Obraz społeczno-demograficzny ludności żydowskiej w Polsce w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku
Polish-Jewish Studies, No 4 (2023), pages: 15-75
Publication date: 2024-01-03
Résumé
Społeczność żydowska II Rzeczypospolitej w przeddzień wybuchu wojny liczyła 3,30–3,35 mln osób. Żydzi, najbardziej zurbanizowana grupa narodowościowa i wyznaniowa w Polsce, mieszkali w rozproszeniu na terenie całego kraju, przy czym największy odsetek ogółu ludności w danym województwie stanowili w województwach centralnych, na obszarze dawnego zaboru rosyjskiego i w Galicji. W 1939 r. funkcjonowało przeszło 800 gmin żydowskich, których charakter i kondycja finansowa były bardzo różne, jednak ta ostatnia najczęściej pogarszała się w ostatnich latach przed wybuchem wojny.
Mimo postępujących od 1918 r. procesów unifikacji – w 1939 r. polscy Żydzi nie tworzyli jednej i spójnej społeczności. Wewnętrznie zróżnicowana, ekonomicznie osłabiona, coraz częściej w drugiej połowie lat trzydziestych XX w. doświadczająca niechęci i napaści antysemickich, podzielona w sympatiach politycznych i opiniach na temat przyszłości Żydów, społeczność ta miała silne poczucie odrębności i względnej solidarności. W artykule nakreślono sytuację demograficzną i społeczno-ekonomiczną ludności żydowskiej w Polsce w drugiej połowie lat trzydziestych, odwołując się głównie do wyników spisu powszechnego z 1931 r. i dostępnych statystyk z okresu późniejszego.
Références
DzU 1931, nr 31, poz. 214.
DzU 1935, nr 42, poz. 282, 283.
DzU 1938, nr 22, poz. 191.
„Echa Pracownika Śląskiego” 1937, nr 2.
„Głos Gminy Żydowskiej” 1937, nr 1.
„Nasza Praca” 1937 (1), nr 9.
Adamczyk A., Felicjan Sławoj Składkowski i Bogusław Miedziński wobec kwestii żydowskiej w ostatnich latach Drugiej Rzeczypospolitej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1999, vol. 66.
Aleksiun N., Christian Corpses for Christians!: Dissecting the Anti-Semitism behind the Cadaver Affair of the Second Polish Republic, „East European Politics and Societies” 2011, vol. 25 (Issue 3).
Bacon G., One Jewish Street? Reflections on Unity and Disunity in Interwar Polish Jewry [w:] New Directions in the History of the Jews in the Polish Lands, ed. A. Polonsky, H. Węgrzynek, A. Żbikowski, Boston 2018.
Barwiński M., Spisy powszechne w Polsce 1921–2011. Określanie czy kreowanie struktury narodowościowej?, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica” 2015, vol. 21.
Beniamin R., „Płonęli gniewem”. Autobiografia młodego Żyda, tłum. A. Kałużna, A. Szyba, wstęp i oprac. K. Kijek, Warszawa 2021.
Bronsztejn S., O przestępczości wśród Żydów w Polsce w latach dwudziestych XX wieku (w pięćdziesięciolecie ukazania się książki Liebmana Herscha), „Biuletyn ŻIH” 1988, nr 3–4.
Chorosz I., Podróż po przemysłowej strefie osiedlenia (Szkice podróżnicze technika). Polski przemysł włókienniczy. Żydowskie wytwórnie i żydowscy robotnicy, przeł. J. Szumski, red. A. Markowski, Warszawa 2019.
Cichoracki P., Dufrat J., Mierzwa J., Oblicza buntu społecznego w II Rzeczypospolitej doby wielkiego kryzysu (1930–1935). Uwarunkowania, skala, konsekwencje, Kraków 2019.
Cimek H., Mniejszości narodowe w ruchu rewolucyjnym w II Rzeczypospolitej, Rzeszów
Dawidowicz A., Problematyka mniejszości żydowskiej w myśli politycznej Stronnictwa Narodowego (1928–1939), „Wschód Europy” 2017, vol. 3 (1).
Drugi powszechny spis ludności z dn. 30 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność, Warszawa 1938.
