Zarejestruj Zaloguj
 
  Język Polski   English   Français (France)   Italiano   Deutsch
logo
Pokaż Nr 4 (2023)

Nr 4 (2023)

ISSN:
2719-4086
eISSN:
2957-1413

Data publikacji:
2024-01-03

Okładka

Działy

Studia

Recenzje/Polemiki

Kronika

Nr 4 (2023)

  • Wstęp

    Tomasz Domański, Alicja Gontarek

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 9-12

    Abstrakt

    Teksty zebrane w numerze czwartym czasopisma „Polish-Jewish Studies” ukazują się w trzech działach: Studia, Recenzje/Polemiki oraz Kronika. W pierwszym zamieszczono artykuły będące pokłosiem dwóch konferencji naukowych, organizowanych przez Instytut Pamięci Narodowej: „Czas okupacji i zniewolenia. Żydzi i Polacy w obliczu totalitaryzmów 1939–1956” (Warszawa, 6–7 lipca 2021 r.) oraz „Aktion »Reinhardt« i Zagłada polskich Żydów – w kręgu mechanizmów i sprawców” (Warszawa, 9 marca 2022 r.). Tym samym tom zdominowała tematyka okupacyjna oraz powojenne rozliczenia ze sprawcami zbrodni na Żydach.


Studia

  • Obraz społeczno-demograficzny ludności żydowskiej w Polsce w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku

    Konrad Zieliński

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 15-75

    Abstrakt

    Społeczność żydowska II Rzeczypospolitej w przeddzień wybuchu wojny liczyła 3,30–3,35 mln osób. Żydzi, najbardziej zurbanizowana grupa narodowościowa i wyznaniowa w Polsce, mieszkali w rozproszeniu na terenie całego kraju, przy czym największy odsetek ogółu ludności w danym województwie stanowili w województwach centralnych, na obszarze dawnego zaboru rosyjskiego i w Galicji. W 1939 r. funkcjonowało przeszło 800 gmin żydowskich, których charakter i kondycja finansowa były bardzo różne, jednak ta ostatnia najczęściej pogarszała się w ostatnich latach przed wybuchem wojny.
    Mimo postępujących od 1918 r. procesów unifikacji – w 1939 r. polscy Żydzi nie tworzyli jednej i spójnej społeczności. Wewnętrznie zróżnicowana, ekonomicznie osłabiona, coraz częściej w drugiej połowie lat trzydziestych XX w. doświadczająca niechęci i napaści antysemickich, podzielona w sympatiach politycznych i opiniach na temat przyszłości Żydów, społeczność ta miała silne poczucie odrębności i względnej solidarności. W artykule nakreślono sytuację demograficzną i społeczno-ekonomiczną ludności żydowskiej w Polsce w drugiej połowie lat trzydziestych, odwołując się głównie do wyników spisu powszechnego z 1931 r. i dostępnych statystyk z okresu późniejszego.

  • Stan badań nad stosunkami polsko-żydowskimi na ziemiach polskich pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941

    Marek Wierzbicki

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 76-100

    Abstrakt

    Artykuł jest próbą zestawienia, prezentacji i analizy, a zarazem przedstawienia ogólnej oceny stanowisk historiografii polskiej oraz anglosaskiej (zachodniej) i izraelskiej wobec charakteru relacji polsko-żydowskich na ziemiach II Rzeczypospolitej w czasie okupacji sowieckiej tych obszarów (1939–1941). Przybliżono w nim stan badań naukowych (historycznych) na temat stosunków polsko-żydowskich, prowadzonych od lat osiemdziesiątych XX w. do czasów współczesnych. Omówiono główne nurty badawcze, publikacje, a także spojrzenia na najważniejsze i najbardziej kontrowersyjne wydarzenia związane z tą problematyką. Wskazano m.in. na funkcjonowanie w historiografii polskiej dwóch rywalizujących ze sobą szkół historycznych, odmiennie interpretujących i oceniających najistotniejsze zagadnienia relacji między Polakami a Żydami w interesującym nas okresie. Końcowe konkluzje artykułu zawierają postulaty badawcze mogące przyczynić się do dalszego pogłębienia analizy i znajomości omawianego zagadnienia.

