wyroki oraz akty oskarżenia.
-
Władysław Günther-Schwarzburg jako poseł Rzeczypospolitej Polskiej w Atenach i jego działalność na rzecz polskich i żydowskich uchodźców w Grecji w latach 1939–1941
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 322-377
Artykuł dotyczy działalności poselstwa RP w Atenach od 1939 do 1941 r., czyli do momentu gdy placówka została zamknięta, a jej personel się ewakuował w obliczu zajęcia państwa greckiego przez Niemców. Poselstwem kierował wówczas Władysław Günther-Schwarzburg (1885–1974), pełniący swój urząd w Grecji od kwietnia 1936 r. Jego głównym zadaniem była opieka nad obywatelami polskimi – Polakami i Żydami. W 1941 r. pierwszorzędną sprawą stała się ich ewakuacja wobec nasilającego się niebezpieczeństwa niemieckiego. Zabiegi o sprawne i skuteczne przeprowadzenie tej ewakuacji są główną treścią artykułu. Podstawową przeszkodą okazało się stanowisko Wielkiej Brytanii oraz jej przedstawicielstwa w Grecji, które to utrudniały, a nawet blokowały wyjazd obywateli polskich i przyczyniły się do chaosu w jego organizacji. Naraziło to na utratę zdrowia i życia nie tylko obywateli polskich, lecz także m.in. brytyjskich. Artykuł jest przyczynkiem do analizy polityki uchodźczej aliantów podczas II wojny światowej i związków tej polityki z kwestią zagłady Żydów. Posłowi oraz jego współpracownikom samodzielnie, bez pomocy sojuszników, udało się wywieźć grupę 300 osób różnej narodowości (m.in. Polaków, Żydów, Brytyjczyków) na statku „Warszawa”.
-
Zeznanie Elżbiety Kowner vel Wandy Bieńkowskiej w sprawie działalności Emilii Dyny i Elżbiety Gajewskiej – źródło do dziejów Polaków ratujących Żydów
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 378-399
Opracowanie, które powstało na podstawie zeznania złożonego 26 września 1945 r. w Katowicach przez Elżbietę Kowner, zawiera opublikowany dokument i komentarz do niego. Zeznanie było składane w Miejskim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Katowicach, docelowo – dla Prokuratury Sądu Okręgowego w Warszawie, prowadzącej w 1945 r. śledztwo przeciwko Emilii Dynie, na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 r. oskarżanej przez władze komunistyczne o współpracę z Niemcami. Dochodzenie zakończyło się umorzeniem sprawy. Zeznanie Elżbiety Kowner wprowadza w świat osoby ukrywanej, w tym wypadku – zasymilowanej Żydówki. Autorka szczegółowo opisuje warunki, w których żyła: od momentu wyprowadzenia przez Emilię Dynę z getta warszawskiego, przez tułaczkę po miejscowościach w dystrykcie krakowskim (Krakowie i okolicach), po ukrywanie się u różnych osób. Elżbieta Kowner poświęca wiele miejsca na omówienie relacji towarzyskich, panujących w domu Emilii Dyny i Elżbiety Gajewskiej – urzędniczek Kripo, pracujących i mieszkających razem w Mińsku Mazowieckim. Była ważnym lokatorem w ich domu, w dodatku wtajemniczonym w wiele bieżących spraw okupacyjnych. Miała możność przyglądać się ich zaangażowaniu w działalność podziemia, a także sposobność do obserwowania pomocy innym Żydom – za sprawą spotkań obu kobiet z Marianem Gołajewskim, uciekinierem z Auschwitz, a także za sprawą rozmów toczonych o ich udziale w pracach pomocowych.
Recenzje/Polemiki
-
Śmierć za pomoc Żydowi… Garść uwag na temat najnowszej książki Bogdana Musiała
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 403-418
-
Refleksje na marginesie wystawy o niemieckich badaniach antropologicznych rodzin żydowskich w Tarnowie w 1942 roku
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 419-431
Kronika
-
Niemieckie zbrodnie w Wierzbicy i Wolicy. Ekshumacja i pierwszy pogrzeb rodziny zamordowanej za pomoc Żydom w 1943 roku
Polish-Jewish Studies, Nr 3 (2022), strony: 435-438
Ostatnio opublikowane
40 Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
20 (2024 r.) (40 - 2023 r., 20 - w wykazie z 2021 r.)
Dziedziny: historia i archiwistyka
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie, nauki o polityce i administracji, stosunki międzynarodowe
Redaktor naczelny: dr hab. Grzegorz Berendt
- INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ul. Janusza Kurtyki 1
02-676 Warszawa
NIP: 525-21-80-487
- tel.: +48 22 581-87-78/77/76
e-mail: wydawnictwo@ipn.gov.pl
