R ola Kościoła katolickiego w trzech ostatnich latach istnienia PRL była znacząca. Po trzeciej pielgrzymce Jana Pawła II wspomniana instytucja wystąpiła jako pośrednik i moderator dialogu między władzami a opozycją. Episkopat konsekwentnie odrzucał kolejne propozycje strony rządowej zmierzające do reformy systemu bez udziału dzia- łaczy zdelegalizowanej „Solidarności”. Zaangażowanie hierarchii kościelnej było nie- zwykle ważne dla doprowadzenia do rozmów „okrągłego stołu” oraz w czasie wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 r., gdy jej wsparcie okazało się kluczowe dla zwycięstwa Komitetu Obywatelskiego i klęski listy rządowej. W tym okresie Episkopat odniósł także bezprecedensowe sukcesy w zakresie relacji państwo–Kościół: uregulowanie swojego statusu prawnego i nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Stolicą Apostolską i PRL. Oba osiągnął na własnych warunkach, wykorzystując swoją silniejszą pozycję negocjacyjną. Artykuł przedstawia podejście struktur centralnych Kościoła w Polsce do sytuacji politycznej w ostatnich trzech latach PRL, gdy Episkopat był swego rodzaju akuszerem porozumienia między władzą a opozycją.

I nterpretacje ruchu „Solidarność” są zbliżone do klasycznych podejść w teoriach ruchów społecznych, z których każda inaczej rozumie społeczny mechanizm napędza- jący ich działanie. Celem artykułu jest uporządkowanie tych interpretacji, funkcjonu- jących w literaturze socjologicznej, krajowej i zagranicznej (i na ogół słabo znanych historykom). Autor wyodrębnia podejścia ujmujące „Solidarność” jako ruch klasowy, postrzegające jego powstanie jako reakcję na kryzys systemu oraz takie, w których za siłę napędową ruchu uznaje się działania opozycji demokratycznej, a także dwa rodzaje metod nawiązujących do tzw. teorii nowych ruchów społecznych. Według autora żadne z opisanych podejść teoretycznych nie ujmuje dynamiki ruchu „Solidarności” w całej jego złożoności, w szczególności zaś nie wyjaśnia jego rozmiarów i długotrwałych kon- sekwencji kulturowych. Poszczególne z nich wskazują jednak na ważne aspekty jego działania i tworzą podstawę do dalszych bardziej syntetycznych badań.

P owstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” po fali strajków na Wybrzeżu w sierpniu 1980 r. spowodowało polaryzację w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Artykuł przedstawia stosunek redakcji krakowskiego dziennika PZPR, „Gazety Krakowskiej” (do 31 grudnia 1980 r. – „Gazety Południowej”) do „Solidarności” od września 1980 r. (tj. zakończenia strajków na Wybrzeżu) do 13 grudnia 1981 r. (wprowadzenia stanu wojennego). Zawiera też opis podziału w par- tii. Na podstawie krytycznej analizy źródeł autor wyróżnił kilka problemów: poparcie dla działań „Solidarności”, promowanie umiarkowanego nurtu w NSZZ „Solidarność”, chęć mediacji pomiędzy PZPR a „Solidarnością” oraz nawoływanie do odejścia od możliwości konfrontacji siłowej z obu stron. W artykule została także przedstawiona krytyka działaczy partyjnych wobec stosunku „Gazety Krakowskiej” do „Solidarności”. Główne źródło do badań stanowią artykuły prasowe publikowane na łamach „Gazety Krakowskiej” od września 1980 r. do grudnia 1981 r. Ponadto artykuł oparty został na aktach przechowywanych w Archiwum Narodowym w Krakowie oraz Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie. Autor przeprowadził również rozmowy z Jerzym Sadeckim i Zbigniewem Reguckim.

