Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
Działoszyce. Niemiecka zbrodnia na żydowskiej społeczności miasta w czasie II wojny światowej
Polish-Jewish Studies, Nr 6 (2025), strony: 200-279
Data publikacji: 2025-11-17
https://doi.org/10.48261/PJS250606
PDF
Abstrakt
Przed wybuchem II wojny światowej w Działoszycach, położonych w ówczesnym województwie kieleckim, społeczność żydowska stanowiła większość mieszkańców miasteczka, co nadawało mu charakter typowego sztetla z kwitnącym życiem żydowskim w sferze kulturalnej i gospodarczej. Po agresji niemieckiej na Polskę w 1939 r. świat ten legł w gruzach. Niemcy, tak jak na całym obszarze zajętych ziem polskich, wprowadzili ustawodawstwo antyżydowskie i rozpoczęli prześladowania Żydów, które zaczęły się od wykluczenia i segregacji,a skończyły wymordowaniem w ramach Aktion Reinhardt (akcja „Reinhardt”) w 1942 r. wszystkich działoszyckich Żydów uznanych za „zbędnych”. Artykuł szczegółowo opisuje ten proces i na przykładzie małego prowincjonalnego miasteczka wskazuje podstawowe mechanizmy Zagłady. W tekście uwzględniono również próby samoorganizacji, oporu i ocalenia Żydów po tzw. aryjskiej stronie oraz relacje polsko-żydowskie do 1942 r.
Słowa kluczowe
Działoszyce • Holokaust • zbrodnie niemieckie
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych (AAN), Akta byłych funkcjonariuszy Policji Państwowej, Straży Więziennej, Korpusu Ochrony Pogranicza i Straży Granicznej (ABF).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Delegatura w Kielcach (AIPN Ki), Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Kielcach, 53/4478, 53/308; Sąd Wojewódzki w Kielcach, 128/206, 128/207, 128/208.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Główna Komisja (AIPN, GK), Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce 1949–1984, 162/420; Najwyższy Trybunał Narodowy, 196/239; Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Radomiu, 179/150.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie (AIPN Kr), Sąd Okręgowy w Krakowie, 502/480, 502/714, 502/1715, 502/1716; Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie, 010/1559.
Archiwum Narodowe w Krakowie (AN Kr), Komenda Powiatowa Polnische Polizei (KP PP) Brzesko Nowe, 1, 2, 3, 9, 16, 17.
Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (AOK), S78/2023/Zn, t. 1; S37/16/Zn, t. 1; Ds. 1/81 (253); Ds. 1/81 (224).
Archiwum Państwowe w Katowicach (AP Ka), Akta Gminy (AG) Kidów, 547.
Archiwum Państwowe w Kielcach (AP Ki), Akta Gminy (AG) Boszczynek, 484, 1373; Akta Gminy (AG) Czarnocin, 1315; Akta Gminy (AG) Koszyce, 32, 277; Akta Gminy (AG) Nagorzany, 141, 142; Akta Gminy (AG) Topola, 199, 1752, 1345, 1347; Akta Miasta Działoszyce (AMD), 2, 61A; Starostwo Powiatowe (SP) w Pińczowie, 276.
Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie (AYV), Relacje (O.3/2565, O.3/1281, O.3/129).
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH), Relacje (301/3260, 301/1765); Żydowska Samopomoc Społeczna (ŻSS), (211/376, 211/377, 211/378, 211/379).
Bundesarchiv Außenstelle Ludwigsburg (BAL), B.162/6478; B.162/01353; B.162/40578.
O tym nie wolno mówić… Zagłada Żydów w opowieściach wspomnieniowych ze zbiorów Dionizjusza Czubali, wybór i oprac. P. Grochowski, Toruń 2019.
Sefer izkor szel kehilat Dzialoszic ve-ha-seviva [Księga pamięci gminy Działoszyce i okolic], Tel Awiw 1973.
Wohlgelernter Ch.I., Działoszyce [w:] Życie i zagłada Żydów polskich 1939–1945. Relacje świadków, wybór i oprac. M. Grynberg, M. Kotowska, Warszawa 2003.
Wolgelernter Ch.Y., The Unfinished Diary. A Chronicle of Tears, [b.m.w.] 2014.
Wolgelernter N., Prologue [w:] Ch.Y. Wolgelernter, The Unfinished Diary. A Chronicle of Tears, [b.m.w.] 2014.
Ringelblum E., Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. i wstęp A. Eisenbach, Warszawa 1988.
Relacje o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939–1945, t. 2: Dystrykt krakowski Generalnego Gubernatorstwa, wybór i oprac. S. Piątkowski, Lublin–Warszawa 2020.
Chorązki M., Ziemianie wobec wojny. Postawy właścicieli ziemskich województwa krakowskiego w latach 1939–1945, Kraków 2010.
Domański T., Gontarek A., Ujęcia i modele badawcze zjawiska pomocy udzielanej Żydom przez Polaków na okupowanych ziemiach polskich. Przegląd stanowisk polskich i polsko-żydowskich historyków, „Polish-Jewish Studies” 2024, nr 5.
