Ujęcia i modele badawcze zjawiska pomocy udzielanej Żydom przez Polaków na okupowanych ziemiach polskich. Przegląd stanowisk polskich i polsko-żydowskich historyków
Polish-Jewish Studies, Nr 5 (2024), strony: 87-134
Data publikacji: 2024-12-18
Abstrakt
Pomoc Żydom świadczona przez Polaków w czasie II wojny światowej przez wiele powojennych dziesięcioleci była zagadnieniem, którym zajmowało się nieliczne grono badaczy. Z reguły były to osoby, które podczas II wojny światowej same udzielały pomocy ludności żydowskiej lub były jej beneficjentami. Jednocześnie temat ten podlegał politycznym naciskom ze strony władzy komunistycznej. W niniejszym szkicu autorzy starają się odpowiedzieć na pytania, w jakim miejscu na szerokiej palecie problemów okupacyjnych sytuowano badania pomocowe oraz jak zjawisko pomocy rozumiano i opisywano w dotychczasowej historiografii. Autorzy nie mają wątpliwości, że decydujący okazał się model kumulatywny, polegający na przedstawianiu indywidualnych historii osób ratujących. Autorzy nie poprzestają jednak na tej diagnozie, wskazując na potrzebę głębokiego sproblematyzowania badań pomocowych.
Słowa kluczowe
pomoc Żydom • modele badawcze • Emanuel Ringelblum • Władysław Bartoszewski • Holocaust studies
Bibliografia
Aleksiun N., Historiografia na temat Zagłady i stosunków polsko-żydowskich w okresie drugiej wojny światowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1.
Arczyński M., Balcerak W., Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy Żydom w Polsce 1939–1945, Warszawa 1983.
Bartoszewski W., Przedmowa [w:] Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, wyd. 3 uzup., oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007.
Berendt G., Niemiecka polityka gospodarcza w okupowanej Polsce a materialne warunki niesienia pomocy Żydom [w:] Nie tylko o Ulmach. O pomocy udzielanej Żydom na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1945, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa 2023.
Berenstein T., Rutkowski A., Pomoc Żydom w Polsce 1939–1945, Warszawa 1963.
Biografie Sprawiedliwych, red. A. Krochmal, P. Pietrzyk, Warszawa 2023.
Chodakiewicz M.J., Refleksje: nowa praca, stare podejście [w:] Złote serca czy złote żniwa? Studia nad wojennymi losami Polaków i Żydów, red. M. J. Chodakiewicz, W. Muszyński, Warszawa 2011.
Chodakiewicz M.J., Żydzi i Polacy 1918–1995. Współistnienie – Zagłada – komunizm, Warszawa 2000.
Cobel-Tokarska M., Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, Warszawa 2012.
Czocher A., Okupacyjne uwarunkowania pomocy ukrywającym się Żydom w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Kościół, Żydzi, jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej, red. M. Wenklar, Kraków 2021.
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1–2, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.
Datner S., Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratowania Żydów w okupowanej Polsce, Warszawa 1968.
Datner S., Udział polskich jeńców wojennych w ratowaniu Żydów w czasie II wojny światowej, „Biuletyn ŻIH” 1978, nr 3–4 (107–108).
Dobroszycki L., Polska historiografia na temat Zagłady. Przegląd literatury i próba syntezy [w:] Holokaust z perspektywy półwiecza, red. D. Grinberg, P. Szapiro, Warszawa 1994.
Domański T., Gontarek A., Co wiemy o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w czasie II wojny światowej [w:] Nie tylko o Ulmach. O pomocy udzielanej Żydom na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1945, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa 2023.
Domański T., Gontarek A., Wstęp [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Domański T., Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski”, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa 2018, Warszawa 2019.
Domański T., Korekty ciąg dalszy. Odpowiedź redaktorom i współautorom książki „Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski”, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018 na ich polemikę z moją recenzją „Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki »Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski«, t. 1–2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa 2018, Warszawa 2019”, Warszawa 2020.
Domański T., Postępowania sądowe z dekretu z 31 sierpnia 1944 r. jako źródło do dziejów relacji polsko-żydowskich, ze szczególnym uwzględnieniem procesów tzw. sierpniówkowych na przykładzie powiatu kieleckiego [w:] Relacje polsko-żydowskie. Badania – kontrowersje – perspektywy, red. T. Domański, E. Majcher-Ociesa, Kielce–Warszawa 2021.
