Opór i walka o przetrwanie Żydów z Garbatki podczas okupacji niemieckiej
Polish-Jewish Studies, No. 5 (2024), pages: 276-336
Publication date: 2024-12-18
Abstract
Celem artykułu jest przedstawienie postaw i zachowań żydowskich mieszkańców Garbatki wobec niemieckiego okupanta, szczególnie postaw oporu. Omówione zostały uwarunkowania wynikające z okupacyjnej rzeczywistości oraz relacje polsko-żydowskie. Opór Żydów, zarówno indywidualny, jak i grupowy, występował w formie różnorodnych przedsięwzięć łamiących przepisy okupacyjnego prawa, od przemytu żywności (oraz innych artykułów pierwszej potrzeby), przygotowywaniu kryjówek i zdobywaniu fałszywych dokumentów (np. metryk kościelnych) do udziału w akcjach o charakterze sabotażowym i dywersyjnym. Niektóre działania, jak uczestnictwo w „nielegalnych” akcjach politycznych czy udział w napadach na pociągi niemieckie, wykraczały poza priorytetową walkę o fizyczne przetrwanie. Manifestowanie wspólnie z polskimi mieszkańcami Garbatki postaw patriotycznych było wyrazem dużej odwagi cywilnej. Jeszcze większej odwagi wymagał udział, nawet pośredni, w akcjach o charakterze sabotażowym na kolei (rabunek mienia wojsk niemieckich). Te ostatnie działania wyróżniają postawę Żydów z Garbatki wśród innych znanych form oporu ludności żydowskiej w powiecie radomskim okresu okupacji niemieckiej. Obecny stan badań nie daje możliwości dokładnego określenia skali zaangażowania ludności żydowskiej z Garbatki w różne formy oporu antyniemieckiego. Można jednak przyjąć, że świadomie i aktywnie brało w nich udział kilkudziesięciu Żydów. Nie wydaje się, aby stworzyli lokalną grupę przetrwania, jednak nie można wykluczyć udziału pojedynczych osób w polskiej partyzantce. Zebrany materiał pozwala postawić hipotezę o istnieniu w Garbatce przed pacyfikacją miejscowości 12 lipca 1942 r. środowiska konspirujących Żydów o poglądach lewicowych (komunizujących?), którzy współpracowali z miejscowymi Polakami o podobnych zapatrywaniach. Zapewne dużą rolę odegrały przedwojenne kontakty i sympatie polityczne. Po pacyfikacji i zabiciu najaktywniejszych osób większość ludności żydowskiej przebywającej w getcie przyjęła postawę bierną wobec niemieckich planów. W tym czasie przystosowanie stanowiło podstawową taktykę postępowania w nadziei na przetrwanie. Ukazując relacje między Żydami a Polakami w kontekście dramatycznych doświadczeń czasów II wojny światowej, artykuł poszerza wiedzę o najnowszej historii Garbatki i wpisuje się w rozwój badań nad dziejami lokalnych społeczności.
References
AIPN Ki, 013/2041.
APR, Akta Gminnej Rady Narodowej w Policznie, 58/254/0/21.
Abramczyk „Tomasz” J., Partyzanci z Kozienickiej Puszczy. Wspomnienia dowódcy oddziału partyzanckiego BCh, Warszawa 1971.
Aleksandrowicz J., Kartki z dziennika doktora Twardego, Kraków 1983.
Aleksandrowicz K., Wspomnienia „Huragana” [w:] Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, red. E. Hałoń, Warszawa 1994.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo.
Relacje i dokumenty, oprac. A. Bańkowska, Warszawa 2012.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1, cz. 2: Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Warszawa 2015.
Baran M., O strachu, podłości i miłości, „Moja Garbatka” 2007/2008, nr 1/2.
Baran M., Obrazek z dziecinnych lat. Ułani w Garbatce, „Moja Garbatka” 2006, nr 2, z. 2.
Baran M., Pan Profesor. Wspomnienie o prof. dr. Stanisławie Ziemeckim, „Moja Garbatka” 2004, nr 2.
Baran M., Przyspieszone dorastanie, „Moja Garbatka” 2002, nr 3.
Baran M., Wspomnienia, cz. 2: O czasach budowy nowego kościoła p.w. Nawiedzenia NMP w Garbatce, „Moja Garbatka” 2003, nr 4.