  • Niemieckie prześladowania i represje stosowane wobec ludności żydowskiej na terenie Kreis Busko w latach 1939–1942 – wybrane problemy

    Karolina Trzeskowska-Kubasik

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 101-146

    Abstrakt

    Tematem artykułu są niemieckie prześladowania i represje stosowane wobec ludności żydowskiej od jesieni 1939 r. do lata 1942 r. na terenie Kreis Busko. W 1941 r. terytorium to zamieszkiwało 26 459 Żydów. Punktem wyjścia publikacji jest omówienie zbrodni Wehrmachtu, popełnionych na Żydach we wrześniu 1939 r. na obszarze przedwojennego powiatu stopnickiego. Autorka przedstawiła poszczególne formy niemieckich prześladowań i represji: przymus pracy i eliminację Żydów z życia gospodarczego, a także ograniczenie swobód. Omówiono również warunki życia w gettach na terenie Kreis Busko. Osobny podrozdział poświęcono osadzaniu Żydów w areszcie powiatowym w Busku-Zdroju oraz w więzieniu w Pińczowie. Podjęto również próbę oszacowania strat osobowych Żydów na terenie Kreis Busko w latach 1939–1942.

  • Niemiecka administracja gminna w Generalnym Gubernatorstwie i jej pozostałość aktowa do badań nad relacjami polsko-żydowskimi. Przykład dystryktu radomskiego

    Tomasz Domański

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 147-176

    Abstrakt

    Artykuł omawia spuściznę aktową, wytworzoną przez niemieckie organy administracyjne szczebla gminnego w Generalnym Gubernatorstwie, pod kątem przydatności do badań relacji polsko-żydowskich na przykładzie jednego z dystryktów w GG. W licznej korespondencji kierowanej przez starostwa do gmin można odnaleźć różne przykłady konkretnych zarządzeń mających na celu zastraszanie ludności podbitej i zmuszanie jej do udziału w realizowaniu niemieckiej polityki antyżydowskiej. Dowodzi tego tworzenie przez Niemców wart chłopskich lub czynienie sołtysa odpowiedzialnym za rejestrowanie ruchu ludności wiejskiej. Analiza zachowanej dokumentacji dowodzi również, że działania, które miała podjąć ludność polska wobec Żydów, wpisywały się w ciąg normatywów zmierzających – przez odpowiednie zarządzanie strachem – do uczynienia z ludności podbitej bezwolnego narzędzia do osiągania celów okupanta.

  • Hipolit Aleksandrowicz i jego działalność pomocowa na rzecz ludności polskiej i żydowskiej w okresie II wojny światowej

    Kinga Czechowska

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 177-195

    Abstrakt

    Artykuł stanowi próbę bliższego przyjrzenia się postaci Hipolita Aleksandrowicza i jego działalności pomocowej z okresu II wojny światowej. Przypadek sprawił, że nie stał się on jedną z wielu ofiar zbrodni pomorskiej 1939 r., a uzyskawszy możliwość pozostania w swoim majątku w Łochocinie koło Lipna, wykorzystał ją do udzielania pomocy miejscowej ludności. Wśród potrzebujących znalazła się zarówno ludność polska (zagrożona wysiedleniami), jak i Żydzi z okolicznych miejscowości. Mimo skąpej bazy źródłowej nowe ustalenia dotyczące Aleksandrowicza wzbogacają nasz obraz przebiegu okupacji na Pomorzu, zagłady tamtejszych Żydów oraz możliwości udzielania im pomocy przez ludność polską.

  • Proces Williego Haasego przed Sądem Wojewódzkim w Krakowie w 1951 roku

    Roman Gieroń

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 196-220

    Abstrakt

    W czerwcu 1951 r. przed Sądem Wojewódzkim w Krakowie stanął Willi Haase, były szef sztabu dowódcy SS i Policji dystryktu krakowskiego, odpowiedzialny m.in. za nadzorowanie Aktion „Reinhardt” na tym obszarze. W artykule scharakteryzowano osobę sprawcy, a następnie jego los od momentu ujęcia go, przez ekstradycję do Polski, aż po proces sądowy, ze szczególnym uwzględnieniem strategii obrony przyjętej przez oskarżonego. Opisano zarówno czyny popełnione przez Haasego, jak i ich rozliczenie przed wymiarem sprawiedliwości Polski „ludowej” na początku lat pięćdziesiątych XX w. Artykuł pokazu- je, jak wiele cennych informacji dotyczących zbrodni popełnionych względem ludności żydowskiej zostało udokumentowanych podczas tego postępowania karnego.

  • Ściganie i karanie sprawców zbrodni popełnionych na Żydach w Ponarach i innych miejscach straceń na Wileńszczyźnie