W latach osiemdziesiątych XX w. między Chińską Republiką Ludową (ChRL) a Polską Rzeczpospolitą Ludową nastąpiła znaczna poprawa dwustronnych stosunków, które wcześniej, z uwagi na konflikt chińsko-sowiecki, pozostawiały wiele do życzenia. Symbolem tego swoistego „nowego otwarcia” stała się wizyta Wojciecha Jaruzelskiego w Pekinie, do której doszło we wrześniu 1986 r. Chociaż w Warszawie obiecywano sobie wiele po współpracy z ChRL, zwłaszcza na niwie gospodarczej, to jednak wkrótce okazało się, że Pekin był partnerem niezwykle pragmatycznym i skupionym głównie na reali- zowaniu własnych interesów gospodarczych i politycznych. Z tego powodu ożywienie relacji chińsko-polskich ostatecznie dla Warszawy było pewnym rozczarowaniem, gdyż nie wiązało się na dłuższą metę z ożywieniem handlowym, na które bardzo liczono, a i pozyskiwane z ChRL informacje na temat tamtejszych reform gospodarczych miały ograniczoną wartość z uwagi na specyfikę funkcjonowania Państwa Środka. Celem artykułu jest zaprezentowanie dynamiki zmian w relacjach polsko-chińskich w latach osiemdziesiątych XX w.

W ładze partyjno-rządowe w ostatnim programie PRL przewidzianym na lata 1986–1990 wytyczyły kierunki oddziaływań państwa na Polonię. Niniejszy arty- kuł przybliża ów program, który opracowała Międzyresortowa Komisja do spraw Polonii. W pierwszej części tekstu autorka zdefiniowała podstawowe pojęcia oraz przedstawiła dotychczasowy stan badań nad duszpasterstwem polonijnym w PRL, w drugiej omówiła założenia programu rządowego PRL odnośnie do duszpasterstwa polonijnego. Na końcu przywołała oceny władz partyjno-rządowych co do realizacji przyjętego programu. Podstawę źródłową opracowania stanowią przede wszystkim zespoły akt Wydziału Zagranicznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz Urzędu do spraw Wyznań przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Artykuł przedstawia politykę papieża Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej wobec Polski w okresie wielkiej geopolitycznej zmiany końca lat osiemdziesiątych i początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Prezentuje postać papieża w omawianym okresie przede wszystkim jako decydenta mającego wpływ na politykę globalną, a także na sytuację w ojczystym kraju. Przedmiotem zainteresowania autora jest wpływ Jana Pawła II na sytuację w Polsce jako kluczowym państwie transformacji postkomunistycznej. Problematyka zaprezentowana została na szerszym tle historycznym z uwzględnieniem stosunku Jana Pawła II do ostatniej ekipy władzy komunistycznej w Polsce oraz pierwszego niekomunistycznego rządu sformowanego przez Tadeusza Mazowieckiego. W tekście można znaleźć odpowiedzi na pytanie o różnice pomiędzy polityką Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej, rozważania na temat przyczyn tych rozbieżności, a także na temat metod i mechanizmów wpływania przez papieża na sytuację w jego rodzinnym kraju.

Historia węgierskiego ruchu opozycji demokratycznej pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. jest nierozerwalnie związana z powstaniem ruchu opozycyjnego w Polsce. Wydarzenia w Polsce – w szczególności powołanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w 1980 r. – wywarły decydujący wpływ na sposób myślenia, działania i program opozycji węgierskiej. Celem artykułu jest zbadanie kanałów oddziaływania polskiej opozycji na powstanie forum „drugiej opinii publicznej” na Węgrzech (tak zwanych wolnych uniwersytetów i wydawnictw podziemnych), ruchów ulicznych, działalność solidarnościową, debaty programowe i nowe partie polityczne. Autor podejmuje analizę dokumentów byłej węgierskiej i polskiej Służby Bezpieczeństwa pod kątem kontaktów z opozycją, zbiorów Archiwum Otwartego Społeczeństwa w Budapeszcie, materiałów wydawnictw podziemnych z lat osiemdziesiątych XX w. Przeprowadził także wywiady z wiodącymi przedstawicielami węgierskiej i polskiej opozycji, którzy byli zaangażowani w budowę stosunków. Niniejszy artykuł stanowi część przygotowanej do wydania monografii, której przedmiotem jest cała historia stosunków opozycji w Polsce i na Węgrzech w latach 1976–1989.

