Czy Kościół katolicki był permanentną opozycją wobec rządów komunistów w Polsce „ludowej”?
Pamięć i Sprawiedliwość, Tom 35 Nr 1 (2020), strony: 31-69
Data publikacji: 2020-06-30
Abstrakt
Tekst przybliża w możliwie szerokim zakresie rolę społeczną Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1944/1945–1989. Autorzy odpowiedzieli na kluczowe z dzisiejszego punktu widzenia pytanie: czy Kościół był w okresie PRL permanentną opozycją wobec systemu komunistycznego. Wnioski są dość jednoznaczne: działalność tej instytucji znacząco wykraczała poza nawet najszerzej definiowaną opozycję. Kościół w wielu sprawach zastępował państwo, w innych zaś występował jako alternatywna przestrzeń, nieskażona ideologią zmuszającą do wyrzeczenia się własnych przekonań, był wreszcie miejscem, gdzie miliony Polaków miały szanse ukształtować swoje niezależne myślenie.
Słowa kluczowe
Kościół • opozycja • opór społeczny • niezależne stanowisko • Episkopat Polski • władze PRL Church • opposition • social resistance • independent position • Polish Episcopate • PRL authorities
Bibliografia
Jan Paweł II, Pielgrzymki do Ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997, 1999, 2002. Przemówienia, homilie, Kraków 2005.
Jan Paweł II, Trzecia wizyta duszpasterska w Polsce 8–14 czerwca 1987, red. S. Dziwisz i in., Rzym 1987.
Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, Poznań 2006.
Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945–2000, cz. 1, Marki 2003.
Pamięci Mirosława Ostromęckiego, „Szczerbiec” 2000, nr 10.
Raina P., Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu, t. 1: 1970–1981, Warszawa 1995.
Rostworowski T., O Bogu i ludziach. Listy, biogramy, artykuły, notatki rekolekcyjne 1940–1973, Warszawa 2005.
Siwek S., Prymasowska Rada Społeczna ks. kard. Józefa Glempa, Prymasa Polski. Przebieg prac, dokumenty z lat 1981–1990, Warszawa–Ząbki 2016.
Sprawy, które toczą się w Polsce, mają znaczenie światowe. Niepublikowane przemówienie Jana Pawła II do Rady Głównej Episkopatu Polski, Jasna Góra, 5 czerwca 1979 r., red. A. Grajewski, Jasna Góra 2019.
Wyszyński S., Pro memoria, t. 1: 1948–1952, red. P. Skibiński, Warszawa 2017.
Wyszyński S., Z rozważań nad kulturą ojczystą, Poznań–Warszawa 1979.
Żaryn J., Kościół w Polsce w latach przełomu (1953–1958). Relacje ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej, Warszawa 2000.
Żaryn J., Stolica Apostolska wobec Polski i Polaków w latach 1944–1958 w świetle materiałów ambasady RP przy Watykanie, Warszawa 1998.
Bulanda E., Wspomnienia jezuity (1939–1954), oprac. B. Noszczak, Warszawa 2017.
Czas nigdy go nie oddali. Wspomnienia o Stefanie Kardynale Wyszyńskim, red. A. Rastawicka, B. Piasecki, Kraków 2001.
Kuczyński J., Między parafią a łagrem, Paryż 1985.
Rakowski M.F., Dzienniki polityczne 1987–1990, Warszawa 2005.
Rostworowski T., Zaraz po wojnie. Wspomnienia duszpasterza 1945–1956, Paryż 1956.
Balawajder E., Konstanty Turowski (1907–1983) [w:] Słownik katolicyzmu społecznego w Polsce, t. 3, Lublin 1995.
Bułhak W., Wywiad PRL a Watykan 1962–1978, Warszawa 2019.
Choma-Jusińska M., Rola duszpasterstwa akademickiego o. Ludwika Wiśniewskiego w działalności opozycji przedsierpniowej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2005, nr 4.
Codogni P., Wybory czerwcowe 1989 roku. U progu przemiany ustrojowej, Warszawa 2012.
Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Warszawa 2009.
