Język Polski
English
Français (France)
Italiano
Deutsch
Ściganie i karanie sprawców zbrodni popełnionych na Żydach w Ponarach i innych miejscach straceń na Wileńszczyźnie
Polish-Jewish Studies, Nr 4 (2023), strony: 221-253
Data publikacji: 2024-01-03
https://doi.org/10.48261/PJS230408
PDF
Abstrakt
Zbrodnia ponarska, której najliczniejszymi ofiarami byli obywatele polscy narodowości żydowskiej, stanowiła przedmiot postępowań karnych w kilku porządkach prawnych: polskim, niemiecki, litewskim, sowieckim i austriackim. Jej aspekty rozpatrywano też przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze w tzw. procesie głównych zbrodniarzy wojennych. Oskarżonym zarzucano popełnienie zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości przy naruszeniu konwencji haskiej z 1907 r., konwencji genewskiej z 1929 r. oraz łamanie ogólnych zasad prawa karnego, wynikających z przepisów prawa wszystkich cywilizowanych narodów. 20 grudnia 1945 r. Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec wydała ustawę O ukaraniu osób winnych popełnienia zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości. Na jej podstawie Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki mogły utworzyć w poszczególnych strefach okupacyjnych sądy do sądzenia zbrodniarzy wojennych. Do pierwszych procesów sprawców zbrodni ponarskiej przed sądami polskimi doszło w 1949 r. po ekstradycji sprawców i uznaniu, że ich czyny zostały popełnione na terytorium Polski. Były to postępowanie Sądu Apelacyjnego w Warszawie przeciwko Eugenowi Faulhaberowi i Sądu Apelacyjnego w Warszawie przeciwko Arkadiuszowi Sakalauskasowi. W kolejnych procesach – przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie w 1974 r. przeciwko Janowi Borkowskiemu, Władysławowi Butkunowi i Józefowi Miakiszowi oraz przed Sądem Wojewódzkim w Olsztynie w 1976 r. przeciwko Wiktorowi (Witoldowi) Gilwińskiemu – mówiono o popełnieniu zbrodni na terytorium LSSR. W ustawie nr 13 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 1 stycznia 1950 r. zniesiono ograniczenia nałożone na sądy niemieckie. Od tej pory mogły one orzekać również w sprawie zbrodni popełnionych na innych osobach niż obywatele niemieccy. Niemiecka Republika Demokratyczna na podstawie zapisu konstytucyjnego wprowadziła regułę obowiązywania w prawie wewnętrznym zasad prawa międzynarodowego. W kodeksie karnym z 1968 r. umieszczono zapis o nieprzedawnianiu zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i prawom człowieka, zawierający też sankcje karne za popełnienie poszczególnych czynów. Republika Federalna Niemiec wbrew prawu międzynarodowemu nie uznała hitlerowskich zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości za przestępstwa szczególnego rodzaju. Zbrodnie te były traktowane jako przestępstwa pospolite. Wobec protestów płynących z całego świata władze RFN przedłużyły termin ścigania zbrodni hitlerowskich z końca 1969 r. do końca roku 1979. Polska natomiast jako jedno z pierwszych państw wydała specjalną ustawę karną, a mianowicie dekret z 31 sierpnia 1944 r. O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy. Na mocy tej ustawy karanie sprawców zbrodni hitlerowskich obowiązuje do dziś. Zupełnie inaczej wygląda problem odpowiedzialności ZSRS zarówno za agresję, jak i zbrodnie popełnione w czasie II wojny światowej. Ze względu na sztucznie wprowadzoną zasadę, że „zwycięzców się nie sądzi”, w powojennych umowach wielkich mocarstw zagadnienie to nie było w ogóle omawiane. Związek Sowiecki jako główne państwo zwycięskie w II wojnie światowej był traktowany na arenie międzynarodowej wyjątkowo. Litwini natomiast zapłacili ogromną cenę – utracili swą integralność terytorialną i polityczną na rzecz ZSRS i w całości zostali poddani sowietyzacji. Litwa nadal ma duży problem z rozliczeniem się z przeszłością. Potępienie i ukaranie żyjących jeszcze sprawców zbrodni dokonanych na Żydach i przedstawicielach innych narodowości w latach II wojny światowej spotyka się z oporem opinii publicznej. Sprawa przedawnienia zbrodni ludobójstwa stała się problemem politycznym, o czym mogą świadczyć toczące się przez wiele lat procesy karne przeciwko dowódcom litewskiej policji bezpieczeństwa. Również w Austrii toczyło się kilka procesów karnych, w których na ławie oskarżonych zasiedli bezpośredni sprawcy zbrodni w Ponarach oraz członkowie Einsatzkommando 3 der Einsatzgruppe A.
Słowa kluczowe
Wilno • Ponary • eksterminacja • Kresy Północno-Wschodnie II RP • polski porządek prawny • niemiecki porządek prawny • sowiecki porządek prawny • Międzynarodowy Trybunał w Norymberdze • prawodawstwo litewskie Vilnius • Ponary • extermination • Northern-Eastern Borderlands • Second Republic of Poland • Second Republic • Polish legal system • German legal system • Soviet legal system • International Military Tribunal in Nuremberg • Lithuanian legislation
Bibliografia
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Meldunki grup operacyjnych; Sprawy karne zbrodniarzy narodowosocjalistycznych; Akta w sprawie Martina Weissa.