K omunistyczna Partia Litwy w latach 1988–1990 przeszła transformację od partii mar- ksistowsko-leninowskiej do klasycznej socjaldemokratycznej formacji noszącej nazwę Litewska Demokratyczna Partia Pracy. Potrafiła wykorzystać idee pierestrojki Michaiła Gorbaczowa do osiągnięcia swych celów. W szeregach partii było kilku doświadczo- nych polityków (Algirdas Brazauskas, Česlovas Juršėnas i inni), którzy przeprowadzili ją przez skomplikowany okres transformacji polityczno-gospodarczej. Jak trudny i nie- bezpieczny on był, pokazały tragiczne wydarzenia z 13 stycznia 1991 r., w których na skutek akcji żołnierzy sowieckich zginęło 14 cywilów. Jesienią 1992 r. LDDP odniosła ogromny sukces w wyborach do sejmu, uzyskując ponad połowę mandatów. Jej przewod- niczący Algirdas Brazauskas został wybrany na prezydenta Litwy. Formacja miała swych przedstawicieli we wszystkich kadencjach Sejmu Litwy jeszcze po 1990 r. Pomimo tych sukcesów Sejm Litwy w czerwcu 2017 r. większością głosów przyjął rezolucję uznającą KPL za organizację przestępczą. Drugi odłam KPL, opowiadający się za pozostaniem w łonie KPZR, już po wydarzeniach z 13 stycznia 1991 r. został oskarżony o działania na rzecz obalenia niepodległości Litwy, uznany za nielegalny i skierowany przeciw kra- jowi, a jego czołowi przedstawiciele skazani na długoletnie więzienie.

A utor opracowania analizuje sytuację polityczną i społeczną na Słowacji w latach osiemdziesiątych XX w. oraz zmiany historyczne w 1989 r., które doprowadziły do upadku reżimu komunistycznego. Opracowanie przedstawia zarys najważniejszych wydarzeń historycznych: stopniowe osłabienie reżimu, zmiany w partii komunistycz- nej i nasilenie działalności opozycyjnej. W artykule autor koncentruje się na tym, co stało się w listopadzie i grudniu 1989 r. oraz na przebiegu upadku reżimu. Uwagę spo- łeczeństwa pochłaniała działalność ruchów młodzieżowych i studenckich na Słowacji, w szczególności manifestacja studentów w Bratysławie dnia 16 listopada. Manifestację tę można uznać za wstęp do łagodnej rewolucji na Słowacji i trampolinę dla uczestniczą- cych w niej studentów, którzy zachęceni wydarzeniami praskimi podjęli otwarty protest na uniwersytecie, tworząc pierwszy w historii Słowacji komitet strajkowy studentów. Autor analizuje także powstanie i rozwój ruchu Społeczeństwo Przeciwko Przemocy w listopadzie 1989 r. i prowadzone przez nie rozmowy Okrągłego Stołu z przedstawi- cielami partii komunistycznej. Rozmowy te stały się początkiem procesu przejścia od totalitarnego reżimu komunistycznego do systemu demokratycznego.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. Komunistyczna Partia Ukrainy znalazła się w stanie głębokiego systemowego kryzysu, co wywołało falę niezadowolenia wśród znacznej części ludności USRR, zwłaszcza w regionach zachodnich, a następnie doprowadziło do demontażu systemu komunistycznego w 1991 r. Artykuł analizuje ogólne tendencje w procesach społecznych i politycznych w USRR w okresie głasnosti, przebudowy i demokratyzacji (1985–1991), charakteryzuje specyfikę powstawania nieformalnych organizacji społecznych i politycznych, Ludowego Ruchu Ukrainy oraz ich postulatów, a także sposobów ich realizacji, omawia stosunki na linii państwo–Cerkiew, a także specyfikę kwestii legalizacji Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej i Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w USRR oraz stosunki międzywyznaniowe na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. Pokazuje również, że stosunkowa stabilizacja polityczna w pierwszych latach przebudowy zmieniła się po kampanii wyborczej w 1990 r. do Rady Najwyższej USRR i do miejscowych organów władzy, w wyniku czego nastąpiła eskalacja konfliktu politycznego między siłami narodowo- -demokratycznymi a KPU. Wszystko to zaowocowało zdobyciem niepodległości przez Ukrainę 24 sierpnia 1991 r.

