Zarejestruj Zaloguj
 
  Język Polski   English   Français (France)   Italiano   Deutsch
logo
Pokaż Nr 6 (2025)

Nr 6 (2025)

ISSN:
2719-4086
eISSN:
2957-1413

Data publikacji:
2025-11-17

Okładka

Działy

Studia

Recenzje/Polemiki

Kronika

Nr 6 (2025)

,,Polish-Jewish Studies” to dwujęzyczny (polsko-angielski) rocznik wydawany nakładem Instytutu Pamięci Narodowej, poświęcony dziejom społeczności żydowskiej na ziemiach polskich w XX w., kultywowaniu pamięci o polskich Żydach, a także złożonym relacjom polsko-żydowskim w tym okresie. W zamierzeniu Redakcji periodyk ma być forum wymiany aktualnych ustaleń badawczych w tej dziedzinie oraz miejscem dyskusji uczonych z różnorodnych ośrodków naukowych.
Tematem przewodnim numeru szóstego czasopisma są skomplikowane relacje polsko-żydowskie w okresie międzywojennym i w latach 1939–1945. Temu zagadnieniu poświęcony jest głównie dział ,,Studia”. Swoim zakresem obejmuje on również problem stanu badań nad stosunkami polsko-żydowskimi w historiografii polskiej. Ponadto są tam zawarte teksty odnoszące się do prześladowań ludności żydowskiej w okupowanej Polsce przez niemiecki aparat okupacyjny na poziomie lokalnym, a także do rozmaitych strategii jej przetrwania. Poruszono również problematykę negatywnych czynów popełnianych na ludności żydowskiej oraz ich rozliczenia. W numerze znajdziemy też odniesienia do powojennego stosunku podziemia niepodległościowego do tej grupy. Zachęcamy również do lektury artykułów zamieszczonych w działach „Źródła”, „Recenzje/Polemiki” oraz „Kronika”.

  • Wstęp

    Roman Gieroń, Wojciech Wichert

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 9-12


Studia

  • Stan badań nad relacjami polsko-żydowskimi w okresie dwudziestolecia międzywojennego w historiografii polskiej

    Edyta Majcher-Ociesa

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 15-58

    Abstrakt

    Artykuł omawia stan badań nad relacjami polsko-żydowskimi w okresie dwudziestolecia międzywojennego w podziale na projekty, najważniejsze publikacje i zagadnienia szczegółowe. Ze względu na ogromną liczbę opracowań skupiono się tylko na najważniejszych z nich i na najpopularniejszych tematach badawczych. Analizowano relacje polsko-żydowskie w skali mikro i makro. Wywód zakończono kilkoma postulatami badawczymi i wnioskami. Wskazano obszary badawcze ważne dla zrozumienia relacji polsko-żydowskich, lecz do tej pory nieeksplorowane, i zwrócono uwagę na płaszczyznę definicyjną. Wzięto pod uwagę zarówno publikacje, które ukazały się w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i te z okresu powojennego. Celem artykułu jest przybliżenie czytelnikowi literatury naukowej dotyczącej stosunków polsko-żydowskich w polskiej i żydowskiej polskojęzycznej historiografii oraz wskazanie trendów badawczych.

  • Praca u Niemców jako jedna ze strategii przetrwania kobiet żydowskich w okupowanym Krakowie w świetle relacji i wspomnień Żydówek

    Martyna Grądzka-Rejak

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 59-96

    Abstrakt

    Artykuł podejmuje mało zbadaną problematykę losów kobiet żydowskich w okupowanym Krakowie i koncentruje się na ich strategiach przetrwania po tzw. aryjskiej stronie. Przeanalizowano wybrane przypadki kobiet ukrywających się pod fałszywą tożsamością i podejmujących pracę u niemieckich urzędników oraz volksdeutschów w Krakowie i okolicach. Szczególną uwagę poświęcono tym kobietom, które na tzw. aryjskich papierach – najczęściej jako Polki – wyjeżdżały na roboty przymusowe do III Rzeszy. Celem artykułu jest ukazanie prób przetrwania w otoczeniu Niemców oraz sposobów adaptacji do skrajnie niebezpiecznych warunków. Zainteresowanie budzą również przypadki kobiet, którym świadomie lub nieświadomie pomocy udzielali Niemcy. Tekst jest oparty na źródłach wspomnieniowych i ma charakter przyczynkarski, zarysowuje kierunki dalszych badań, w tym potrzebę konfrontacji relacji żydowskich ocalałych z innymi świadectwami.