Domański T., Konwersje Żydów na katolicyzm w Generalnym Gubernatorstwie na przykładzie diecezji kieleckiej, „Polish-Jewish Studies” 2021, t. 2.
Domański T., Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski”, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa 2018, Warszawa 2019.
Domański T., Niemiecka administracja gminna w Generalnym Gubernatorstwie i jej pozostałość aktowa do badań nad relacjami polsko-żydowskimi. Przykład dystryktu radomskiego, „Polish-Jewish Studies” 2023, nr 4.
Domański T., Prześladowania Żydów na prowincji Kreishauptmannschaft Kielce w latach 1939–1941, „Res Historica” 2022, nr 54.
Dziarmaga A., „Przywracanie pamięci o żydowskich mieszkańcach i ich losach w wybranych miasteczkach (sztetlach) w województwie świętokrzyskim jako element budowania narracji o polsko-żydowskiej przeszłości we współczesnej Polsce po 1989 r.”, mps pracy doktorskiej, Kraków 2022.
Engelking B., Życie codzienne Żydów w miasteczkach dystryktu warszawskiego [w:] Prowincja noc. Zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Fishman S., Dean M., Działoszyce [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1939–1945, vol. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Part A, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Gieroń R., Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnionych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków 2020.
Grabowski J., Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec 2020.
Graczyk K., Die dritte Verordnung über Aufenthaltsbeschränkungen im Generalgouvernement vom 15. Oktober 1941. Entscheidungen der Staatsanwaltschaft und der Sondergerichte zum unbefugten Verlassen eines jüdischen Wohnbezirks, „Journal on European History of Law” 2024, nr 2.
Grądzka-Rejak M., „Od dłuższego czasu straciłem wszelki kontakt z żydami i żydostwem”. Neofici w okupowanym Krakowie w świetle materiałów Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Guzik J., Racławickie wezwania. Monografia okupacyjne ziemi miechowskiej 1939–1945, Wawrzeńczyce 1987.
Hempel A., Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939‒1945, Warszawa 1990.
Kapsa W., Działoszyce pod okupacją hitlerowską (2) [w:] Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 2, red. A. Kozera, Kielce 2009.
Kapsa W., Działoszyce pod okupacją hitlerowską (3) [w:] Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 3, red. A. Kozera, Kielce 2009.
Kapsa W., Pod okupacją hitlerowską (fragment większej całości) [w:] Opowieści wojenne z Ponidzia, [t. 1], red. A. Kozera, Kielce 2007.
Kapsa W., Policja w Działoszycach podczas okupacji [w:] Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 4, red. A. Kozera, Kielce 2010.
Krakowski S., Działoszyce [w:] Encyclopedia Judaica. Second Edition, red. F. Skolnik et al., t. 6, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterwille – Maine – London [b.r.w.].
Libionka D., Powiat miechowski [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.
Libionka D., Zagłada na wsi w optyce polskiej konspiracji (1942–1944) [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, wstęp K. Persak, Warszawa 2011.
Libionka D., Zaprowadzanie sprawiedliwości. Śledztwa i postępowania sądowe wobec funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego i Polaków w służbie niemieckiej z Kreis Miechów, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Melchior M., Uciekinierzy z gett po „stronie aryjskiej” na prowincji dystryktu warszawskiego – sposoby przetrwania [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Młynarczyk J.A., Piątkowski S., Cena poświęcenia. Zbrodnie na Polakach za pomoc udzielaną Żydom w rejonie Ciepielowa, Kraków 2007.
Musiał B., Kto dopomoże Żydowi…, Poznań 2019.
Podhorizer-Sandel E., O zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1959, nr 2.
Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. T. Domański, E. Majcher-Ociesa, Kielce–Warszawa 2019.
Rączy E., Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945, Rzeszów 2014.
Renz R., Życie codzienne w miasteczkach województwa kieleckiego 1918–1939, Kielce 1994.
Rossoliński-Liebe G., Polnische Bürgermeister und der Holocaust. Besatzung, Verwaltung und Kollaboration [Berlin–Boston 2024].
Roth M., Herrenmenschen. Die deutschen Kreishauptleute im besetzten Polen – Karrierewege, Herrschaftspraxis und Nachgeschichte, Göttingen 2009.
Roth M., Starostowie powiatowi i zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim Generalnego Gubernatorstwa [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. A. Sitarek, M. Trębacz, E. Wiatr, Łódź 2012.
Sabor A., Sztetl. Śladami żydowskich miasteczek. Działoszyce – Pińczów – Chmielnik – Szydłów – Chęciny. Przewodnik, Kraków 2011.
Skibińska A., „Dostał 10 lat, ale za co?”. Analiza motywacji sprawców zbrodni na Żydach na wsi kieleckiej w latach 1942–1944 [w:] Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec Żydów 1942–1945, red. B. Engelking, J. Grabowski, wstęp K. Persak, Warszawa 2011.
Sznajderski A., Działoszyckie biografie. 600-lecie praw miejskich 1409–2009, Tuchów 2009.