Czaczkowska E., Stosunek kard. Adama Stefana Sapiehy do władz powojennej Polski [w:] Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski „ludowej”, red. R. Łatka, Warszawa 2020.
Derewenda R., Dzieło wiary. Historia Ruchu Światło-Życie w latach 1950–1985, Kraków 2010.
Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 2006.
Dudek A., Władze PRL wobec III pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny [w:] Brama do wolności. Trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski, red. Z. Struzik, P. Skibiński, Warszawa 2012.
Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 1–4, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin 2016–2019.
Dzwonkowski R., Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997.
Eisler J., „Polskie miesiące” czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008.
Hałagida I., Między Moskwą, Warszawą i Watykanem. Dzieje Kościoła greckokatolickiego w Polsce w latach 1944–1970, Warszawa 2013.
Kindziuk M., Jerzy Popiełuszko. Biografia, Kraków 2018.
Komunistyczne amnestie 1945–1947 – drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. W.J. Muszyński, Warszawa 2012.
Kornat M., Polska myśl polityczna na uchodźstwie wobec Millenium. Komentarze, rozważania, postulaty [w:] Obchody Millenium na uchodźstwie w 50. rocznicę, red. R. Łatka, J. Żaryn, Warszawa 2016.
Kosiński K., Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006.
Kościół i społeczeństwo wobec stanu wojennego, red. W.J. Wysocki, Kraków 2004.
Kościół katolicki w Polsce 1918–1990. Rocznik statystyczny, red. L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Warszawa 1991.
Krukowski J., Uprawnienia nadzwyczajne Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego wobec zagrożeń ze strony reżymu komunistycznego [w:] Stefan Wyszyński Prymas Tysiąclecia – absolwent KUL… kandydat na ołtarze, red. M. Sitarz, A. Słowikowska, A. Romanko, Lublin 2017.
Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, red. K. Madej, J. Żaryn, J. Żurek, Warszawa 2003.
Księża dla władzy groźni. Duchowni współpracujący z opozycją 1976–1989, red. R. Łatka, Warszawa 2019.
Kucharski W., Komuniści i Watykan. Polityka komunistycznej Polski wobec Stolicy Apostolskiej 1945–1974, Warszawa 2019.
Kumor B., Historia Kościoła, t. 8: Czasy współczesne 1914–1992, Lublin 2001.
Lewandowska K., Kardynał Stefan Wyszyński, obrońca historii, tradycji i kultury polskiej, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 2012, nr 1.
Łatka R., „Bronić Solidarność przed wkraczaniem na tereny polityczne”. Prymas Stefan Wyszyński wobec Solidarności [w:] Stefan Wyszyński wobec opozycji i oporu społecznego 1945–1981, red. E. Czaczkowska, Warszawa 2018.
Łatka R., Czy Prymas Polski Stefan Wyszyński był antykomunistą? [w:] Antykomunizm Polaków w XX wieku, red. P. Kardela, K. Sacewicz, Białystok–Olsztyn–Warszawa 2019.
Łatka R., Czy prymasa Wyszyńskiego można określać mianem realisty politycznego [w:] Realizm polityczny, red. R. Łatka, „Politeja” 2013, nr 3 (25).
Łatka R., Episkopat Polski wobec stosunków państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970–1989, Warszawa 2019.
Łatka R., Episkopat wobec złudnej normalizacji relacji państwo-Kościół 1971–1978 [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 3: 1972–1978, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin 2018.
Łatka R., Idea dobra wspólnego i racja stanu w nauczaniu Prymasa Wyszyńskiego [w:] Prymas Stefan Wyszyński a Niepodległa. Naród – patriotyzm – państwo w myśli i nauczaniu Prymasa Tysiąclecia, red. E. Czaczkowska, R. Łatka, Warszawa 2019.
Łatka R., Kardynał Karol Wojtyła jako animator duszpasterstwa akademickiego, „Roczniki Księdza Jerzego”, t. 1: Kościół a młodzież w Polsce po II wojnie światowej, red. P. Nowogórski, W. Polak, W. Rozynkowski, Toruń–Gdańsk 2016.