Domański T., Stan badań nad pomocą świadczoną Żydom przez ludność polską w okresie II wojny światowej na okupowanych terenach województwa kieleckiego [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Domański T., W stronę bezkontekstowości. Garść refleksji na temat wystawy: „Byli sąsiadami. Ludzkie wybory i zachowania w obliczu Zagłady” (w niniejszym tomie „Polish-Jewish Studies”).
Engelking B., Grabowski J., Wstęp [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.
Engelking B., Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011.
Forecki P., Po Jedwabnem. Anatomia pamięci funkcjonalnej, Warszawa 2018.
Gieroń R., Zarys problematyki pomocy udzielanej Żydom podczas okupacji niemieckiej w aktach postępowań karnych wszczętych na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 r. na obszarze powojennego województwa krakowskiego, „Polish-Jewish Studies” 2021, nr 2.
Gontarek A., Dyplomacja polska a pomoc udzielana Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką w latach 1939–1943 – stan badań [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Gontarek A., Działalność Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Hiszpanii na rzecz pomocy uchodźcom żydowskim w czasie II wojny światowej (w świetle akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych przechowywanych w Archiwum Instytutu Hoovera). Zarys problemu, „Almanach Historyczny” 2021, t. 23.
Gontarek A., Polskie przedstawicielstwo konsularno-dyplomatyczne w Hawanie a sprawa uchodźców żydowskich na Kubie podczas II wojny światowej, „Polish- Jewish Studies” 2020, t. 1.
Gontarek A., Władysław Günther-Schwarzburg jako poseł Rzeczypospolitej Polskiej w Atenach i jego działalność na rzecz polskich i żydowskich uchodźców w Grecji w latach 1939–1941, „Polish-Jewish Studies” 2022, t. 3.
Grabowski J., Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Grądzka-Rejak M., Namysło A., Indeks Polaków zamordowanych i represjonowanych za pomoc Żydom w okresie II wojny światowej [w:] Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Grynberg M., Księga sprawiedliwych, Warszawa 1993.
Hera J., Polacy ratujący Żydów. Słownik, Warszawa 2014.
Iranek-Osmecki K., He who saves one life, New York 1971 (wyd. 2: New York 1979).
Iranek-Osmecki K., Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa 2009.
Kalisz M., Rączy E., Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945, Rzeszów 2015.
Karwowska B., Bystander czy (pasywny) świadek? Kilka uwag nad konsekwencjami wyboru terminologii w badaniach nad Zagładą lub Holocaustem, „Roczniki Humanistyczne” 2016, t. 64, z. 1.
Kermisz J., Powstanie w getcie warszawskim (19 kwietnia – 16 maja 1943), Łódź 1946.
Kocik K., Obraz Rady Pomocy Żydom w wybranych polskich tekstach naukowych z lat 1945– 1989 [w:] Kościół, Żydzi, jezuici. Wokół pomocy Żydom w czasie II wojny światowej, red. M. Wenklar, Kraków 2021.
Korboński S., Polskie Państwo Podziemne. Przewodnik po podziemiu z lat 1939–1945, Bydgoszcz (b.d.w.).
Kornacki P., Holokaust bez Niemców. Recenzja książki Anny Bikont, „Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie”, Wołowiec 2022, 464 s., „Polish-Jewish Studies” 2023, nr 4.
Krochmal A., Pomoc Żydom w czasie II wojny światowej w świetle polskich i niemieckich źródeł archiwalnych [w:] Z dziejów stosunków polsko-żydowskich w XX wieku, red. E. Czop, E. Rączy, Rzeszów 2009.
Krupa B., Historia krytyczna i jej „gabinet cieni”. Historiografia polska wobec Zagłady 2003–2013, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10.
Krupa B., Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003), Kraków 2013.
Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska, red. I. Gutman et al., t. 1–2, Kraków 2009.
Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. A. Namysło, Warszawa 2009.
Leociak J., Dyskurs o pomocy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Libionka D., Antysemityzm i Zagłada na łamach prasy w Polsce w latach 1945–1946, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 1997, t. 2.