  • Okoliczności przetrwania ludności żydowskiej w Hucie Pieniackiej i Hucie Werchobuskiej (Kreis Złoczów) oraz ich okolicach w świetle relacji ocalonych

    Michał Siekierka

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 97-129

    Abstrakt

    Artykuł przedstawia losy Żydów ukrywających się podczas II wojny światowej w okolicach Huty Pieniackiej i Huty Werchobuskiej, położonych w przedwojennym województwie tarnopolskim (Kreis Złoczów). Ze względu na rozległe kompleksy leśne obszar ten stwarzał dogodne warunki do schronienia się przed niemieckimi działaniami eksterminacyjnymi. Właśnie tam próbowały przeżyć grupy Żydów zbiegłych z likwidowanych gett i transportów do obozów śmierci. Podstawę źródłową tekstu stanowią relacje ocalonych z Zagłady, które ukazują codzienne zmagania z głodem, chorobami, wyczerpaniem i ciągłym strachem. Przytoczone opisy odsłaniają również zróżnicowane postawy miejscowej ludności – Polaków i Ukraińców. 28 lutego 1944 r. Huta Pieniacka została zaatakowana przez 4 Pułk Policyjny 14 Dywizji Grenadierów Waffen SS „Galizien”, wspierany przez oddziały UPA. Zginęło około tysiąca osób, a wieś została doszczętnie spalona. 22 marca 1944 r. podobny los spotkał Hutę Werchobuską. Część mieszkańców, uprzedzona o nadciągającym ataku, zdołała zbiec, pozostali zostali zamordowani, a zabudowania – zniszczone. Choć celem pacyfikacji była ludność polska, wydarzenia te wpłynęły również na sytuację ukrywających się Żydów, spotęgowały zagrożenie i zniszczyły lokalne sieci wsparcia.

  • Udział sił policyjnych w prześladowaniu i eksterminacji Żydów w Tarłowie w latach 1939-1944

    Grzegorz Berendt

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 130-199

    Abstrakt

    W artykule opisano udział formacji policyjnych powołanych przez niemieckie władze okupacyjne w kontrolowaniu, szykanowaniu i eksterminacji Żydów w miejscowości Tarłów w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa. Tekst zawiera informacje biograficzne na temat członków formacji policyjnych narodowości niemieckiej, polskiej i żydowskiej. Ofiarami ich działań było 1500–1700 Żydów zamieszkałych w Tarłowie, a także około 500–700 Żydów zmuszonych do osiedlenia się tu od października 1939 do września 1942 r. w następstwie niemieckiej polityki prześladowań ludności żydowskiej oraz około 5000 Żydów z sąsiednich miejscowości zgromadzonych w Tarłowie we wrześniu i październiku 1942 r. 19 października 1942 r. około 7000 Żydów stłoczonych w tarłowskim getcie deportowano do ośrodka zagłady natychmiastowej Treblinka II i tam zamordowano.

  • Działoszyce. Niemiecka zbrodnia na żydowskiej społeczności miasta w czasie II wojny światowej

    Tomasz Domański

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 200-279

    Abstrakt

    Przed wybuchem II wojny światowej w Działoszycach, położonych w ówczesnym województwie kieleckim, społeczność żydowska stanowiła większość mieszkańców miasteczka, co nadawało mu charakter typowego sztetla z kwitnącym życiem żydowskim w sferze kulturalnej i gospodarczej. Po agresji niemieckiej na Polskę w 1939 r. świat ten legł w gruzach. Niemcy, tak jak na całym obszarze zajętych ziem polskich, wprowadzili ustawodawstwo antyżydowskie i rozpoczęli prześladowania Żydów, które zaczęły się od wykluczenia i segregacji,a skończyły wymordowaniem w ramach Aktion Reinhardt (akcja „Reinhardt”) w 1942 r. wszystkich działoszyckich Żydów uznanych za „zbędnych”. Artykuł szczegółowo opisuje ten proces i na przykładzie małego prowincjonalnego miasteczka wskazuje podstawowe mechanizmy Zagłady. W tekście uwzględniono również próby samoorganizacji, oporu i ocalenia Żydów po tzw. aryjskiej stronie oraz relacje polsko-żydowskie do 1942 r.