Dufrat J., W okresie powolnej modernizacji. Kobieta w II Rzeczypospolitej – próba bilansu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2020, nr 147, z. 4. Garncarska-Kadary B., Żydowska ludność pracująca w Polsce 1918–1939, Warszawa 2001.
Gawryszewski A., Ludność Polski w XX wieku, Warszawa 2005.
Gąsowski T., Żydzi w siłach zbrojnych II Rzeczpospolitej – czas pokoju i wojny [w:] Udział mniejszości narodowych w różnych formacjach wojskowych w czasie kampanii wrześniowej 1939 r., red. T. Muś, L.M. Nijakowski, Warszawa 2009.
Glensk U., Historia słabych. Reportaż i życie w dwudziestoleciu (1918–1939), Kraków 2014.
Gontarek A., Polityka sanacji wobec ruchu narodowego w latach 1926–1935 a kwestia współodpowiedzialności obozu rządowego w rozpowszechnianiu idei antysemickich [w:] Przemoc antyżydowska i konteksty akcji pogromowych na ziemiach polskich w XX wieku, red. K. Zieliński, K. Kijek, Lublin 2016.
Green N.L., Jewish Workers in the Modern Diaspora, Berkeley – Los Angeles – London 1998.
Juszczak A., Obraz Żyda na łamach „Rycerza Niepokalanej” 1922–1939, „Studia Żydowskie. Almanach” 2015, nr 5.
Horoch E., Plan eliminacji Ukraińców ze służb publicznych i ważniejszych gałęzi własności prywatnej w województwie lubelskim 1939–1941 [w:] Pogranicze. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku, red. Z. Mańkowski, Lublin 1992.
Jakubczak A., Polacy, Żydzi i mit handlu kobietami, Warszawa 2020.
Kawski T., Żydowskie gminy wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-administracyjne, Bydgoszcz 2014.
Kirwiel E., Życie polityczne mniejszości żydowskiej na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w okresie międzywojennym. Zarys problematyki, „Wschód Europy” 2017, vol. 3 (1).
Kocik K., Problem przemocy wobec ludności żydowskiej na łamach „Myśli Narodowej” w latach 1921–1939 [w:] Przemoc antyżydowska i konteksty akcji pogromowych na ziemiach polskich w XX wieku, red. K. Zieliński, K. Kijek, Lublin 2016.
Konstantynów D., Pogromy i inne akty przemocy fizycznej wobec Żydów w zwierciadle rysunków z prasy polskiej (1919–1939) [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 1: Literatura i sztuka, red. S. Buryła, Warszawa 2018.
Kowalik T., Żydowskie partie i organizacje społeczne w Puławach okresu międzywojennego [w:] Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003.
Krzywiec G., Narodowa Demokracja wobec pogromów i zbiorowej przemocy antyżydowskiej od odzyskania niepodległości do 1939 roku [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 3: Historiografia, polityka, recepcja społeczna (do 1939 roku), red. K. Kijek, A. Markowski, K. Zieliński, Warszawa 2019.
Krzywiec G., Życie codzienne, „walka o stragan” i „unarodowienie” polskiej twórczości. Przypadek prowincjonalnego Szczebrzeszyna (1935–1939) [w:] Stosunki polsko-żydowskie, t. 3: Lokalność. Wsie, miasteczka, miasta na ziemiach polskich od XVI do XX wieku, red. A. Landau-Czajka, Warszawa 2020.
Kusiak P., U źródeł idei kolonialnych. Wychodźstwo z Polski 1918–1939 [w:] Człowiek wobec problemów XIX i XX wieku, red. M. Franz, M. Kardas, Toruń 2011.
Landau-Czajka A., Wodzu nasz, Piłsudski! Postać Marszałka w polskojęzycznej prasie żydowskiej okresu międzywojennego, „Studia Żydowskie. Almanach” 2013, R. 3, nr 3.
Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918–1939, Warszawa 1999.
Lederowie S. i W., Czerwona nić. Ze wspomnień i prac rodziny Lederów, Warszawa 2005.
Leszczyńska C., Polska 1918–2018, Warszawa 2018.
Leszczyński A., Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa 2020.
Lewicka A., Status formalnoprawny żydowskich gmin wyznaniowych w II Rzeczypospolitej, „Studia Żydowskie. Almanach” 2012, R. 2, nr 2.