    Monika Tomkiewicz

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 221-253

    Abstrakt

    Zbrodnia ponarska, której najliczniejszymi ofiarami byli obywatele polscy narodowości żydowskiej, stanowiła przedmiot postępowań karnych w kilku porządkach prawnych: polskim, niemiecki, litewskim, sowieckim i austriackim. Jej aspekty rozpatrywano też przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze w tzw. procesie głównych zbrodniarzy wojennych. Oskarżonym zarzucano popełnienie zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości przy naruszeniu konwencji haskiej z 1907 r., konwencji genewskiej z 1929 r. oraz łamanie ogólnych zasad prawa karnego, wynikających z przepisów prawa wszystkich cywilizowanych narodów. 20 grudnia 1945 r. Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec wydała ustawę O ukaraniu osób winnych popełnienia zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości. Na jej podstawie Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki mogły utworzyć w poszczególnych strefach okupacyjnych sądy do sądzenia zbrodniarzy wojennych. Do pierwszych procesów sprawców zbrodni ponarskiej przed sądami polskimi doszło w 1949 r. po ekstradycji sprawców i uznaniu, że ich czyny zostały popełnione na terytorium Polski. Były to postępowanie Sądu Apelacyjnego w Warszawie przeciwko Eugenowi Faulhaberowi i Sądu Apelacyjnego w Warszawie przeciwko Arkadiuszowi Sakalauskasowi. W kolejnych procesach – przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie w 1974 r. przeciwko Janowi Borkowskiemu, Władysławowi Butkunowi i Józefowi Miakiszowi oraz przed Sądem Wojewódzkim w Olsztynie w 1976 r. przeciwko Wiktorowi (Witoldowi) Gilwińskiemu – mówiono o popełnieniu zbrodni na terytorium LSSR. W ustawie nr 13 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 1 stycznia 1950 r. zniesiono ograniczenia nałożone na sądy niemieckie. Od tej pory mogły one orzekać również w sprawie zbrodni popełnionych na innych osobach niż obywatele niemieccy. Niemiecka Republika Demokratyczna na podstawie zapisu konstytucyjnego wprowadziła regułę obowiązywania w prawie wewnętrznym zasad prawa międzynarodowego. W kodeksie karnym z 1968 r. umieszczono zapis o nieprzedawnianiu zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i prawom człowieka, zawierający też sankcje karne za popełnienie poszczególnych czynów. Republika Federalna Niemiec wbrew prawu międzynarodowemu nie uznała hitlerowskich zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości za przestępstwa szczególnego rodzaju. Zbrodnie te były traktowane jako przestępstwa pospolite. Wobec protestów płynących z całego świata władze RFN przedłużyły termin ścigania zbrodni hitlerowskich z końca 1969 r. do końca roku 1979. Polska natomiast jako jedno z pierwszych państw wydała specjalną ustawę karną, a mianowicie dekret z 31 sierpnia 1944 r. O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy. Na mocy tej ustawy karanie sprawców zbrodni hitlerowskich obowiązuje do dziś. Zupełnie inaczej wygląda problem odpowiedzialności ZSRS zarówno za agresję, jak i zbrodnie popełnione w czasie II wojny światowej. Ze względu na sztucznie wprowadzoną zasadę, że „zwycięzców się nie sądzi”, w powojennych umowach wielkich mocarstw zagadnienie to nie było w ogóle omawiane. Związek Sowiecki jako główne państwo zwycięskie w II wojnie światowej był traktowany na arenie międzynarodowej wyjątkowo. Litwini natomiast zapłacili ogromną cenę – utracili swą integralność terytorialną i polityczną na rzecz ZSRS i w całości zostali poddani sowietyzacji. Litwa nadal ma duży problem z rozliczeniem się z przeszłością. Potępienie i ukaranie żyjących jeszcze sprawców zbrodni dokonanych na Żydach i przedstawicielach innych narodowości w latach II wojny światowej spotyka się z oporem opinii publicznej. Sprawa przedawnienia zbrodni ludobójstwa stała się problemem politycznym, o czym mogą świadczyć toczące się przez wiele lat procesy karne przeciwko dowódcom litewskiej policji bezpieczeństwa. Również w Austrii toczyło się kilka procesów karnych, w których na ławie oskarżonych zasiedli bezpośredni sprawcy zbrodni w Ponarach oraz członkowie Einsatzkommando 3 der Einsatzgruppe A.

  • “Yes, I Plead Guilty.” The Murder of Jankiel Lieberman in the Village of Rogów on 1 February 1943: A Case Study

    Maciej Korkuć

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 256-292

  • Akty kolektywnej przemocy antyżydowskiej w Rzeszowie i Krakowie w 1945 roku. Próba porównania w kontekście postępowań karnych

    Roman Gieroń

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 254-286

    Abstrakt

    W artykule podjęto próbę porównania przebiegu dwóch aktów kolektywnej przemocy antyżydowskiej, do których doszło w powojennej Polsce najpierw 11–12 czerwca 1945 r. w Rzeszowie, a dwa miesiące później, 11 sierpnia, w Krakowie, oraz postępowań karnych wszczętych w związku z nimi. W tekście przedstawiono działania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, związane z tymi wydarzeniami zarówno w latach czterdziestych XX w., jak i po 1989 r., gdy stały się one przedmiotem śledztw Okręgowych Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie i Rzeszowie, a później Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w tych miastach.

