Artykuł dotyczy reorganizacji aparatu bezpieczeństwa PRL dokonanej w 1956 r., która została pokazana na przykładzie województwa opolskiego. Przez wiele kolejnych lat wśród kadry kierowniczej Służby Bezpieczeństwa zdecydowanie dominowali funkcjonariusze wywodzący się z Bezpieczeństwa Publicznego. Z upływem czasu aparat bezpieczeństwa stopniowo rozbudował swój potencjał kadrowy, zbliżając się do poziomu sprzed listopada 1956 r., a jednocześnie w radykalny sposób podniósł się poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych funkcjonariuszy. W ten sposób, po przejściowym osłabieniu, związanym z reorganizacją dokonaną na przełomie lat 1956 i 1957, aparat ten stał się jeszcze groźniejszą i skuteczniej działającą siłą w służbie systemu komunistycznego.

Tekst opisuje meandry reorganizacji gdańskiego aparatu bezpieczeństwa z przełomu 1956 i 1957 r. Zaprezentowano w nim stosunek ludności do funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w okresie Października ’56 oraz przedstawiono ich obawy związane z faktem reorganizacji, a więc i zwolnieniem z aparatu. Główna część artykułu zawiera opis procesu reorganizacji, w którym zaprezentowano dane statystyczne uzyskane przez autora w toku badań nad tą problematyką, zarówno w aparacie wojewódzkim, jak i terenowym. Przedstawiono też ustalone losy zwolnionych gdańskich funkcjonariuszy, tj. w kwestii zatrudnienia i dalszego dokształcania się. Podjęto też próbę opisania początków działalności gdańskiej Służby Bezpieczeństwa, następczyni Urzędu Bezpieczeństwa.

Praca pozwala prześledzić powstanie i rozrost struktur wywiadu wojskowego Sił Zbrojnych PRL. Pokazuje, dość liczne, szczególnie od lat sześćdziesiątych zmiany w strukturach, nazewnictwie, jak i sposobie oznaczania komórek. Zakres czasowy jaki został przyjęty to okres od powstania zalążka komunistycznego wywiadu wojskowego, czyli dzień 14 maja 1943 r., kiedy to rozkazem, wtedy jeszcze płk. Zygmunta Berlinga powołano 1. Kompanię Rozpoznawczą. Koniec następuje, kiedy Minister Obrony Narodowej rozkazem z 22 sierpnia 1991 r. postanowił wyłączyć Zarząd II Wywiadu i Kontrwywiadu ze struktur Sztabu Generalnego WP i powołać Inspektorat Wojskowych Służb Informacyjnych (WSI). Do 1 IX 1991 r. miano sformować WSI, która została podporządkowana bezpośrednio Ministrowi Obrony Narodowej. W tym miejscu kończy się historia komunistycznej służby wywiadowczej, chociaż systemu komunistycznego teoretycznie nie ma już od ponad dwóch lat.

Zasadniczym celem artykułu jest dokonana z lokalnej perspektywy analiza reorganizacji policji politycznej, która została zapoczątkowana wraz z dojściem do władzy Władysława Gomułki w 1956 r. Moment ten uważany jest za jedną z kluczowych cezur powojennych dziejów Polski, która wyraźnie oddziela okres zdobycia pełnej władzy w kraju przez komunistów i stalinizmu od posttotalitarnej dyktatury partii komunistycznej. Mające wówczas miejsce przesilenie społeczno-polityczne i gospodarcze oznaczało definitywny krach dotychczasowego modelu sprawowania władzy opartego w znacznej mierze na przemocy, której realizatorem był aparat bezpieczeństwa publicznego. Nowe kierownictwo partyjne pragnąć ustabilizować sytuację wewnętrzną w kraju było zmuszone do złożenia szeregu deklaracji dotyczących większego poszanowania dla prawa i wolności obywatelskich oraz ograniczenia roli policji politycznej w państwie. Temu służyła ogłoszona w listopadzie 1956 r. reorganizacja służb policyjnych, której założenia w różnym tempie były wdrażane w kolejnym roku. W artykule przeanalizowano też dane statystyczne pozwalające zweryfikować i uzupełnić prezentowany w literaturze przedmiotu obraz badanej grupy społeczno-zawodowej. Omówiono też problemy dotyczące zmian w liczebności i zwartości sieci agenturalno-informacyjnej SB w województwie bydgoskim.