Sznajderski A., Działoszyckie rocznice, Tuchów 2014.
Sznajderski A., Jutrzenka wolności, Tuchów 2008.
Szymańska-Smolkin S., Rola policji granatowej jako pośrednika w utrzymywaniu łączności między gettem a stroną aryjską [w:] Narody i polityka. Studia ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu, red. A. Grabski, A. Markowski, Warszawa 2010.
Urbański K., Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006.
Wichert W., System polityczny i administracyjny Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945, „Polish-Jewish Studies” 2022, nr 3.
Wójcicka E., Rogowski P., Miechów i ziemia miechowska w okresie II wojny światowej w świetle zeznań Włodzimierza Bilana, „Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne” 2017.
„Gazeta Żydowska”, 11 VIII 1941.
Bejski D., My Own Experience in the Holocaust, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi298.html#Page307, dostęp 30 I 2025 r.
Bejski D., Social Assistance During the Nazi Occupation, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html#Page267, dostęp 30 I 2025 r.
Bejski M., Days of the Shoah, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi233.html,dostęp 30 I 2025 r.
Bejski M., The Holocaust and Destruction, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi233.html, dostęp 30 I 2025 r.
Chobeh A. (Chaba), My First Fear of Death, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html#Page271, dostęp 30 I 2025 r.
Chobeh A. (Chaba), Years of Pain, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi336.html#Page349, dostęp 30 I 2025 r.
Frajman Ch. (New York), Jankielówka and Its Jews, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi336.html#Page343, dostęp 30 I 2025 r.
Gelbart D. (Baltimore), The Tragedy of Działoszyce, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi336.html, dostęp 30 I 2025 r.
Langer A., During and After the War, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi365.html#Page380, dostęp 30 I 2025 r.
Leszman S. (ben Jakub), In the Polish Underground, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi298.html, dostęp 30 I 2025 r.
Libionka D., Odpowiedź na recenzję Tomasza Domańskiego pt. „Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki »Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski«, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa 2018” („Polish-Jewish Studies”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2019), https://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=555&strona=558, dostęp 31 I 2025 r.
Rafałowicz A., Under the German Boot, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi336.html#Page357, dostęp 30 I 2025 r.
Rajsfeld D. (Gustav), Memories, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi298.html#Page329, dostęp 30 I 2025 r.
Rotam D. (Rotner), I Fainted – and Was a Free Man, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi336.html#Page361, dostęp 30 I 2025 r.
Rozdział E. (Raziel), All Alone in Hiding, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi298.html#Page324, dostęp 30 I 2025 r.
Rozenek M., The Outbreak of World War Two, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html, dostęp 30 I 2025 r.
Shachar A. (Lajbl Jutrzenka), Chapters from the Past, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html#Page280, dostęp 30 I 2025 r.
Szulimowicz S., The Evil Decrees, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html#Page278, dostęp 30 I 2025 r.
Tennenbaum A., The Deportations from Działoszyce, Skalbmierz, and Miechów, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi298.html#Page304, dostęp 30 I 2025 r.
Wolgelernter Ch.Y., Jews Repent, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi261.html#Page273, dostęp 30 I 2025 r.
Zonenfeld M., In Działoszyce and in the Camps, https://www.jewishgen.org/yizkor/Dzialoszyce/dzi365.html#Page374, dostęp 30 I 2025 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Polish-Jewish Studies
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Domański, Niemiecka administracja gminna w Generalnym Gubernatorstwie i jej pozostałość aktowa do badań nad relacjami polsko-żydowskimi. Przykład dystryktu radomskiego , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Tomasz Domański, Correcting the Picture? , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2018, t. 1–2 , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Niemiecka Aktion „Reinhardt” w działalności naukowej, edukacyjnej i memoratywnej Instytutu Pamięci Narodowej – sprawozdanie w związku z obchodami 80. rocznicy , Polish-Jewish Studies: Nr 5 (2024)
- Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Ujęcia i modele badawcze zjawiska pomocy udzielanej Żydom przez Polaków na okupowanych ziemiach polskich. Przegląd stanowisk polskich i polsko-żydowskich historyków , Polish-Jewish Studies: Nr 5 (2024)
- Tomasz Domański, W stronę bezkontekstowości. Garść refleksji na temat wystawy „Byli sąsiadami. Ludzkie wybory i zachowania w obliczu Zagłady” , Polish-Jewish Studies: Nr 5 (2024)
- Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Tomasz Domański, Żydzi w sprawach karnych przed Sądem Okręgowym w Kielcach w latach 1939–1941 – przyczynek do relacji polsko-żydowskich w okresie okupacji niemieckiej , Polish-Jewish Studies: Nr 3 (2022)
- Tomasz Domański, Correcting the Picture, Continued. , Polish-Jewish Studies: Nr 3 (2022)
- Tomasz Domański, The Trial of the Polnische Polizei Functionaries from Wodzisław Accused of Crimes Against Jews (Held According to the Regulations of the 31 August 1944 Decree) , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