  • Przegląd badań nad pogromem w Kielcach w anglojęzycznej literaturze naukowej. Lata 1946–1992

    Mateusz Lisak

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 287-346

    Abstrakt

    Badania relacji z pogromu w Kielcach cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem, ale mało miejsca zostało do tej pory poświęcone temu, jak kształtowały się pamięć o pogromie i jego interpretacja poza granicami Polski. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie literatury przedmiotu, publikowanej w języku angielskim po pogromie aż do roku 1992, oraz prze- prowadzenie analizy wykorzystywanej przez autorów bazy źródłowej. Tekst przedstawia także przyczyny zainteresowania tematem, a także proces kształtowania się określonej wizji pogromu w historiografii anglojęzycznej.


Recenzje/Polemiki


Kronika

  • Sprawozdanie z cyklu promocji książki: Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Warszawa–Kielce 2022

    Michał Siekierka

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 433-442

    Abstrakt

    Relacja z kolejnych prezentacji publikacji Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa. (red. Tomasz Domański, Alicja Gontarek), które miały miejsce jesienią i zimą 2022 r. kolejno w Warszawie, Gdańsku, Krakowie, Rzeszowie, Bydgoszczy, Łodzi, Kielcach, Wrocławiu, Białymstoku i Lublinie. Publikacja powstała w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Dzieje Żydów w Polsce i stosunki polsko-żydowskie w latach 1917–1990”.

  • „Ofiary wołają do nas o pamięć”. Sprawozdanie z działalności Oddziału IPN w Krakowie w związku z 80. rocznicą rozpoczęcia Aktion „Reinhardt”

    Roman Gieroń

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 443-450

    Abstrakt

    Relacja z działań krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej upamiętniających ofiary Holocaustu i związanych z tymi działaniami publikacji oraz wystąpień medialnych, naukowych i edukacyjnych, w pierwszej kolejności z uroczystości w dn. 15 marca 2022 r. współorganizowanych przez Instytut Pamięci Narodowej we współpracy z Państwowym Muzeum na Majdanku upamiętniających ofiary 'Aktion Reinhardt', które odbyły się w Muzeum i Miejscu Pamięci w Bełżcu. Pracownicy oddziału krakowskiego IPN współorganizowali wydarzenia i obchody rocznicowe ku czci ofiar w Tarnowie i Zbylitowskiej Górze (12 i 17 czerwca), Olkuszu (8–14 czerwca), Wadowicach (2 lipca), Makowie Podhalańskim (17 sierpnia), Myślenicach (22 sierpnia), Nowym Sączu (23–28 sierpnia), Bochni (24 sierpnia), Skawinie (2 września), Słomnikach (2 września), Miechowie (4 września), Wolbromiu (5 września), Brzesku (10–11 września), Tuchowie (13 września), Dąbrowie Tarnowskiej (16 września), Żabnie (20 września), Pińczowie (26 października) i Zakliczynie (26 stycznia 2023 r.). Na zaproszenie organizatorów (urzędów, stowarzyszeń i fundacji) brali także udział w uroczystościach w Bobowej (12 sierpnia), Starym Sączu (17 sierpnia), Limanowej (18 sierpnia), Gorlicach (19 sierpnia), Białej Niżnej (21 sierpnia), Mszanie Dolnej (22 sierpnia), Wieliczce i Niepołomicach (26 sierpnia) oraz w Rabce (28 sierpnia). Szczegółowe informacje z przebiegu poszczególnych upamiętnień były na bieżąco umieszczane na stronie internetowej oddziału krakowskiego w zakładce zatytułowanej „80. rocznica Akcji Reinhardt” oraz na Facebooku.

  • Sprawozdanie z konferencji naukowej „»Warszawo ma….«. 79. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim”, Warszawa, 14 kwietnia 2022 roku

    Dawid Chomej

    Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 451-463

    Abstrakt

    Sprawozdanie z konferencji naukowej p.t. „»Warszawo ma…«. 79. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim”, która odbyła się 14 kwietnia 2022 r. w siedzibie Muzeum Niepodległości w Warszawie.


Wyświetl wszystkie wydania

Ostatnio opublikowane

Więcej artykułów

Najczęściej czytane

Więcej artykułów

Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
20 (2024 r.) (40 - 2023 r., 20 - w wykazie z 2021 r.) 

Dziedziny: historia i archiwistyka
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie, nauki o polityce i administracji, stosunki międzynarodowe

Redaktor naczelny: dr hab. Grzegorz Berendt

Zespół redakcyjny

Licencja CC BY-NC-ND 

  • INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
    Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
    ul. Janusza Kurtyki 1
    02-676 Warszawa
    NIP: 525-21-80-487

Deklaracja dostępności strony   •   Polityka prywatności IPN   •   Ochrona danych osobowych
© 2023 IPN