Barzycki A., Pamiętnik (fragmenty), „Moja Garbatka” 2016.
„Biuletyn Informacyjny”, 11 VI 1942 r.
Bojakowska-Pikul E., Garbatka jest też i moja, „Moja Garbatka” 2005, nr 1.
Gajda E., Krwawy dzień w Policznie [w:] Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej w latach 1939–1945. Wspomnienia, pamiętniki i relacje, oprac. S. Durlej, J. Gmitruk, Kielce–Warszawa 2008.
Garbatka w listach Danuty Skrzyńskiej z Ciechocinka do Marii Dziedzickiej, „Moja Garbatka” 2006, nr 2.
Górniak B., Las w moim życiu. Przetrwanie okupacji hitlerowskiej, praca…, dorastanie… (1939–1944), „Ziemia Kozienicka” 2009, z. 20.
Historia z Anielina. Rozmowa Marii Dziedzickiej ze Stanisławą Budzisz. Anielin, 15 sierpnia 2010 r., „Moja Garbatka” 2016.
Jezierska-Koźlicka Z., Nieznajoma, „Przyjaciel Wodzisławia” 2010, nr 27.
Karpała Z., Pamiętna noc 12 lipca 1942 r. w Garbatce. Wspomnienia o ojcu, „Moja Garbatka” 2004, nr 2.
Lancman A., Młodość w czasie Zagłady, tłum. A. Przedpełska-Trzeciakowska, wstęp W. Bartoszewski, Warszawa 2002.
Mazur F., Byłam wtedy nastolatką. Okruchy wspomnień z lat okupacji niemieckiej w Stanisławicach i Kozienicach, oprac. B. Mazur, „Ziemia Kozienicka” 2009, z. 20.
Misiuna A., Pionki w latach II wojny światowej – wspomnienia [w:] Szkice z dziejów Pionek, t. 1, red. M. Wierzbicki, Pionki 2000.
Molenda „Grab” W., Adam, Bilof… Tomasz… Zygant i inni. Wspomnienia oficera, organizatora i dowódcy konspiracyjnego Wojska Polskiego, Radom–Warszawa 1992.
Molenda „Grab” W., Piekło w raju, Radom 1992.
Nować „Jesion” B., Wspomnienia z lat wojny i okupacji, Radom 1998.
„Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2002, nr specjalny 2.
Relacje o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939–1945, t. 4: Dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa, wybór i oprac. S. Piątkowski, Lublin–Warszawa 2020.
Rzadkowski W., Staszów w latach okupacji hitlerowskiej, Staszów 2017.
„Samoloty nadleciały od strony Radomia”. Wspomnienia spisane przez Dominika Kucińskiego na podstawie rozmowy z panem Stanisławem Kucharskim urodzonym w 1926 r., „Ziemia Kozienicka” 2009, z. 20.
Styś K., Zwycięstwo będzie Twoją nagrodą… [w:] Szkice z dziejów Pionek, t. 2: Miasto i region, red. S. Piątkowski, M. Wierzbicki, Pionki 2001.
Tokarczyk M., Okupacja hitlerowska i pierwsze miesiące po wojnie w mojej rodzinie i wsi, „Ziemia Kozienicka” 2009, z. 20.
Zaidenweber D. (z d. Eiger), Wspomnienia z Radomia, red. J. Mitek, „Biuletyn Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 2011, t. 45, z. 1/2.
Kronika szkolna szkoły powszechnej w Garbatce (gm. Policzna, pow. kozienicki), [Garbatka] b.d., kopia w zbiorach autora.
Z pamięci Ojca. Notatki z rozmów z Adolfem Śmietanką z 28 III 2004 r., 16 V 2004 r., 27 VIII 2005 r. i 30 VIII 2005 r.
Berendt G., Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Bikont A., Cena. W poszukiwaniu żydowskich dzieci po wojnie, Wołowiec 2022.
Borkowski J., Ruch ludowy na Kielecczyźnie w latach międzywojennych [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej (1918–1944), Warszawa 1970.
Borodziej W., Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939–1944, Warszawa 1985.
Brewing D., W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939–1945, tłum. R. Dziergwa, Poznań 2019.
Brzeziński M., Armia Izaaka. Walka i opór polskich Żydów, tłum. M. Habura, Kraków 2013.