  • Zagłada Żydów na terenie Kreis Rawa Ruska

    Wojciech Hanus

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 280-322

    Abstrakt

    Tekst stanowi próbę omówienia przebiegu zagłady ludności żydowskiej na jednym z prowincjonalnych obszarów wschodniej części byłego województwa lwowskiego, który w latach 1941–1944 zyskał rangę niemieckiego starostwa okupacyjnego (Kreis Rawa Ruska). Na podstawie dostępnych źródeł archiwalnych, relacji świadków i literatury przedmiotu przedstawiono kolejne etapy tego procesu – od pierwszych aktów przemocy po wkroczeniu Niemców w czerwcu 1941 r., przez utworzenie getta i jego funkcjonowanie, aż po deportacje do obozu w Bełżcu i ostateczną eksterminację. W tekście ukazano zarówno bezpośrednie działania niemieckiego aparatu terroru, jak i postawy miejscowej ludności w kontekście udzielania pomocy ukrywającym się Żydom.

  • „Żal mi było ludzi i rozkazu nie wykonałem…”. Działalność Alfonsa Himmla – funkcjonariusza Żandarmerii z posterunku w Lipsku (Kreis Starachowice GG) w świetle powojennych materiałów śledczych i procesowych

    Sebastian Piątkowski

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 323-349

    Abstrakt

    Lipsko to niewielkie miasto leżące w centralnej Polsce. W okresie okupacji niemieckiej znajdowało się ono w Kreis Starachowice, współtworzącym dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa (GG). W latach 1940–1944 istniał tam posterunek Żandarmerii, którego jednym z funkcjonariuszy był Alfons Himmel. Po zakończeniu wojny Himmel ukrywał się, został jednak rozpoznany, schwytany i w procesie przeprowadzonym w 1949 r. skazany na karę śmierci. Zeznania funkcjonariusza i wielu świadków jego zbrodni są wartościowymi źródłami do poznawania różnych aspektów polityki okupantów wobec Polaków i Żydów, a zwłaszcza przyczyn i przebiegu aresztowań i egzekucji. Przynoszą one również wiedzę o codziennych kontaktach żandarmów z lokalną ludnością.

  • Sprawy karne szefa Gestapo w Kołomyi Petera Leideritza i jego żony Anneliese

    Tomasz Gonet

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 350-374

    Abstrakt

    Po zakończeniu wojny przed polskim wymiarem sprawiedliwości stanął szef Gestapo w Kołomyi Peter Leideritz, odpowiedzialny za przeprowadzenie akcji eksterminacyjnej ludności żydowskiej na podległym mu terenie. O zbrodnie popełnione na Żydach oskarżono także jego żonę Anneliese. Oboje zostali skazani na karę śmierci, przy czym karę dla Anneliese w drodze ułaskawienia zamieniono na dożywotnie więzienie. Przedmiotem analizy prezentowanego studium przypadku jest powojenne rozliczanie zbrodni popełnionych przez Niemców w starostwie powiatowym w Kołomyi w dystrykcie Galicja GG. Przybliżono sylwetki małżonków, ich działalność oraz przebieg procesów przed różnymi sądami. Szczególną uwagę poświęcono przyjętym przez Leideritzów liniom obrony.

  • Sprawa karna Michała Sokołowskiego. Sanocki przykład powojennego rozliczenia za zadenuncjowanie Żydów oraz kobiety udzielającej im pomocy

    Konrad Graczyk

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 375-399

    Abstrakt

    Artykuł poświęcono przypadkowi pociągnięcia do odpowiedzialności karnej Michała Sokołowskiego za zadenuncjowanie Żydów ukrywających się w Sanoku oraz kobiety, która im pomagała. W tekście przedstawiono relacje narodowościowe na Sanocczyźnie w przededniu wybuchu II wojny światowej i w jej trakcie, statystykę strat ludności żydowskiej okupacyjnego powiatu sanockiego, podstawy prawne powojennych rozliczeń, sylwetkę denuncjatora oraz okoliczności złożenia przez niego donosu. Przybliżono także postać Wiktorii Kopiczak (Kosar), udzielającej schronienia Żydom, oraz – pokrótce – tok jej procesu przed niemieckim Sądem Specjalnym w Rzeszowie, przez który została skazana na karę śmierci (karę ostatecznie zamieniono na 2 lata więzienia w drodze prawa łaski). Opisano również powojenny proces Sokołowskiego przed Sądem Wojewódzkim w Rzeszowie, zakończony wyrokiem 5 lat i miesiąca więzienia oraz utraty praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 2 lat.

