W artykule przedstawiona została sytuacja i rozwój zakonów katolickich na sowieckiej Litwie po ich likwidacji w latach czterdziestych. Jako punkt zwrotny w powojennych dziejach zgromadzeń zakonnych potraktowany został Sobór Watykański II, a szczególnie jego nauczanie, odnoszące się do życia zakonnego. Najwięcej miejsca w artykule poświęcono właśnie okresowi posoborowemu: latom siedemdziesiątym i osiemdziesiątym na Litwie. Analiza oparta jest na źródłach archiwalnych, powstałych zarówno w strukturach władzy (przede wszystkim KGB), jak i w środowisku poszczególnych zakonów. Zostały też wykorzystane relacje ustne, zapisane w na potrzeby różnych badań. Uwzględniona została nie tylko sytuacja zakonów na Litwie. Ważnym czynnikiem przemian posoborowych była odbudowa lub nawiązanie kontaktów z Kościołem powszechnym za „żelazną kurtyną”, co czasem działo się poprzez kontakty w innych krajach bloku sowieckiego (Polska, Niemcy Wschodnie). Paradoksalnie, nawiązanie takich kontaktów, szczególnie w przypadku zgromadzeń żeńskich, okazało się łatwiejsze niż stworzenie jakiejś współpracy między polskimi a litewskimi wspólnotami zakonnymi, gdyż nie utrzymywały i nie próbowały nawiązać żadnych wzajemnych relacji w okresie sowieckim. Artykuł skoncentrowany jest przede wszystkim na „litewskiej” części życia zakonnego. Odbywało się ono w warunkach podziemnych, co ograniczało dostęp do wiedzy na temat nauczania soborowego i wpływało na możliwości i specyfikę wprowadzenia go w życie. Mimo to większość zakonów podjęła wysiłki zmierzające do odnowy i poprawy jakości formacji kandydatów, lepszego przygotowania teologicznego zakonników i zakonnic, budowania i potrzymania więzi wspólnotowych w zgromadzeniach. Takie wysiłki podjęły liczne zgromadzenia żeńskie. Wśród męskich szczególnie zaangażowani byli jezuici i marianie. Te dwie kongregacje jako pierwsze zbudowały trwałe kontakty ze swoimi ośrodkami poza Litwą, co wpłynęło na dynamikę wprowadzania zmian posoborowych w tych właśnie wspólnotach. W innych zgromadzeniach męskich (franciszkanie, salezjanie, dominikanie) ożywienie nastąpiło później – dopiero w drugiej połowie lat osiemdziesiątych.

In 1966, after the period of Great Novena, the celebrations of the Millennium of Poland’s Baptism, organized by the Catholic Church, took place in Poland. One of the more important elements of the celebrations was the peregrination of a consecrated copy of Our Lady of Częstochowa’s icon. Communist authorities made various attempts to reduce the scope of church festivities by organizing a rival secular celebration for the Millennium of the Polish State. However, the peregrination of the image quickly became a “dangerous” element from the point of view of the authorities of the time, triggering religious enthusiasm and ardour in the society, resulting in mass gatherings of parishioners in front of churches, and unifying the faithful around the Church. Hence the state leadership’s decision to ban the peregrination. The authority that was supposed to enforce that decision was the Security Service, who were given the task of capturing the image by force several times. The arrest and capture of the icon in the Warmia diocese near Liksajny on 20 June 1966 was one of the most controversial, as it took place in the presence of Primate Stefan Wyszyński. Materials generated by the Security Service prove how extensive the measures used for the task’s execution were, and thus how significant the fight against the Church and its influence on society was for the authorities. At the same time, the society’s response to the actions of security agents described therein clearly show that that policy resulted in the opposite of the intended effect from the point of view of the state leadership.