Libionka D., Polskie piśmiennictwo na temat zorganizowanej i indywidualnej pomocy Żydom (1945–2008), „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Lista Ładosia, red. J. Kumoch, Warszawa 2022.
Madaj K., Żuławnik M., Proboszcz getta, Warszawa 2010.
Majka J., Ostasz G., Pułkownik Kazimierz Iranek-Osmecki. Emisariusz, cichociemny, oficer Komendy Głównej Armii Krajowej, Rzeszów 2007.
Marzec 1968. Trzydzieści lat później. Referaty, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaręba, Warszawa 1998.
Mazur M., Polityczne kampanie prasowe w okresie rządów Władysława Gomułki, Lublin 2004.
Melchior M., Uciekinierzy z gett po „aryjskiej” stronie na prowincji dystryktu warszawskiego – sposoby przetrwania [w:] Prowincja noc. Żydzi i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Młynarczyk J.A., Piątkowski S., Cena poświęcenia. Zbrodnie na Polakach za pomoc udzielaną Żydom w okolicach Ciepielowa, Kraków 2007.
Musiał B., Kto dopomoże Żydowi…, Poznań 2019.
Nalewajko-Kulikov J., Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.
Namysło A., Po tej stronie był również Człowiek. Mieszkańcy przedwojennego województwa śląskiego z pomocą Żydom w okresie II wojny światowej, Katowice–Warszawa 2021.
Namysło A., Wprowadzenie do drugiego wydania [w:] T. Prekerowa, Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, wyd. 2, Warszawa 2019.
Orlicki J., Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1949, Szczecin 1983.
Osęka P., Syjoniści, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie marca 1968, Warszawa 1999.
Persak K., Co dziś wiemy o niemieckich represjach za pomoc udzielaną Żydom?, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2020, nr 16.
Persecution for Providing Help to Jews in Occupied Polish Territories during World War II, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2022.
Pietrzykowski S., Stan badań nad pomocą świadczoną przez Polaków społeczności żydowskiej w województwie poznańskim w latach 1939–1945 [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Polacy – Żydzi 1939–1945, oprac. S. Wroński, M. Zwolakowa, Warszawa 1971.
Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa 1982; wyd. 2, 2019.
Prekerowa T., Who helped Jews during the Holocaust in Poland, „Acta Poloniae Historica” 1997, nr 76.
Prekerowa T., Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1939–1945, Warszawa 1992.
Rada Pomocy Żydom „Żegota” przy Pełnomocniku Rządu RP na Kraj i Referat Żydowski „Żegota” Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu RP na Kraj. Dokumenty z zasobu Archiwum Akt Nowych 1942–1944, wybór i oprac. M. Olczak, Warszawa [2015].
Rączy E., Historiografia polska przełomu XX/XXI wobec Zagłady Żydów oraz stosunków polsko-żydowskich. Zarys problematyki, „Białostockie Teki Historyczne” 2017, t. 15.
Rączy E., Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945, Rzeszów 2008.
Rączy E., Witowicz I., Polacy ratujący Żydów na Rzeszowszczyźnie w latach 1939–1945 / Poles Rescuing Jews in the Rzeszów Region in the Years 1939–1945, Rzeszów 2011.
Relacje o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939–1945, t. 1: Dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa, wybór i oprac. t. 1–7 S. Piątkowski, Lublin–Warszawa 2018; t. 2: Dystrykt krakowski Generalnego Gubernatorstwa, Lublin–Warszawa 2020; t. 3: Dystrykt lubelski Generalnego Gubernatorstwa, Lublin–Warszawa 2020; t. 4: Dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 2020; t. 5: Dystrykt Galicja Generalnego Gubernatorstwa i Wołyń, Lublin–Warszawa 2021; t. 6: Białostocczyzna, Nowogródczyzna, Polesie, Wileńszczyzna, Lublin–Warszawa 2022; t. 7: Trzecia Rzesza i ziemie polskie do niej wcielone, Lublin–Warszawa 2023.
Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, red. M. Grądzka-Rejak, A. Namysło, Warszawa 2019.
Ringelblum E., Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Pisma z bunkra, oprac. T. Epstein, Warszawa 2020.