Bundesarchiv Ludwigsburg, Zespół B 162; Ks 15/49, Wyrok w sprawie Martina Weissa i Augusta Herringa, 3 II 1950 r.; Ks 1.62 (23.61), Wyrok przeciwko Albertowi Filbertowi, 22 VI 1962 r.
Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Rosji w Moskwie, Protokół i uzupełnienie do protokołu sporządzonego w związku z ludobójstwem w Ponarach, miejscowości regionu wileńskiego, wprowadzone na wiecu mieszkańców Ponar, Nowosiołek i Chotbej na podstawie ich relacji w powyższej sprawie, 14 VII 1944 r.
Holocaust Memorial Museum United States Washington, Sprawy karne Staatsanwaltschaft Graz przeciwko przestępcom wojennym z terenu Komisariatu Rzeszy Ostland; Sprawy karne Landesgericht Wien przeciwko przestępcom wojennym z terenu Komisariatu Rzeszy Ostland.
Latvijas Valsts Vēstures Archīvs Riga, Protokół Nadzwyczajnej Komisji Państwowej do Zbadania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Okupantów i ich Pomocników.
Lietuvos Ypatingasis Archyvas Vilnius, Sprawa A. Lileikisa; Protokoły posiedzeń sądowych poszczególnych Trybunałów; Sprawy karne poszczególnych przestępców wojennych.
Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku, Śledztwa w sprawie zbrodni narodowosocjalistycznych popełnionych w latach 1941–1944 na terenie byłego województwa wileńskiego.
Aleksandrow G.N., Norymberga wczoraj i dziś, Warszawa 1974.
Barcz J., System prawny RFN wobec norm prawa międzynarodowego – doktryna i praktyka konstytucyjna, Warszawa 1986.
Becker M., Sądownictwo niemieckie i jego rola w polityce okupacyjnej na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy 1939–1945, Warszawa 2020.
Cyprian T., Sawicki J., Nieznana Norymberga. Dwanaście procesów norymberskich, Warszawa 1965.
Die geheime Notizen des K. Sakowicz, Dokumenten zur Judenvernichtung in Ponary, red. R. Margolis, J.G. Tobias, Nürnberg 2003.
Gilbert G.M., Dziennik norymberski, Warszawa 2012.
Heydecker J.J., Leeb J., Proces w Norymberdze, Warszawa 2009.
Kaniewski S., Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej. Kierunki i perspektywy działań, „Studia Juridica” 1998, t. 35.
Kobierska-Motas E., Ekstradycja przestępców wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych Niemiec 1946–1950, cz. 1, Warszawa 1991.
Lichtblau E., Sąsiedzi naziści. Jak Ameryka stała się bezpiecznym schronieniem dla ludzi Hitlera, Warszawa 2015.
Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008.
Plesch D., Human Rights after Hitler: The lost History of Prosecuting Axis War Crimes, Georgetown University Press, Washington, DC, 2017.
Przedawnienie i ściganie zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości w systemie prawa RFN [w:] Studia z dziedziny stosunków prawnych z zagranicą, b.m.w. 1981.
Sawicki J., Walawski B., Zbiór przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim i zdrajcom narodu z komentarzem, Kraków 1945.
Sołga R.H., Niemcy o Niemcach. Bilans ścigania zbrodniarzy hitlerowskich w Republice Federalnej Niemiec, Warszawa 1988.
Ściganie i karanie sprawców zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (wybór dokumentów), red. C. Pilichowski, Warszawa 1978.
Rojowska E., Wpływ dekretów radzieckich Rady Najwyższej ZSRS na polskie prawo karne dotyczące karania zbrodniarzy wojennych, „Studia Prawnoustrojowe” 2012, nr 15.
Rottleuther H., Karrieren und Kontinuitäten deutscher Justizjuristen vor und nach 1945. Mit allen Grund- und Karrieredaten auf beilegender CD-ROM, „Schriftenreihe Justizforschung und Rechtssoziologie” 2010, Bd 9.
Rückerl A., Nazistowscy przestępcy przed sądem, Heidelberg 1982.
Tomkiewicz M., Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939–1953, Warszawa 2018.
Tomkiewicz M., Zbrodnia ponarska 1941–1944, Warszawa 2022.
Tomkiewicz M., Zbrodnia w Ponarach 1941–1944, Warszawa 2008.
Weiß H., Biographisches Lexikon zum Dritten Reich, Frankfurt am Main 1998.
Alekseev N.S., Zlodeyaniya i vozmezdie. Prestuplenniya protiv chelovechestva, Moscow 1986 [Алексеев H.C., Злодеяния и возмездие. Преступления против человечества, Москва 1986.]
Kozhevnikov M.V. Istoriya sovetskogo suda 1917–1956 gg., Moscow 1957 [Кожевников M.B., История советского суда 1917–1956 гг, Москва 1957.]
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Polish-Jewish Studies
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