Byli tu mniejszością, oprac. E. Dziedzicka, „Moja Garbatka” 2005, nr 1.
Cała A., Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 2005.
Chęć M., Metody i efekty zwalczania środowiska komunistycznego Polski międzywojennej przez władze państwowe (na przykładzie Radomia i regionu), „Radomskie Studia Humanistyczne” 2016, t. 3.
Chrobaczyński J., Czas nieszczęść, cierpień, oporu i walki. Przegrani zwycięzcy? Społeczeństwo polskie między wrześniem 1939 a majem 1945, Kraków 2017.
Cobel-Tokarska M., Bezludna wyspa, nora, grób. Wojenne kryjówki Żydów w okupowanej Polsce, Warszawa 2012.
Dean M., Piątkowski S., Garbatka-Letnisko [w:] The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, t. 2: Ghettos in German-Occupied Easner Europe, red. M. Dean, G.P. Megargee, Bloomington-Indianapolis 2011.
Domański T., Niemiecka polityka okupacyjna wobec wsi w dystrykcie radomskim (stan badań i postulaty badawcze), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2014, nr 40.
Domański T., Prześladowanie Żydów na prowincji Kreishauptmannschaft Kielce w latach 1939–1941, „Res Historica” 2022, nr 54.
Domański T., Stan badań nad pomocą świadczoną Żydom przez ludność polską w okresie II wojny światowej na okupowanych terenach województwa kieleckiego, Kielce 2021.
Domański T., Jankowski A., Represje niemieckie na wsi kieleckiej 1939–1945, Kielce 2011.
Dunin-Wąsowicz K., Polski ruch socjalistyczny 1939–1945, Warszawa 1993.
Duraczyński E., Turkowski R., O Polsce na uchodźstwie. Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939–1945, Warszawa 1997.
Dziedzicka M., Holocaust w Garbatce, „Dziennik Radomski”, 25–27 X 1996.
Dziedzicka M., Kronika Garbatki-Letnisko, Pionki 1998.
Dziedzicka M., Nadleśniczy Hellebrandt, „Moja Garbatka” 2006, nr 1.
Engelking B., „Jest taki piękny słoneczny dzień…” Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa 2011.
Fąfara E., Gehenna ludności żydowskiej, Warszawa 1983.
Franecki J., Hitlerowski aparat policyjny i sądowniczy i jego działalność w dystrykcie radomskim ze szczególnym uwzględnieniem ziemi radomskiej, Radom 1978.
Fryszkiewicz S., „Ruch Oporu”, Garbatka-Letnisko [1990], mps, kopia w zbiorach R. Śmietanki-Kruszelnickiego.
Grynberg M., Ruch oporu Żydów podczas okupacji hitlerowskiej [w:] Studia z dziejów Żydów w Polsce, red. Z. Borzymińska, A. Żbikowski, Warszawa 1995.
Grzywna J., Związek Nauczycielstwa Polskiego na Kielecczyźnie 1905–1939, Kielce 1993.
Hamela M., Działalność Posterunku Policji w Garbatce Letnisku, „Moja Garbatka” 2003, nr 3.
Hatys J., Iwaniak S., Z dziejów ruchu robotniczego na Kielecczyźnie w latach 1918–1939 [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej (1918–1944), Warszawa 1970.
Hera J., Polacy ratujący Żydów. Słownik, Warszawa 2014.
Janeczek S.., Kozienice pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, „Ziemia Kozienicka” 2006, z. 14.
Januszewicz E., Wiek XX – między II a III Rzecząpospolitą [w:] Policzna. By czas nie zaćmił i niepamięć, red. E. Januszewicz, Sycyna 2004.
Jasek B., Szkice do historii Powiśla Kozienickiego, oprac. M. Grabarczyk, „Ziemia Kozienicka” 2009, z. 21.
Jastrzębski W., Dzień powszedni na wsi polskiej pod okupacją niemiecką [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego (1939–1945). Wieś polska między dwoma totalitaryzmami, t. 3, red. J. Gmitruk, E. Leniart, Warszawa 2009.
Kacprzak P., Nadleśnictwo Garbatka – zarys historii jednostki i gospodarki leśnej, „Moja Garbatka” 2006, nr 1.
Kocyk G., Wrzesień 1939 r. w północnej części powiatu kozienickiego, „Ziemia Kozienicka” 2005, z. XII.