Artykuł przedstawia wydarzenia, które doprowadziły do tego, że funkcjonariusz Służby Bezpieczeństwa, kpt Stanisław Szymonik pracujący w Stałym Przedstawicielstwie PRL przy ONZ, zdecydował się w 1964 r. na współpracę z kontrwywiadem amerykańskim. Dezercja Szymonika zasługuje na przybliżenie nie tylko dlatego, że nie posiada ona dotychczas swego miejsca w literaturze przedmiotu, lecz także z tego powodu, że miała ona – z uwagi na specjalny charakter zadań wykonywanych przez zbiega na placówce i jego znajomość szeregu funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa oraz ich metod pracy – godne odnotowania konsekwencje. Skala poniesionych strat znalazła odzwierciedlenie w zaocznym skazaniu oficera na karę śmierci.

Jan Lewiarz w czasach Polski Ludowej był ważną postacią w życiu Cerkwi prawosławnej. Na to określenie zasłużył sobie odbudowywaniem struktur kościelnych na terenie województwa rzeszowskiego, zniszczonych na skutek akcji „Wisła”. Działalność jego miała jednak zabarwienie polityczne, ponieważ skierowana była przeciwko Cerkwi greckokatolickiej, zwalczanej przez komunistów. Na życie Jana Lewiarza kładzie się cieniem, trwająca ponad czterdzieści lat, współpraca z aparatem bezpieczeństwa. Z własnej woli pisał również donosy do władz wyznaniowych. Współpracę z aparatem komunistycznym wykorzystywał w celu wzmacniania swojej pozycji w Cerkwi prawosławnej, zwalczaniu oponentów oraz czerpaniu korzyści materialnych.

Artykuł przedstawia historię Ireny Imbery, która po opuszczeniu więzienia poszukiwała dalszego sensu życia. Odnalazła go w Zgromadzeniu Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego w Krakowie, do którego wstąpiła pod koniec 1951 r. jako siostra Orencja. Ukazano różne działania represyjne podejmowane przez aparat bezpieczeństwa wobec tej osoby, a także jej najbliższych oraz innych osób w zakonie.

Artykuł stanowi przyczynek do problemu współpracy przedstawicieli środowisk mniejszościowych z organami bezpieczeństwa Polski Ludowej. Zwerbowanym do współpracy w 1957 r. stał się Ukrainiec Jan Ilnicki mieszkający po zakończeniu wojny we Wrocławiu. Dla komunistycznej tajnej policji jego sprawa mała szczególne znaczenie, ponieważ Ilnicki w swojej niedawnej przeszłości był pracownikiem wywiadu niemieckiego. W artykule zaprezentowano wszystkie kierunki jego współpracy z państwowymi organami bezpieczeństwa. Także   zwrócono uwagę na pojawienie się negatywnych emocji, m.in. strachu i niepewności, które towarzyszyły mu w trakcie działania pod presją stałego nadzoru ze strony Służby Bezpieczeństwa.

Duchowni i wierni diecezji wrocławskiej, tworzonej od podstaw po zakończeniu II wojny światowej na terenie tak zwanych ziem odzyskanych, zmagali się z wieloma problemami. Dotyczyły one spraw prozaicznych związanych z panującymi ciężkimi warunkami materialnymi, zmniejszania się ich społeczności z powodu silnego oddziaływania Kościoła rzymskokatolickiego, ogólnej tendencji laicyzacji społeczeństwa i wyjazdów na stałe ewangelików za granicę, oraz konieczności sprostania wyzwaniu rzuconemu im przez politykę tak zwanego państwa socjalistycznego. W odniesieniu do tego ostatniego problemu, na podstawie źródeł archiwalnych, zachowanych w archiwach kościelnych i państwowych, podjęto próbę choć częściowego przedstawienia wymiaru deprawacji dokonywanej przez państwo wobec księży wyznania ewangelicko-augsburskiego.