Łatka R., Mackiewicz B., Zamiatała D., Prymas Stefan Wyszyński. Biografia, Warszawa 2020.
Łatka R., Płaszczyzny wpływu Kościoła na Solidarność (1980–1981), „Komunizm: system – ludzie – dokumentacja” 2016, nr 5.
Łatka R., Polityczne aspekty II pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny [w:] 40-lecie wyboru Karola Wojtyły na papieża. Czy pontyfikat Jana Pawła II zmienił świat?, red. P. Skibiński, Warszawa 2018.
Łatka R., Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980–1989, Kraków 2016.
Łatka R., Prymas Wyszyński wobec rzeczywistości politycznej doby Władysława Gomułki [w:] Dzieje Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim, t. 2: 1956–1972, red. M. Siedziako, Z. Stanuch, G. Wejman, Szczecin 2017.
Łatka R., Rada Główna Episkopatu Polski a pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do Ojczyzny, „Dzieje Najnowsze” 2018, nr 1.
Łatka R., Rada Główna Episkopatu Polski wobec przedsierpniowej opozycji (1976–1981), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2017, nr 1.
Marek Ł., Bortlik-Dźwierzyńska M., Za Marksem bez Boga. Laicyzacja życia społecznego w Polsce w latach 1945–1989, Katowice 2014.
Marynowski M., Ingerencja cenzury w 2. tomie „Księgi Sapieżyńskiej” [w:] Przywrócić pamięci. 150. rocznica urodzin księcia kardynała Adama Stefana Sapiehy (1867–1951), red. M. Marynowski, J. Urban, Przemyśl 2017.
Michalski K., Działalność Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu PRL i Episkopatu Polski 1980–1989, Warszawa 2012.
Mysiakowska-Muszyńska J., Zabiegi o legalizację Stronnictwa Narodowego w kraju w latach 1945–1947, Warszawa 2011.
Noszczak B., Niepodległościowa ewangelizacja. Obchody Tysiąclecia Chrztu Polski (1956–1966/1967) jako forma kontestacji systemu społeczno-politycznego PRL [w:] Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981, red. E. Czaczkowska, Warszawa 2018.
Obchody Millenium na uchodźstwie – w 50. rocznicę, red. R. Łatka, J. Żaryn, Warszawa 2016.
Pielgrzymka nadziei. II wizyta Jana Pawła II w Ojczyźnie, Warszawa 2014.
Pietrzak J., Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda 1945–1948, t. 1–2, Poznań 2009.
Pobóg-Dmochowska M., Karol Pękala. Biskup. Życie i dzieło, Kraków 1993.
Rabiński J., Konstanty Turowski – życie – działalność – myśl społeczno-polityczna, Katowice 2008.
Raina P., Kardynał Wyszyński. Czasy prymasowskie 1978, Biała Podlaska–Warszawa 2010.
Raina P., Stefan kardynał Wyszyński. Prymas Tysiąclecia, t. 4, Wrocław 2018.
Sasanka P., Czerwiec 1976. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2006.
Skibiński P., Prymas Stefan Wyszyński a wydarzenia grudnia 1970 roku [w:] Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981, red. E. Czaczkowska, Warszawa 2018.
Smoliński M.G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892–1968), Warszawa 2014.
Stan wojenny w Polsce 1981–1983, red. A. Dudek, Warszawa 2003.
Stawrowski Z., Jan Paweł II a Solidarność, „Teologia Polityczna” 2005–2006, nr 3.
Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981, red. E. Czaczkowska, Warszawa 2018.
Świda-Ziemba H., Człowiek wewnętrznie zniewolony, Warszawa 1998.
Świda-Ziemba H., Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków 2010.
Tischner J., Etyka Solidarności, Kraków 1981.
Turowski K., „Odrodzenie”. Historia Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej, Warszawa 1987.
Weigel G., Świadek nadziei. Biografia papieża Jana Pawła II, Kraków 2000.
Wilk S., Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, Lublin 1992.