Krakowski S., Podziemie polskie a Żydzi w latach drugiej wojny światowej, „Biuletyn ŻIH” 2000, nr 2.
Krakowski S., Żydowski opór w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Akcja „Reinhardt”. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. D. Libionka, Warszawa 2004.
Krakowski S., Żydzi w oddziałach partyzanckich Gwardii Ludowej i Armii Ludowej na Kielecczyźnie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1968, nr 65/66.
Księgi pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Radomia i innych miejscowości Kielecczyzny 1940–1944, t. 2, red. F. Piper, I. Strzelecka, Warszawa–Oświęcim 2006
Ksyta Ł., Major Hubal. Historia prawdziwa, Warszawa 2014.
Lachtara J., Z działalności Gwardii i Armii Ludowej w powiecie Kozienice w latach 1942–1944, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1988, nr 3.
Lasy Puszczy Kozienickiej. Monografia przyrodniczoleśna, red. R. Zielony, Warszawa 1997.
Listy, polemiki, opinie, „Dziennik Radomski”, 8–11 XI 1996.
Łukaszun W., Ratunek czy niebezpieczeństwo? Obszary leśne w Generalnym Gubernatorstwie jako miejsce schronienia ludności żydowskiej [w:] Okupowana Europa. Podobieństwa i różnice, red. W. Grabowski, Warszawa 2014.
Madajczyk C., Faszyzm i okupacje 1938–1945. Wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. 2: Mechanizmy realizowania okupacji, Poznań 1984.
Madajczyk C., Między neutralną współpracą ludności terytoriów okupowanych a kolaboracją z Niemcami, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1998, t. 21.
Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 2, Warszawa 1970.
Madajczyk P., „Zdrada i kolaboracja” jako polskie „Flucht und Vertreibung”, „Dzieje Najnowsze” 2010, R. 42, z. 4.
Majewski P.M., Kolaboracja, której nie było… Problem postaw społeczeństwa polskiego w warunkach niemieckiej okupacji 1939–1945, „Dzieje Najnowsze” 2004, R. 36, z. 4.
Majewski P.M., Vajskebr J., Sytuacja w Generalnym Gubernatorstwie w świetle niemieckich statystyk policyjnych. Próba analizy ilościowej, „Przegląd Historyczny” 2016, z. 4.
Markowski M.B., Gapys J., Konflikty polsko-żydowskie w województwie kieleckim w latach 1935–36, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1999, nr 4.
Meducki S., Przemysł i klasa robotnicza w dystrykcie radomskim w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa–Kraków 1981.
Meducki S., Wieś polska w czasie okupacji niemieckiej (1939–1945). Studium historyczno-gospodarcze, Kielce 1991.
Melchior M., Uciekinierzy z gett po „stronie aryjskiej” na prowincji dystryktu warszawskiego – sposoby przetrwania [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Mentzel Z., Kołakowski. Czytanie świata. Biografia, Kraków 2022.
Młynarczyk J.A., Pomiędzy współpracą a zdradą. Problem kolaboracji w Generalnym Gubernatorstwie – próba syntezy, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2009, nr 1.
Mudrak E., Garbatka – udręka, życie, raj utracony. Z historii rodu Wagów, Łomża 2022.
Musiał B., Kto dopomoże Żydowi…, Poznań 2019.
Nalewajko-Kulikov J., Strategie przetrwania. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy, Warszawa 2004.
O pomocy, o ratowaniu Żydów i o badaniu Zagłady – z profesor Nechamą Tec rozmawia Małgorzata Melchior, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Pawlak J., Pięć lat w szeregach armii podziemnej, Warszawa 1967.
Piątkowski S., Bandytyzm i inne formy przestępczości kryminalnej na obszarach wiejskich Generalnego Gubernatorstwa w początkach okupacji niemieckiej (październik 1939 – czerwiec 1941) [w:] Polska pod okupacją 1939–1945, t. 1, Warszawa 2015.
Piątkowski S., Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918–1950, Warszawa 2006.
Piątkowski S., Dwie narracje. Tematyka policji granatowej na łamach niemieckiej prasy polskojęzycznej i polskiej prasy [w:] Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. T. Domański, E. Majcher-Ociesa, Kielce–Warszawa 2019.