Po II wojnie światowej w zainteresowaniu aparatu bezpieczeństwa w Polsce znalazły się wszystkie grupy społeczne i środowiska działające aktywnie przed jej wybuchem. Nie pominięto przy tym również mniejszości narodowych, w tym ludności litewskiej, która znalazła się w nowych granicach państwa polskiego. Według opracowań Służby Bezpieczeństwa powstałych w latach osiemdziesiątych XX w. działania operacyjne prowadzone wobec niej spowodowane były przede wszystkim: zainteresowaniem emigracyjnych ośrodków nacjonalistycznych mniejszością litewską w Polsce, traktowaniem jej terytorium jako swoistej odskoczni do działalności skierowanej przeciwko ZSRR oraz tendencjami do nawiązywania współpracy z ośrodkami emigracyjnymi innych narodów. Istotny element w tych wszystkich działaniach stanowiło niedopuszczenie do wykorzystania Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego do, jak to określano, celów nacjonalistycznych. Podejmowane wobec mniejszości litewskiej działania operacyjne niemożliwe byłyby do zrealizowania bez agentury mającej dotarcie, a w dużej mierze wywodzącej się też z tego, wyróżniającego się językiem, kulturą i jednocześnie bardzo zwartego, środowiska. Tak jak i w innych przypadkach nie zawsze jednak zarejestrowanie oznaczało podjęcie rzeczywistej współpracy.

Uchwała lustracyjna z 1992 r. wywołała społeczną dyskusję. Poszukiwano odpowiedzi na pytanie na ile materiały zgromadzone przez Służbę Bezpieczeństwa są wiarygodne, które zeznania, donosy są efektem nacisków, a które poczuciem spełnienia obywatelskiego obowiązku; komu przyznać status pokrzywdzonego, a kogo uznać za tajnego współpracownika. Taką postacią kontrowersyjną jest Mendel Tanenzapf, dyrektor żydowskiej szkoły w Legnicy oraz działacz miejscowego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. Przeglądając jego teczki i trafiając na zacytowany poniżej zapis nabieramy przekonania, że mamy do czynienia z jedną z ofiar totalitarnego systemu „inwigilowany okresowo w ramach sprawy obiektowej »Związek« […] W trakcie kontroli stwierdzono, że jest negatywnie ustosunkowany do PRL oraz ustroju socjalistycznego. Przejawia tendencje proizraelskie […]. Figurantowi założono Kwestionariusz ewidencyjny […], dla prowadzenia systematycznej inwigilacji operacyjnej, ponieważ jako członek Zarządu TSKŻ w Legnicy mógł wykorzystać to stowarzyszenie do propagowania poglądów syjonistycznych i antysocjalistycznych”. Dalsza analiza materiału źródłowego jednak tę pewność osłabia. W sierpniu 1972 roku Mendel Tanencapf wysłał do Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR w Moskwie list, w którym prosi o przesłanie zaświadczenia potwierdzającego jego współpracę z NKWD …Odpowiedź na pytanie czy mamy do czynienia z poszkodowanym, czy prześladowcą okazuje się nie mieć jednoznacznej odpowiedzi.

Ksiądz Hawryil Kostelnyk (1886-1948) jako kapłan ukraińskiego Kościoła grecko-katolickiego, w obliczu otwartej walki władz komunistycznych w ZSRR z Kościołem, zgodził się pójść na współpracę z organami bezpieczeństwa. Do tego czasu był wielkim autorytetem w kręgach kościelnych, znanym filozofem, publicystą, filologiem. Jego współpraca z organami NKWD/KGB rozpoczęła się w 1944 r., gdy po odwiedzeniu Moskwy zdecydował się dobrowolnie podjąć współpracę z radzieckimi organami bezpieczeństwa. Otrzymał od nich pilne zadanie: przygotować i przeprowadzić w 1946 r. sobór Kościoła grecko-katolickiego we Lwowie, wskutek którego miała zostać zerwana jedność KGK z Watykanem i zalegalizowany proces przyłączenia się owego Kościoła do struktury Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP). Główne motywy pójścia na współpracę ks. H. Kostelnyka z organami KGB do dziś budzą wiele wątpliwości, podobnie jak jego śmierć od kuli napastnika (prawdopodobnie funkcjonariusza KGB) w 1948 r. Postać ks. Kostelnyka, w tym szczegóły dotyczące jego śmierci były owiane mitami oraz milczeniem ze strony władz komunistycznych. Dopiero po upadku komunizmu na Ukrainie wielu badaczy historycznych zaczęło zajmować się osobą H. Kostelnyka, udowadnianiem faktów oraz obalaniem mitów dotyczących jego zachowania i tajemniczego losu. Stało się to możliwe dzięki dotarciu do wielu źródeł, udostępnionych dzisiaj w państwowych archiwach Ukrainy.