L wów przez trzy tygodnie (1–22 listopada 1918 r.) był miastem podzielonym. Ukraińcy, którzy próbowali go zająć, natknęli się na spontaniczny opór mieszkańców. Żydzi, któ- rzy po ludności polskiej stanowili drugą pod względem liczebności społeczność mia- sta, powołali własną milicję i ogłosili neutralność. Nie przestrzegali jej jednak, a mili- cja współpracowała czynnie z wojskiem ukraińskim. Po wyparciu Ukraińców przez obrońców Lwowa i ochotnicze oddziały przybyłe z Krakowa w mieście doszło do rozru- chów o podłożu bandyckim, których ofiarą padły 44 osoby (33 żydów i 11 chrześcijan), a 443 zostały ranne. To oficjalne dane ustalone przez Nadzwyczajną Rządową Komisję Śledczą pracującą pod prezydencją sędziego Zygmunta Rymowicza. Zamieszki trwały kilka dni (22–24 listopada 1918 r.). Polskie władze wojskowe zareagowały z opóźnie- niem, co sprzyjało ekscesom. Artykuł dowodzi, że w świetle narodowości (wyznania) ofiar rozruchy miały podłoże kryminalne i bandyckie.

Politykę administracyjną resortu spraw wewnętrznych w zakresie spraw wojskowych w latach 1926–1939 realizowali ministrowie spraw wewnętrznych i wybrane komórki organizacyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Samodzielny Wydział Wojskowy, Biuro Wojskowe), a w terenie wojewodowie (wydziały wojskowe urzędów wojewódzkich) i starostowie (referaty wojskowe w urzędach starościńskich). W pierwszym okresie rządów Józefa Piłsudskiego (1926–1930) szefostwo administracji spraw wewnętrznych koncentrowało się na usprawnieniach organizacyjnych dotyczących organów centralnych i struktur terenowych, tj. administracji ogólnej i samorządu terytorialnego. Ich główne zadania to: usprawnienie poboru rekruta do armii, wypłacanie zasiłków wojskowych, przygotowanie struktur administracji publicznej do mobilizacji wojennej i do jej osłony. Intensywnie wdrażano nowe formy w zakresie przysposobienia wojskowego, rozbudowując je o sprawy wychowania fizycznego oraz inicjując społeczne komitety wychowania fizycznego i przysposobienia fizycznego. W mniejszym zakresie zajmowano się kwestiami obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej kraju. W latach 1930–1935 do głównych zainteresowań resortu w dziedzinie spraw wojskowych należy zaliczyć usprawnianie form i metod poboru wojskowego, kwestie zasiłków wojskowych, mobilizacji i osłony, nadzoru nad współpracą administracji ogólnej z dowództwami jednostek wojskowych podczas ćwiczeń oraz zagadnienia wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. W tym czasie wiele uwagi poświęcono obronie przeciwlotniczej i przeciwgazowej Rzeczypospolitej. W ostatnich latach przed II wojną światową (1935–1939) na plan pierwszy wybijały się problemy szeroko rozumianych przygotowań do wojny. Poza tym wciąż ważne miejsce zajmowały: pobór wojskowy, zwłaszcza po ogłoszeniu 23 marca 1939 r. mobilizacji alarmowej systemem niejawnym, zagadnienia mobilizacji i osłony (np. unieruchomienie „elementów niepożądanych w państwie”), rozwój wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, rozbudowa struktur obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej kraju, w którą zaangażowano administrację ogólną, samorząd terytorialny, stowarzyszenia społeczne, takie jak: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Polski Czerwony Krzyż i Związek Straży Pożarnych.

Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna (USDP) powstała w 1899 r. Podjęła próbę połączenia myśli nacjonalistycznej i marksistowskiej, a także aktywnego zaangażowania się w życie polityczne na ziemiach zachodnioukraińskich (do 1939 r.). Po stłumieniu rewolucji ukraińskiej i otwartym przejściu USDP do poparcia komunizmu w marcu 1923 r. władze polskie wydały na początku 1924 r. zakaz działania Ukraińskiej Partii Socjaldemokratycznej. Ideologiczna i organizacyjna odbudowa ukraińskiej socjaldemokracji, która nastąpiła po 1925 r., zakończyła się w grudniu 1928 r. kongresem socjalistów ukraińskich we Lwowie. Przywrócona do życia Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna wykorzystała metody parlamentarne, żeby stworzyć niezależne socjalistyczne państwo ukraińskie, któremu przeciwstawiało się ukraińskie podziemie nacjonalistyczne, i nawiązała kontakty z socjalistami polskimi i żydowskimi. W latach trzydziestych XX w. partia była trzykrotnie zaangażowana w procesy konsolidacji działających legalnie partii ukraińskich o orientacji narodowej w Polsce, do których dochodziło pod wpływem szeregu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W dziesięcioleciu przedwojennym wpływy USDP i ogólnie socjaldemokracji w II Rzeczypospolitej osłabły w wyniku kryzysu sił demokratycznych i wzrostu autorytaryzmu w różnych formach w skali całej Europy.

Z jawisko działalności szpiegowskiej w kontekście nielegalnych migracji na terenach przygranicznych II Rzeczypospolitej pozostaje nadal mało zbadane. Celem niniejszego artykułu jest analiza procederu nielegalnego przekraczania granicy państwowej i wyjaś- nienie wpływu tego zjawiska na sytuację polityczną i gospodarczą w przygranicznym pasie województwa tarnopolskiego, a ściślej w jego powiatach: borszczowskim, czortkow- skim, kopyczynieckim, skałackim i zbaraskim, w latach 1921–1939. Najprawdopodobniej jest to pierwsza próba przybliżenia zależności między stanem ochrony granicy pań- stwowej, konfliktem ukraińsko-polskim w warunkach istnienia państwa polskiego i działalnością dywersyjno-wywiadowczą władz radzieckich na obszarze jednego ze wschodnich województw ІІ Rzeczypospolitej.

A rtykuł przedstawia losy sześciu prawników wojskowych, Polaków, którzy w latach trzydziestych XX w. służyli w Armii Czerwonej lub wojskach NKWD, w 1936 r. nadano im stopień wojenjurista 1. rangi (odpowiadający wówczas randze pułkownika), a następ- nie wstąpili do Wojska Polskiego. Na podstawie źródeł, pochodzących głównie z archi- wów rosyjskich, zrekonstruowano kariery tych oficerów w okresie ich służby w siłach zbrojnych ZSRR. Pozwoliło to na nakreślenie ich portretu zbiorowego. Wszyscy legi- tymowali się wątpliwym wykształceniem zawodowym, przez wiele lat służyli w orga- nach związanych z systemem represyjnym państwa radzieckiego oraz byli dyspozycyjni wobec organów NKWD w czasie wielkiej czystki (1937–1938). Mimo poddania więk- szości z nich w 1938 r. różnego rodzaju represjom otrzymali rękojmię realizacji w Polsce polityki zgodnej z interesem ZSRR.