Piątkowski S., Ludność niemiecka w województwie kieleckim w okresie międzywojennym (1918–1939). Szkic do portretu [w:] Społeczność ewangelicka Radomia podczas okupacji niemieckiej, red. J. Kłaczków, Radom 2009.
Piątkowski S., Okupacja i propaganda. Dystrykt radomski Generalnego Gubernatorstwa w publicystyce polskojęzycznej prasy niemieckiej (1939–1945), Radom 2013.
Piątkowski S., Oprawcy, prześladowcy, ratownicy. Problematyka Zagłady w aktach radomskiej ekspozytury Prokuratora Specjalnego Sądu Karnego w Lublinie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4.
Piątkowski S., Pacyfikacja Garbatki, https://zapisyterroru.pl/dlibra/context?id=1760-2, dostęp 7 V 2024 r.
Piątkowski S., Polacy wobec eksterminacji ludności żydowskiej (1939–1945). Próba określenia postaw i ich źródeł na przykładzie dystryktu radomskiego, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1999, t. 34, z. 1.
Piątkowski S., Policja polska tzw. granatowa w Radomiu i powiecie radomskim (1939–1945), „Między Wisłą a Pilicą. Studia i Materiały Historyczne” 2001, t. 2.
Piątkowski S., Pomoc społeczna i działalność charytatywna w gettach dystryktu radomskiego (1939–1942) [w:] Dobroczynność i pomoc społeczna na ziemiach polskich w XIX, XX i na początku XXI wieku, red. M. Przeniosło, Kielce 2008.
Piątkowski S., Prawda w trybach propagandy. Okupacyjne losy regionu świętokrzyskiego w publicystyce „Biuletynu Informacyjnego” Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (1940–1945), „Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne” 2017, t. 6.
Piątkowski S., Stan opieki społecznej wśród Żydów dystryktu radomskiego w świetle sprawozdania American Joint Distribution Comittee z 1941 roku, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i Materiały Historyczne” 2003, t. 4.
Piątkowski S., Wytwórnia Prochu w Pionkach w latach wojny i okupacji hitlerowskiej (1939–1945) [w:] Szkice z dziejów Pionek, t. 4: Państwowa Wytwórnia Prochu – Wytwórnia Chemiczna Nr 8 – Zakłady Tworzyw Sztucznych „Pronit”. Ludzie – Fabryka – Miasto (1922–2000), red. M. Wierzbicki, Pionki 2009.
Piątkowski S., Żydzi w Szydłowcu w latach wojny i okupacji (1939–1945) [w:] Żydzi szydłowieccy. Materiały sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 roku, red. J. Wijaczka, Szydłowiec 1997.
Piwowarek J., Powstanie i działalność bojowa oddziału partyzanckiego GL im. Ziemi Kieleckiej, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1962, nr 22.
Porwit M., Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, t. 2: Odwrót i kontrofensywa, Warszawa 1983.
Puławski A., Postrzeganie żydowskich oddziałów partyzanckich przez Armię Krajową i Delegaturę Rządu RP na Kraj, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 2.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo radomskie, Warszawa 1980.
Renz R., Życie codzienne w miasteczkach województwa kieleckiego 1918–1939, Kielce 1994.
Rutkowski A., Martyrologia, walka i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie radomskim podczas okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1955, nr 15/16.
Sacewicz K., Gwardia Ludowa w świetle opracowania Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej pt. „Informacja o działalności agentur Kominternu w Polsce (sierpień – wrzesień 1942 r.)” [w:] Polska pod okupacją 1939–1945, t. 3, Warszawa 2019.
Siek S., Zając K., Sieciechów. Szkice do dziejów miejscowości. Od czasów najdawniejszych do współczesnych, Kozienice–Sieciechów 2009.
Siliniewicz P., Od Suwałk do Stalagu IVC Mühlberg, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2009, nr 3.
Skibińska A., Połowa miasteczka, „Karta” 2005, nr 47.
Skibińska A., Życie codzienne Żydów w Kozienicach pod okupacją niemiecką, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2007, nr 3.
Słabińska E., Inteligencja na prowincji kieleckiej w latach 1918–1939, Kielce 2004.
Solek K., Tragedia Garbatki za okupacji hitlerowskiej w roku 1942, „Wrocławski Tygodnik Katolików” 1979, nr 14.