Libionka D., Obcy, wrodzy, niebezpieczni: Obraz Żydów i „kwestii żydowskiej” w prasie inteligencji katolickiej lat trzydziestych w Polsce, „Kwartalnik Historii Żydów” 2002, nr 3.
Łysko M., Ochrona praw mniejszości w II Rzeczypospolitej Polskiej w świetle postanowień tzw. małego traktatu wersalskiego z 1919 r., „Miscellanea Historico-Iuridica” 2019, t. 18, z. 1.
Majcher-Ociesa E., Aktywność gospodarcza ludności żydowskiej w województwie kieleckim w latach 1918–1939, Kielce 2013.
Martin S., How to house a child: providing homes for Jewish children in interwar Poland, „East European Jewish Affairs” 2015, vol. 41 (1).
Mądry W., Stosunki polsko-żydowskie na Uniwersytecie Poznańskim w latach 1919–1939 w świetle materiałów archiwalnych, „Sprawy Narodowościowe. Seria nowa” 2020, nr 52.
Mendelsohn E., The Jews of East Central Europe between the World Wars, Bloomington 1987.
Mendelsohn E., Zionism in Poland: The Formative Years, 1915–1926, New Haven – London
Miłosz C., Wyprawa w Dwudziestolecie, Kraków 2011, s. 515.
Molisak A., „Zapisywanie” pogromów – kilka uwag o języku prasy polskiej doby międzywojnia [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 1: Literatura i sztuka, red. S. Buryła, Warszawa 2018.
Nagy P.T., The first anti-Jewish law in inter-war Europe [w:] The numerus clausus in Hungary. Studies on the First Anti-Jewish Law and Academic Anti-Semitism in Modern Central Europe, ed. V. Karady, P.T. Nagy, Budapest 2012.
Orlicki J., Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich 1918–1949, Szczecin 1983.
Pałka D., Warunki dialogu Kościoła katolickiego z Żydami w II Rzeczypospolitej, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2005, t. 18.
Paruch W., Myśl polityczna formacji piłsudczykowskiej w Polsce (1926–1939) – cechy podstawowe, „Annales UMCS” 2014, vol. 21, nr 2, Sectio K.
Pawłowski S., O emigracji Żydów z Polski i o ich kolonizacji, Warszawa 1937.
Piątkowski S., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Radomiu [w:] Życie codzienne w międzywojennym Radomiu, red. G. Łuszkiewicz-Dzierżawska, Radom 2009.
Piłatowicz J., Żydzi na wyższych uczelniach technicznych w Polsce do 1939 r., „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2001, nr 42 (2).
Szlakami sztetli. Podróże przez zapomniany kontynent, red. E. Majuk, Lublin 2015.
Potaczek J., Żydzi w strukturach Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i na terenie międzywojennego powiatu sanockiego i leskiego [w:] Polscy Żydzi dla Niepodległej (1918–1939), red. S.J. Żurek, Lublin 2020.
Przybysz Z., Żydowscy studenci na polskich uczelniach wyższych w Drugiej Rzeczypospolitej – próba statystycznego ujęcia, „Vade Nobiscum” 2011, vol. 7.
Rodak M., Przestępczość osób narodowości żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Casus województwa lubelskiego, Warszawa 2012.
Rothschild J., East Central Europe between the Two World Wars, Seattle–London 1998.
Rudnicki S., Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2004.
Sadowska J., Lecznictwo ubezpieczeniowe w II Rzeczypospolitej, Łódź 1990.
Skupień A., Ludność żydowska w województwie poznańskim 1919–1938, „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 2 (37).
Skwara M., Żydowskie wspomnienia i polskie archiwalia. O stosunkach polsko-żydowskich w międzywojennym Pruszkowie [w:] Stosunki polsko-żydowskie, t. 3: Lokalność. Wsie, miasteczka, miasta na ziemiach polskich od XVI do XX wieku, red. A. Landau-Czajka, Warszawa 2020.
Sroka M., Emigracja Żydów polskich w latach 1918–1939. Zarys problematyki, „Państwo i Społeczeństwo” 2010, nr 2.
Steffen K., Contested Jewish Polishness: Language and Health as Markers for the Position of Jews in Polish Culture and Society in the Interwar Period [w:] New Directions in the History of the Jews in the Polish Lands, ed. A. Polonsky, H. Węgrzynek, A. Żbikowski, Boston 2018.