Ringelblum E., Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. i wstęp A. Eisenbach, Warszawa 1988.
Ruch podziemny w gettach i obozach, oprac. B. Ajzensztajn, Łódź 1946.
Siepracka D., Wróbel J., Stan badań na temat pomocy udzielanej przez Polaków ludności żydowskiej na obszarze województwa łódzkiego w latach okupacji niemieckiej 1919–1945 [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Sinnreich H., Polska i żydowska historiografia stosunków żydowsko-polskich podczas drugiej wojny światowej [w:] Polacy i Żydzi. Kwestia otwarta, red. R. Cherry, A. Orla-Bukowska, Warszawa 2008.
Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Szpytma M., Sprawiedliwi i ich świat. Markowa w fotografii Józefa Ulmy, Kraków 2007.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 1966.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, wyd. 2 rozszerz., oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 1969.
Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, wyd. 3 uzup., oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007.
Tokarska-Bakir J., Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski 1939–1946, Wołowiec 2012.
Tomaszewski J., Historiografia polska o Zagładzie, „Biuletyn ŻIH” 2000, nr 2.
Urynowicz M., O pomocy Żydom w IFiS PAN – kilka uwag, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2009, nr 3.
Urynowicz M., Stosunki polsko-żydowskie w Warszawie w okresie okupacji hitlerowskiej [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.
Urynowicz M., Zorganizowana i indywidualna pomoc Polaków dla ludności żydowskiej eksterminowanej przez okupanta niemieckiego w okresie drugiej wojny światowej [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006.
Wichert W., Niemiecki system okupacyjny na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Zarys problematyki [w:] Stan badań nad pomocą Żydom na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką – przegląd piśmiennictwa, red. T. Domański, A. Gontarek, Warszawa–Kielce 2022.
Za to groziła śmierć. Polacy z pomocą Żydom w czasie okupacji, wstęp, wybór i red. W. Smólski, Warszawa 1981.
Zieliński K., Kilka uwag o polityce historycznej w Polsce, „Wschód Europy” 2022, t. 8.
Zimmerman J., Polskie Państwo Podziemne i Żydzi w czasie II wojny światowej, tłum. M. Macińska, Warszawa 2018.
Żbikowski A., Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. idem, Warszawa 2006.
https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/katalog-publikacji/43598,Zaglada-Zydow-i-stosunki-polsko-zydowskie-podczas-II-wojny-swiatowej-katalog-pub.html, dostęp 4 III 2024 r.
Sułek A., Ulmowie na tle. Ten obraz relacji Polaków z Żydami jest bardziej skomplikowany, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/2228386,1,ulmowie-na-tle-ten -obraz-relacji-polakow-z-zydami-jest-bardziej-skomplikowany.read, dostęp 23 XI 2023 r.
https://czasopisma.ipn.gov.pl/index.php/pjs, dostęp 5 I 2024 r.
https://www.holocaustresearch.pl/index.php?show=555, dostęp 4 III 2024 r.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Polish-Jewish Studies
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Domański, Niemiecka administracja gminna w Generalnym Gubernatorstwie i jej pozostałość aktowa do badań nad relacjami polsko-żydowskimi. Przykład dystryktu radomskiego , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)
- Tomasz Domański, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Korekta obrazu? Refleksje źródłoznawcze wokół książki Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2018, t. 1–2 , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 2 (2021)
- Tomasz Domański, Sprawozdanie z konferencji „Relacje polsko-żydowskie w XX wieku. Badania – kontrowersje – perspektywy”, Colloquium III: „Polacy i Żydzi w cieniu okupacji niemieckiej na ziemiach polskich”, Kielce 2019 , Polish-Jewish Studies: Nr 2 (2021)
- Tomasz Domański, Correcting the Picture? , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, The Trial of the Polnische Polizei Functionaries from Wodzisław Accused of Crimes Against Jews (Held According to the Regulations of the 31 August 1944 Decree) , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 3 (2022)
- Tomasz Domański, Introduction , Polish-Jewish Studies: Nr 1 (2020)
- Tomasz Domański, Alicja Gontarek, Wstęp , Polish-Jewish Studies: Nr 4 (2023)