Stalmach K., Rozwój terytorialny i przemiany osadnicze miejscowości Garbatka od XV wieku do wybuchu II wojny światowej, [Garbatka-Letnisko?] 2010.
Stec E., Polska Partia Socjalistyczna Okręgu Radomskiego w walce z okupantem w latach 1939–1944, „Dzieje Najnowsze” 1983, nr 1/2.
Strzembosz T., Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Warszawa 2000.
Sula D., Partyzantka 1944–45. Kontekst, „Karta” 2019, nr 19.
Śmietanka-Kruszelnicki R., Matka zostawiała otwartą piwnicę z ziemniakami, „Rzeczpospolita–Plus Minus”, 23–24 III 2019, dodatek IPN: Nieznane historie. Z dziejów ratowania Żydów pod okupacją niemiecką.
Śmietanka R., Szkice z dziejów Garbatki, Garbatka-Letnisko 1992.
Tomicki J., Lewica socjalistyczna w Polsce 1918–1939, Warszawa 1982.
Topór W., Okupacja i konspiracja w V Rejonie Armii Krajowej „Północ”, „Ziemia Kozienicka” 2006, z. 15.
Trzaskowski J., Twierdza Iwangorod-Dęblin 1937–1944, Dęblin 2011.
Tusiński P.A., Postawy polityczne mieszkańców Radomia w latach 1918–1939, Radom 1996.
Urbański K., Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006.
Urbański K., Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim, Kraków 2004.
Urynowicz M., Chaima Bermana życie i śmierć. Z dziejów pomocy Żydom [w:] „Kto w takich czasach Żydów przechowuje?…” Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji niemieckiej, red. A. Namysło, Warszawa 2009.
Urynowicz M., Żydzi w samorządzie miasta Kozienice w okresie międzywojennym 1919–1939, Warszawa 2003.
Wierzbicki M., „Pierwsza Kadrowa” Inspektoratu Radomskiego AK. Zarys dziejów oddziału partyzanckiego „Cezara”-„Harnasia”-„Marii”, Pionki 1994.
Wierzbicki M., Postawy mieszkańców Garbatki w czasie II wojny światowej (refleksja badawcza) [w:] Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne, red. A.F. Baran, Warszawa–Białystok 2009.
Wierzbicki M., Z Polską pod rękę. Jan Prot (1891–1957) i odbudowa niepodległego państwa polskiego, Lublin–Warszawa 2017.
Wojtaśkiewicz W., Garbatka Letnisko, Warszawa 1930.
Wójcik-Łagan H., Kult bohatera narodowego. Józef Piłsudski w szkolnej edukacji historycznej w latach trzydziestych XX wieku, Kielce 2012.
Wróblewski M., Służba Budowlana (Baudienst) w Generalnym Gubernatorstwie 1940–1945, Warszawa 1984.
Zając K., 200 lat powiatu kozienickiego, „Ziemia Kozienicka” 2010, z. 23.
Zdrojkowski J., Rola partii robotniczych w życiu społeczno-politycznym ziemi radomskiej w latach 1930–1939, Radom 1982.
Zimmerman J.D., Polskie Państwo Podziemne i Żydzi w czasie II wojny światowej, tłum. M. Macińska, red. M. Rusiniak-Karwat, Warszawa 2018.
Żbikowski A., Żydowscy przesiedleńcy z dystryktu warszawskiego w getcie warszawskim 1939–1942 (z pogranicza opisu i interpretacji) [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
License
Copyright (c) 2024 Polish-Jewish Studies
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl
Most read articles by the same author(s)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Between Thesis, Hypothesis and Literary Fiction: The Tale of the Pogrom of Jews in Kielce , Polish-Jewish Studies: No. 1 (2020)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Between Thesis, Hypothesis and Literary Fiction: The Tale of the Pogrom of Jews in Kielce . A Review of Joanna Tokarska-Bakir’s Book Pod Klątwą. Społeczny Portret Pogromu Kieleckiego [Under the Spell . The Social Portrait of the Kielce Pogrom], Wydawnict , Polish-Jewish Studies: No. 1 (2020)
- Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, Umarły cmentarz. Wstęp do studiów nad wyjaśnieniem przyczyn i przebiegu morderstwa na żydach w Kielcach dnia 4 lipca 1946 roku by Krzysztof Kąkolewski , Polish-Jewish Studies: No. 4 (2023)