Wiśniewska M., Przedszkola Polski „ludowej”. Ideologizacja instytucji (1944–1965), Warszawa 2019.
Wodarczyk A., Prorok Żywego Kościoła. Ks. Franciszek Blachnicki (1921–1987), życie i działalność, Katowice 2008.
Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2001.
Żaryn J., Biskupi polscy doby PRL jako przedstawiciele polskich elit [w:] Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski „ludowej”, red. R. Łatka, Warszawa 2020.
Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003.
Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945–1950), Warszawa 1997.
Żaryn J., Kościół katolicki – hierarchia, kapłani, świeccy [w:] Między Warszawą a regionem. Opozycja przedsierpniowa na Pomorzu Zachodnim, red. M. Kowalczyk, M. Paziewski, M. Stefaniak, Szczecin 2008.
Żaryn J., Kościół w PRL, Warszawa 2004.
Żaryn J., Niezłomni ludzie Kościoła katolickiego w drodze do Niepodległości (1945–1989). Próba syntezy [w:] Niezłomni ludzie Kościoła. Sylwetki, red. J. Żaryn, Kraków 2011.
Żaryn J., Starania ks. dr. Teodora Benscha o uwolnienie czternastu księży diecezji łuckiej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1997, nr 1 (215).
Żaryn J., Stosunki państwo-Kościół katolicki w latach siedemdziesiątych XX w. [w:] „Oaza wolności”. Duszpasterstwa akademickie w latach siedemdziesiątych XX w., red. M. Marcinkiewicz, Szczecin 2011.
Żaryn J., W starciu z komunizmem. Józef Glemp – ostatni z prymasów XX wieku. Wybrane kartki z biografii [w:] Polskie wizje i oceny komunizmu po 1939 r., red. R. Łatka, B. Szlachta, Kraków 2015.
Żaryn J., Własna i niepodległa, czyli o Polakach walczących o swoją ojczyznę, Warszawa 2020.
Żaryn J., Wstęp [w:] Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski 1945–2000, Poznań 2006.
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Cecylia Kuta, Rafał Łatka, Od redakcji , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 35 Nr 1 (2020)
- Rafał Łatka, Paweł Skibiński, Zapomniany wywiad kardynała Stefana Wyszyńskiego dla czasopisma „Le Figaro Magazine” z 1980r. , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 37 Nr 1 (2021)
- Rafał Łatka, Rada Główna Episkopatu Polski wobec opozycji przedsierpniowej (1976–1981) , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 29 Nr 1 (2017)
- Rafał Łatka, Sprawozdanie z konferencji naukowej „Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981”, Warszawa, 3 kwietnia 2017 roku , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 30 Nr 2 (2017)
- Rafał Łatka, Kościół katolicki w latach przełomu (1987–1989) , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 33 Nr 1 (2019)
- Rafał Łatka, Milena Kindziuk, Ogólnopolska konferencja naukowa „Wiara i patriotyzm. Msze za Ojczyznę bł. ks. Jerzego Popiełuszki. W 100-lecie odzyskania niepodległości”, Warszawa, 18 października 2018 roku , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 33 Nr 1 (2019)
- Rafał Łatka, „Zbytnio nie ulegać tej pozornej zmianie atmosfery”. Relacje państwo–Kościół 1979–1980 z perspektywy Episkopatu Polski , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 31 Nr 1 (2018)
- Rafał Łatka, "Komunistyczna aparat represji wobec Polskiej Prowincji Dominikanów", red. Marek Miławicki, Michał Wenklar, Kraków 2007 [recenzja] , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 27 Nr 1 (2016)
- Antoni Dudek, Jan Żaryn, Andrzej Friszke, Wiesław Jan Wysocki, Jarosław Gowin, [Dyskusja] Komunizm i religia w Polsce – trwanie i zmiana , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 7 Nr 1 (2005)
- Rafał Łatka, Wokół dwóch porozumień – prymasa Stefana Wyszyńskiego koncepcja modus vivendi z władzami komunistycznymi (1949–1956) , Pamięć i Sprawiedliwość: Tom 42 Nr 2 (2023)