Powojenne losy Aleksandra Ładosia pozostają najmniej zbadanym okresem jego życia. Kiedy latem 1945 r. zakończył swoją misję kierownika Poselstwa RP w Bernie, pozostał na emigracji. Dzięki pozycji w środowisku ludowców został przedstawicielem mikołajczykowskiego Polskiego Stronnictwa Ludowego na Europę Zachodnią. Pod koniec lat czterdziestych wycofał się z życia publicznego i w 1960 r. repatriował się do kraju. Dzięki bogatej dokumentacji wywiadu PRL, dostępnej od kilku lat, można bliżej poznać okoliczności związane z jego powrotem, a przede wszystkim odtworzyć przebieg kilkuletniego „dialogu operacyjnego”, który prowadzili z nim przedstawiciele bezpieki.

W strukturze administracji państw tzw. demokracji ludowej utworzono z inspiracji Kremla wyspecjalizowane podmioty, które odpowiadały za planowanie, koordynację i realizację polityki wyznaniowej. Ponieważ – niezależnie od lokalnych uwarunko- wań – zakres ich kompetencji był właściwie tożsamy (dotyczyło to także podstawowego celu, czyli dążenia do zniszczenia, względnie podporządkowania państwu instytucji wyznaniowych), miały podstawy do rozwinięcia między sobą współpracy instytucjo- nalnej. Artykuł przybliża kulisy nawiązania formalnych relacji przez polski Urząd do spraw Wyznań z jego odpowiednikami w państwach Europy Środkowo-Wschodniej: Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej, Węgierskiej Republice Ludowej i Niemieckiej Republice Demokratycznej. Unaocznia, że początkowo nie należały one do owocnych, zwłaszcza na tle ożywionych kontaktów między resortami wyznaniowymi czechosło- wackim i węgierskim. Sytuacja pod tym względem zmieniła się w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX w. Wizyty, rewizyty i międzynarodowe spotkania z udziałem pracow- ników administracji wyznaniowej państw bloku wschodniego pozwalały na wymianę doświadczeń oraz projektowanie polityki wobec Kościołów i związków wyznaniowych, nawet w skali globalnej.

Wydział do spraw Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie rozpoczął działalność w 1975 r. Przez cały okres swojego istnienia, do końca 1989 r., funkcjonował jako samodzielny wydział wyodrębniony w strukturze tego urzędu. Swoim zasięgiem obejmował obszar województwa tarnowskiego. Na jego terenie koordynował wszelkie działania z zakresu materii wyznaniowej. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie i omówienie pozostałości aktowej powstałej w wyniku działalności tego wydziału oraz ukazanie jej wartości badawczej jako źródła do badań nad kierunkami polityki wyznaniowej realizowanej w PRL na szczeblu wojewódzkim. W opracowaniu zwrócono uwagę na postać fizyczną archiwaliów oraz ich stan zachowania. Podstawę źródłową niniejszego opracowania stanowią archiwalia wytworzone i zgromadzone w czasie funkcjonowania WdsW Urzędu Wojewódzkiego w Tarnowie oraz wszelkie dostępne materiały archiwalne wytworzone przez inne wydziały tarnowskiego urzędu wojewódzkiego, a także akty prawne, zwłaszcza zarządzenia i decyzje wojewody tarnowskiego, dotyczące omawianej problematyki.

P rymas Polski kardynał Stefan Wyszyński spędził w Krynicy-Zdroju w latach 1951–1978 łącznie pół roku. W uzdrowisku tym nie tylko wypoczywał, lecz także zajmował się waż- nymi sprawami Kościoła w Polsce i przyjmował licznych gości, zarówno duchownych, wśród których był kardynał Karol Wojtyła, jak i świeckich, m.in. Jerzego Turowicza i Jerzego Zawieyskiego. Zatrzymywał się zawsze u sióstr elżbietanek, choć szczegól- ne miejsce w Krynicy stanowiła dla niego willa „Ostoja”, przekazana mu w dzierżawę i użytkowanie przez rodzinę Marii Okońskiej i prowadzona jako dom wypoczynko- wo-rekolekcyjny dla młodzieży przez panie z Instytutu Prymasowskiego. Długoletnią kierowniczką „Ostoi” była Róża Siemieńska, która dzięki wsparciu prymasa, mimo przeciwdziałania ze strony miejscowych władz, zdołała przeprowadzić remont i rozbu- dować pensjonat, który funkcjonuje do dziś jako Ośrodek Wychowawczo-Formacyjny im. kard. Stefana Wyszyńskiego. Artykuł dokumentuje urlopy kardynała Stefana Wyszyńskiego w Krynicy-Zdroju.

