Język Polski
English
„Rewolucyjna czujność”. Czystka w partii po III Plenum KC PZPR (11–13 listopada 1949 r.)
Adam Dziuba
https://orcid.org/0000-0001-6083-8970
Instytut Pamięci Narodowej
BiogramAdam Dziuba (ur. 1964) – doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie historii, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach, redaktor naczelny rocznika naukowego „Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja”. Autor czterech monografii i ponad dwustu tekstów naukowych oraz popularnonaukowych poświęconych najnowszym dziejom Polski. Interesuje się m.in. politycznymi aspektami funkcjonowania systemu komunistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem roli Polskiej Partii Robotniczej / Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, głównie na scenie politycznej Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, Nr 23 (2025), strony: 451-477
Data publikacji: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252316
PDF
Abstrakt
W 1948 r., w realiach nasilającej się zimnej wojny, wybuchł konflikt między ZSRS a Jugosławią. Kreml oznajmił, że kierowany przez Josipa Broza-Titę reżim jugosłowiański zmierza do obalenia komunistycznych rządów w państwach Europy Środkowej i Południowej i w tym celu montuje siatki szpiegowskie i dywersyjne, operujące w interesie Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników. W 1949 r. w Albanii, na Węgrzech i w Bułgarii odbyły się procesy miejscowych komunistycznych przywódców, którym zarzucono przygotowywanie z poduszczenia Jugosławii przewrotu politycznego. Był to sygnał do czystek w szeregach partii komunistycznych w Europie Środkowej – także w Polsce, gdzie w listopadzie 1949 r. odbyło się III Plenum KC PZPR, na którym postawiono tezę o przeniknięciu wrogów wewnętrznych w szeregi partii. Od końca listopada 1949 do końca marca 1950 r. w PZPR odbywała się czystka, w której toku wykluczano z partii ludzi związanych z przedwojennymi władzami, antykomunistycznym podziemiem lub mających niewłaściwe pochodzenie społeczne. Szeregi partii skurczyły się o prawie 10 proc. (nie był to tylko efekt weryfikacji). Po kwietniu 1950 r. czystka przeszła w stan permanentny i z mniejszym nasileniem trwała do 1953 r.
Słowa kluczowe
PZPR • stalinizm • titoizm • III Plenum KC • czujność rewolucyjna • czystka Polish United Workers’ Party (PZPR) • Stalinism • Titoism • Third Plenum of the Central Committee • revolutionary vigilance • purge
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Państwowe w Katowicach (AP Ka).
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, wybór i oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000.
Bierut B., Zadania partii w walce o czujność rewolucyjną na tle sytuacji obecnej. Referat i przemówienie końcowe wygłoszone na trzecim Plenum KC PZPR w dniach 11–13 listopada 1949 roku, Warszawa 1949.
Protokoły posiedzeń centralnych organów PZPR, t. 1: Rok 1949, wstęp, red. i oprac. M. Markiewicz (w przygotowaniu).
Uchwały Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1949 r., Warszawa 1950.
„Gazeta Krakowska” 1949, 1950.
„Nowe Drogi. Czasopismo społeczno-polityczne” 1949.
„Trybuna Ludu” 1949, 1950.
„Trybuna Robotnicza” 1949, 1950.
„Życie Warszawy” 1949, 1950.
Applebaum A., Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956, tłum. B. Gadomska, Warszawa 2018.
Bertram Ł., Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, Warszawa 2022.
Conquest R., Wielki terror, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2024.
Czerwiński D., Czas przemian i niepewności. Aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej 1953–1956 [w:] Między śmiercią Stalina a powrotem Gomułki. Studia, red. S. Ligarski, M. Mazur, Szczecin 2020.
Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007.
Dymek B., PZPR 1948–1954, Warszawa 1989.
Eisler J., Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską. Historia polityczna PRL, Warszawa 2018.
Eisler J., Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014.
Friszke A., Rozbicie PPS przez władze komunistyczne (1945–1948) [w:] O niepodległość i socjalizm. Studia i szkice z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej, red. K. Piskała, M. Żuczkowski, Warszawa 2020.
Holzer J., Europa zimnej wojny, Kraków 2012.
Iwanow N., Ludzie Kremla nad Wisłą. Ideowcy czy zdrajcy?, Kraków 2023.
Jirásek Z., Małkiewicz A., Polska i Czechosłowacja w dobie stalinizmu(1948–1956). Studium porównawcze, Warszawa 2005.
Judt T., Powojnie. Historia Europy od roku 1945, tłum. R. Bartołd, Poznań 2007.
Kamiński B., Proces Laszlo Rajka jako wstęp do propagandowej rozprawy z Tito (na podstawie relacji w „Trybunie Ludu” i w prasie lokalnej), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 2009, nr 84.
Kchlevniuk O., Stalin. Nowa biografia, tłum. D. Bal, Kraków 2016.
Kozik Z., PZPR w latach 1948–1954, Warszawa 1982.
Kozłowski C., Rok 1948, Warszawa 1988.
Lesiakowski K., Ignacy Loga-Sowiński (1914–1992), Łódź 2022.
Mazur M., O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944–1956, Lublin 2009.
Ożóg M.E., Kryzys w kierownictwie PPR latem 1948 r. [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000.
Paczkowski A., Departament X – kontekst ogólny i aspekty międzynarodowe [w:] Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007.
Paczkowski A., PZPR a aparat bezpieczeństwa. Zarys problemu [w:] PZPR jako machina władzy, red. K. Rokicki, K. Persak, Warszawa 2012.
Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009.
Pietrow N., Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945–1953, tłum. J. Prus-Wojciechowska, K. Syska, Warszawa 2015.
Rajak S., Zimna wojna na Bałkanach 1945–1956 [w:] Historia zimnej wojny, t. 1: Geneza, red. M.P. Leffler, O.A. Westad, tłum. M. Grzywa, Oświęcim 2017.
Rembacka K., Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza (1912–1989), Szczecin–Warszawa 2020.
Service R., Towarzysze. Komunizm od początku do upadku. Historia zbrodniczej ideologii, tłum. H. Szczerkowska, Kraków 2008.
Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1945–1947, Pułtusk 2002.
Sobór-Świderska A., Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009.
Sokulski M., Polska w polityce Jugosławii 1968–1981, Katowice–Warszawa 2024.
Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa–Poznań 2014.
Szumiło M., Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014.
Szwagrzyk K., Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Świda-Ziemba H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.
Tismăneanu V., Diabeł w historii. Komunizm, faszyzm i inne lekcje wieku dwudziestego, tłum. K. Michałowicz, Warszawa 2018.
Tismăneanu V., Stalinizm na każdą okazję. Polityczna historia rumuńskiego komunizmu, tłum. P. Nowakowski, Kraków 2010.
Trembicka K.W., Wrogowie w myśli politycznej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Lublin 2013.
Wolton T., Historia komunizmu na świecie. Próba dochodzenia historycznego, t. 1: Kaci, tłum. M. Romanek, Kraków 2021.
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Adam Dziuba, Wesprzeć partię. Policja polityczna w wyborach sejmowych z 1952 i 1957 r. , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 22 (2024)
- Adam Dziuba, Inspektorat Ochrony Przemysłu a polityka UB wobec górnictwa w 1949 r. , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: Nr 2(4) (2006)