Thomas K., Stosunki polsko-żydowskie w Drohobyczu 1918–1939 [w:] Stosunki polsko-żydowskie, t. 3: Lokalność. Wsie, miasteczka, miasta na ziemiach polskich od XVI do XX wieku, red. A. Landau-Czajka, Warszawa 2020.
Tomaszewski J., Robotnicy żydowscy w Polsce w latach 1921–1939 (Szkic statystyczny) [w:] idem, Żydzi w Drugiej Rzeczypospolitej, oprac. A. Markowski, S. Rudnicki, Warszawa 2016.
Tomaszewski J., Sytuacja Żydów w Polsce [w:] idem, Żydzi w Drugiej Rzeczypospolitej, oprac. A. Markowski, S. Rudnicki, Warszawa 2016.
Tomaszewski J., Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1990.
Trębacz M., Polska lewica wobec antyżydowskiej przemocy lat 30. XX wieku [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 3: Historiografia, polityka, recepcja społeczna (do 1939 roku), red. K. Kijek, A. Markowski, K. Zieliński, Warszawa 2019.
Trębacz Z., „Tłum jak oszalały pędził ulicą…”. Pogrom w Bielsku-Białej, wrzesień 1937 r. [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 2: Studia przypadków (do 1939 roku), red. K. Kijek, A. Markowski, K. Zieliński, Warszawa 2019.
Trębacz Z., Nie tylko Palestyna. Polskie plany emigracyjne wobec Żydów 1935–1939, Warszawa 2018.
Tusiński P.A., Żydowskie życie polityczne w Radomiu przed drugą wojną światową [w:] Społeczność żydowska Radomia w I połowie XX wieku. Kultura – Zagłada – Rozproszenie, red. Z. Wieczorek, Radom 2008.
Volovici L., Nacjonalizm i „kwestia żydowska” w Rumunii lat trzydziestych XX wieku, tłum. i oprac. K. Jurczak, Kraków–Budapeszt 2016.
Waingertner P., „Naprawiacze” w Obozie Zjednoczenia Narodowego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1999, vol. 66.
Waniek D., Ruch narodowy w Polsce wczoraj i dziś. Ideologia, organizacja, praktyka działania, Warszawa 2014.
Wasiutyński B., Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studjum statystyczne, Warszawa 1930.
Winiarska-Twaróg D., Mniejszości narodowe w myśli politycznej Stronnictwa Demokratycznego [w:] Mniejszości narodowe w polskiej myśli politycznej XX wieku, red. J. Jachymek, Lublin 1992.
Wysocki T., Umiejętność czytania i pisania w grupach wyznaniowych zamieszkujących Polskę w świetle wyników spisu powszechnego z 1931 roku, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2005, t. 44.
Wysocki T., Zaawansowanie przejścia demograficznego w grupach narodowościowych i wyznaniowych w Polsce okresu międzywojennego, „Studia Demograficzne” 2008, nr 1–2 (153–154).
Zieliński K., Between tradition and modernity: the Polish shtetl in the first two decades of the 20th century [w:] Jewish Space in Central and Eastern Europe: Day-to-Day History, ed. J. Siauciunaite-Verbickiene, L. Lempertiene, Newcastle 2007.
Zieliński K., Jaka szkoła? O oświacie i wychowaniu dzieci i młodzieży żydowskiej w Polsce międzywojennej, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2019, t. 54.
Zieliński K., Uwiedzeni, zmanipulowani, zdesperowani? Młodzież komunistyczna w Drugiej Rzeczypospolitej 1914–1939 [w:] Metamorfozy społeczne 7. Procesy socjalizacji w Drugiej Rzeczypospolitej, red. A. Landau-Czajka, K. Sierakowska, Warszawa 2013.
Zieliński K., Zielińska N., Jeszywas Chachmej Lublin, Lublin 2003.
Zieliński K., Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.
Żarnowski J., Epoka dwóch wojen [w:] Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, red. I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Warszawa 1988.
Żydzi w Polsce Odrodzonej, red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. 2, Warszawa 1936.
Licence
(c) Tous droits réservés Polish-Jewish Studies 2023
Ce travail est disponible sous licence Creative Commons Attribution - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification 4.0 International.