S łużba Bezpieczeństwa osobą Zbigniewa Herberta interesowała się przez blisko 30 lat. Początkowo próbowano zwerbować go do współpracy, a później (w związku z jego zaangażowaniem opozycyjnym) poddano rozpracowaniu. W latach sześćdzie- siątych i siedemdziesiątych działania w stosunku do niego prowadził m.in. wywiad. Jego funkcjonariusze planowali pozyskać go jako swojego agenta. Miały temu służyć prowadzone z nim rozmowy. Herbert tych rozmów – prowadzonych zresztą począt- kowo pod szyldem urzędników MSZ – nie odmawiał, nie był jednak skłonny do współpracy. Nie ukrywał też przed rodziną i znajomymi ani faktu zainteresowania jego osobą ze strony Służby Bezpieczeństwa, ani prowadzenia z jej funkcjonariusza- mi rozmów. W efekcie SB zrezygnowała z jego werbunku. Zbigniew Herbert wyszedł więc z tego swoistego pojedynku zwycięsko, choć nie bez szwanku – można się zasta- nawiać, czy w trakcie prowadzonych z nim rozmów nie powiedział funkcjonariuszom SB zbyt dużo.

24 października 1985 r. Eryk Sztekker, socjolog i pracownik Urzędu do spraw Wyznań w Warszawie, podczas kursu dla dyrektorów wydziałów do spraw wyznań wygłosił wykład, w którym przedstawił z punktu widzenia władzy, a ściślej Urzędu do spraw Wyznań – instytucji będącej elementem aparatu kontroli i represji państwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych – związki Kościoła katolickiego ze środowiska- mi twórczymi, ludźmi kultury, literatami i artystami w latach osiemdziesiątych XX w. w komunistycznej Polsce. Artykuł jest próbą syntetycznego przedstawienia zjawiska, które nabrzmiewało od połowy lat siedemdziesiątych, a w pierwszej połowie lat osiem- dziesiątych nabrało charakteru masowego. Przez władze państwowe i partyjne postrze- gane było jako poważny problem. Pojawienie się twórców i ludzi kultury w kościołach, gdzie mogli bez ingerencji cenzury prezentować swoją twórczość i wyniki badań oraz dzielić się swoimi przemyśleniami, stanowiło zagrożenie dla państwowego monopolu w obszarze dystrybucji kultury.

Od czasu wprowadzenia stanu wojennego w Polsce Biuro Studiów Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych miało za zadanie nie tylko prowadzić działania operacyjne skierowane wobec najważniejszych organizacji podziemia solidarnościowego, lecz także tworzyć i gromadzić materiały analityczne na jego temat. Cyklicznie opracowywano raporty zawierające liczbę osób zaangażowanych w podziemną opozycję i charakterystykę organizacji działających w jej ramach. W tego typu analizach oceniano również skalę penetracji przez różne jednostki SB (nie tylko Biuro Studiów) konspiracyjnych środowisk, starano się przewidzieć dynamikę rozwoju sytuacji w podziemiu, a także kreślono scenariusze możliwych działań, które mogłyby je osłabić. Publikowany dokument jest ostatnią taką analizą sporządzoną przed rozpoczęciem rozmów Okrągłego Stołu. Rzuca światło na ocenę podziemia, jaka obowiązywała w Biurze Studiów SB i kierownictwie MSW w tym czasie. Dokument pokazuje, że chociaż SB odnosiła sukcesy w rozbijaniu podziemnych struktur i plasowaniu w niej agentury, to jednak nie była w stanie zapanować nad nimi i wpłynąć na ich rozwój.