  • Zabójstwo Żydów w Działoszycach w nocy z 16 na 17 czerwca 1945 r. Ofiary, sprawcy, wątpliwości

    Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 400-433

    Abstrakt

    Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, kto ponosi odpowiedzialność za zabójstwo kilku Żydów w Działoszycach, do którego doszło w nocy z 16 na 17 czerwca 1945 r. Na obecnym etapie badań nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy mamy do czynienia z akcją likwidacyjną przeprowadzoną przez bojówkę antykomunistycznego podziemia niepodległościowego (być może z oddziału dowodzonego przez kpr. Jana Stempkowskiego „Michała” i kpr. Zbigniewa Stawowczyka „Nurta” przy pomocy oddziału ppor. Apolinarego Kubickiego „Groma”), która wynikała z rozpoznanego (możliwe, że mylnie, co skutkowało śmiercią niewinnych osób) stanu zagrożenia, czy też z samowolnym działaniem oddziału podziemia, powodowanym pobudkami antysemickimi (syndrom „żydokomuny”) i mającym odstraszyć potencjalnych współpracowników władzy komunistycznej. Najbardziej prawdopodobna jest wersja pierwsza, za którą przemawiają także kontekst historyczny oraz ciąg zdarzeń, do jakich doszło w 1945 r. w Działoszycach i okolicy. Poważne zastrzeżenia dotyczące wiarygodności dostępnych źródeł – szczególnie materiałów śledczych – nakazują dużą ostrożność w formułowaniu ostatecznych wniosków.

  • Między „ujęciem” a „działaniem na szkodę”. Głos w dyskusji na temat powojennych rozliczeń osób biorących udział w tzw. trzeciej fazie Zagłady. Perspektywa prawno-historyczna

    Roman Gieroń

    Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 434-470

    Abstrakt

    W artykule zaprezentowane zostały okoliczności i przyczyny wydania przez Sąd Najwyższy postanowienia z 18 października 1949 r., w którym znalazła się rozszerzająca wykładnia terminu „ujęcie” i jego wpływu na rozliczenia osób sądzonych na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. za różne formy udziału w czynnościach związanych z ujmowaniem Żydów w okresie 1942–1945. Egzemplifikacji tego zagadnienia dokonano głównie na przykładzie powojennej sprawy karnej Adolfa Koguta i Józefa Szczepana, oskarżonych o to, że podczas okupacji niemieckiej przekazali funkcjonariuszom tzw. granatowej policji z Radgoszczy informację o ujęciu we wsi Gruszów Wielki czterech Żydówek, a następnie furmanką przywieźli trzech granatowych policjantów, którzy ujęte zastrzelili na miejscu. Podejmowane w artykule rozważania dotyczące powojennych prawnokarnych rozliczeń zostaną przedstawione wraz z przybliżeniem mikro historycznego kontekstu czynu popełnionego przez Koguta i Szczepana. Takie podejście ma umożliwić zrozumienie specyfiki rozliczeń tej kategorii przestępstw z okresu II wojny światowej i problemu adekwatności wymiaru kary dla osób, które podczas okupacji niemieckiej zostały przymuszone do udziału w różnych działaniach mających związek z ujmowanymi wówczas uciekinierami przed Zagładą.


Recenzje/Polemiki



Wyświetl wszystkie wydania

Ostatnio opublikowane

Więcej artykułów

Najczęściej czytane
(ostatnich 6 miesięcy)

Więcej artykułów

Punktacja Ministerstwa Edukacji i Nauki
20 (2024 r.) (40 - 2023 r., 20 - w wykazie z 2021 r.) 

Dziedziny: historia i archiwistyka
Dyscypliny: historia, nauki o bezpieczeństwie, nauki o polityce i administracji, stosunki międzynarodowe

Redaktor naczelny: dr hab. Grzegorz Berendt

Zespół redakcyjny

Licencja CC BY-NC-ND 

  • INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
    Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
    ul. Janusza Kurtyki 1
    02-676 Warszawa
    NIP: 525-21-80-487

Deklaracja dostępności strony   •   Polityka prywatności IPN   •   Ochrona danych osobowych
© 2023 IPN