Język Polski
English
“Revolutionary Vigilance”: The Party Purge after the Third Plenum of the Central Committee of the Polish United Workers’ Party (11–13 November 1949)
Adam Dziuba
https://orcid.org/0000-0001-6083-8970
Instytut Pamięci Narodowej
BioAdam Dziuba (b. 1964) – Dr. habil. in History, currently at the Institute of National Remembrance Branch in Katowice Historical Research Office, and editor-in-chief of the academic yearbook Komunizm: System – Ludzie – Dokumentacja. Author of four monographs and over two hundred research and popular papers focusing on the recent history of Poland. His scholarly interests encompass political aspects of the functioning of the Communist system, with particular emphasis on the role of the Polish Workers’ Party / Polish United Workers’ Party with respect to the political scene of Upper Silesia and the Dąbrowa Coal Basin.
Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989, No. 23 (2025), pages: 451-477
Publication date: 2025-12-23
https://doi.org/10.48261/ARPRL252316
PDF (Język Polski)
Abstract
In 1948, amid escalating Cold War tensions, a conflict erupted between the USSR and Yugoslavia. The Kremlin declared that the Yugoslav regime led by Josip Broz Tito sought to overthrow the Communist governments of Central and South-Eastern Europe and, to this end, was organising espionage and sabotage networks acting in the interests of the United States and its allies. In 1949, show trials of Communist leaders accused of plotting a political coup under Yugoslav direction took place in Albania, Hungary, and Bulgaria. This was a signal for purges within the Communist parties of Central Europe, including Poland, where in November 1949 the Third Plenum of the Central Committee of the Polish United Workers’ Party (PZPR) convened. During the session, the thesis of “internal enemies” infiltrating the party was announced. From the end of November 1949 until the end of March 1950, a purge was carried out within PZPR, targeting individuals associated with pre-war authorities, the anti-Communist underground, or those deemed to be of “improper social origin”. The party’s membership declined by nearly ten per cent – not solely as a result of verification procedures. After April 1950, the purge became a continuous process, continuing with reduced intensity until 1953.
References
Archiwum Akt Nowych (AAN).
Archiwum Państwowe w Katowicach (AP Ka).
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950–1952. Taktyka, strategia, metody, wybór i oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000.
Bierut B., Zadania partii w walce o czujność rewolucyjną na tle sytuacji obecnej. Referat i przemówienie końcowe wygłoszone na trzecim Plenum KC PZPR w dniach 11–13 listopada 1949 roku, Warszawa 1949.
Protokoły posiedzeń centralnych organów PZPR, t. 1: Rok 1949, wstęp, red. i oprac. M. Markiewicz (w przygotowaniu).
Uchwały Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 1949 r., Warszawa 1950.
„Gazeta Krakowska” 1949, 1950.
„Nowe Drogi. Czasopismo społeczno-polityczne” 1949.
„Trybuna Ludu” 1949, 1950.
„Trybuna Robotnicza” 1949, 1950.
„Życie Warszawy” 1949, 1950.
Applebaum A., Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956, tłum. B. Gadomska, Warszawa 2018.
Bertram Ł., Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, Warszawa 2022.
Conquest R., Wielki terror, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2024.
Czerwiński D., Czas przemian i niepewności. Aparat bezpieczeństwa w Polsce Ludowej 1953–1956 [w:] Między śmiercią Stalina a powrotem Gomułki. Studia, red. S. Ligarski, M. Mazur, Szczecin 2020.
Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007.
Dymek B., PZPR 1948–1954, Warszawa 1989.
Eisler J., Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską. Historia polityczna PRL, Warszawa 2018.
Eisler J., Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Warszawa 2014.
Friszke A., Rozbicie PPS przez władze komunistyczne (1945–1948) [w:] O niepodległość i socjalizm. Studia i szkice z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej, red. K. Piskała, M. Żuczkowski, Warszawa 2020.
Holzer J., Europa zimnej wojny, Kraków 2012.
Iwanow N., Ludzie Kremla nad Wisłą. Ideowcy czy zdrajcy?, Kraków 2023.
Jirásek Z., Małkiewicz A., Polska i Czechosłowacja w dobie stalinizmu(1948–1956). Studium porównawcze, Warszawa 2005.
Judt T., Powojnie. Historia Europy od roku 1945, tłum. R. Bartołd, Poznań 2007.
Kamiński B., Proces Laszlo Rajka jako wstęp do propagandowej rozprawy z Tito (na podstawie relacji w „Trybunie Ludu” i w prasie lokalnej), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 2009, nr 84.
Kchlevniuk O., Stalin. Nowa biografia, tłum. D. Bal, Kraków 2016.
Kozik Z., PZPR w latach 1948–1954, Warszawa 1982.
Kozłowski C., Rok 1948, Warszawa 1988.
Lesiakowski K., Ignacy Loga-Sowiński (1914–1992), Łódź 2022.
Mazur M., O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944–1956, Lublin 2009.
Ożóg M.E., Kryzys w kierownictwie PPR latem 1948 r. [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000.
Paczkowski A., Departament X – kontekst ogólny i aspekty międzynarodowe [w:] Departament X MBP. Wzorce – struktury – działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007.
Paczkowski A., PZPR a aparat bezpieczeństwa. Zarys problemu [w:] PZPR jako machina władzy, red. K. Rokicki, K. Persak, Warszawa 2012.
Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009.
Pietrow N., Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945–1953, tłum. J. Prus-Wojciechowska, K. Syska, Warszawa 2015.
Rajak S., Zimna wojna na Bałkanach 1945–1956 [w:] Historia zimnej wojny, t. 1: Geneza, red. M.P. Leffler, O.A. Westad, tłum. M. Grzywa, Oświęcim 2017.
Rembacka K., Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza (1912–1989), Szczecin–Warszawa 2020.
Service R., Towarzysze. Komunizm od początku do upadku. Historia zbrodniczej ideologii, tłum. H. Szczerkowska, Kraków 2008.
Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1945–1947, Pułtusk 2002.
Sobór-Świderska A., Jakub Berman. Biografia komunisty, Warszawa 2009.
Sokulski M., Polska w polityce Jugosławii 1968–1981, Katowice–Warszawa 2024.
Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948–1956, Warszawa–Poznań 2014.
Szumiło M., Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce, Warszawa 2014.
Szwagrzyk K., Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956 [w:] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
Świda-Ziemba H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.
Tismăneanu V., Diabeł w historii. Komunizm, faszyzm i inne lekcje wieku dwudziestego, tłum. K. Michałowicz, Warszawa 2018.
Tismăneanu V., Stalinizm na każdą okazję. Polityczna historia rumuńskiego komunizmu, tłum. P. Nowakowski, Kraków 2010.
Trembicka K.W., Wrogowie w myśli politycznej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Lublin 2013.
Wolton T., Historia komunizmu na świecie. Próba dochodzenia historycznego, t. 1: Kaci, tłum. M. Romanek, Kraków 2021.
License
Copyright (c) 2025 Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Most read articles by the same author(s)
- Adam Dziuba, Supporting the Party. Political Police in the 1952 and 1957 Parliamentary Elections , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 22 (2024)
- Adam Dziuba, Inspektorat Ochrony Przemysłu a polityka UB wobec górnictwa w 1949 r. , Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989: No. 2(4) (2006)
